Харахалпах тыла
Харахалпах тыла (Qaraqalpaq tili) диэн биир түүрк тыла. Харахалпах омук тыла. Харахалпахстан Республикатын сорумдьу тыла. Саҥарааччыларын ахсаана 583,410 киһи (2010 сыл). Кыпчак тылларын кыпчак-ноҕай бөлөҕөр киирэр. Казах уонна ноҕай тылларыгар ордук чугас. Харахалпах тыла икки түөлбэ тыллаах: хотугулуу-илин уонна со5уруулуу-ар5аа. Харахалпах тылын күнэ ахсынньы 1 күнүгэр бэлиэтэнэр.
Географията
Харахалпах тыла сүрүн тарҕаммыт сирдэрэ Харахалпахстан Республиката, Узбекистан Хорезм уонна Фергана улуустара. Казахстаҥҥа син балачча тарҕаныылаах. Арассыыйаҕа, Туркменистаҥҥа, Түүркүйэҕэ кыра харахалпах диаспоралара бааллар. Афганистаҥҥа харахалпах тылын 2000 киһи билэр.
Лексиката
Сирэй солбуйар ааттар
| Соҕотох | Элбэх | |
|---|---|---|
| Бастакы сирэй | men 'мин' | bizler 'биһиги' |
| Иккис сирэй | sen 'эн' | sizler 'эһиги' |
| Үһүс сирэй | ol 'кини' | olar 'кинилэр' |
Ахсааннар
Bir — 1, eki — 2, úsh — 3, tórt — 4, bes — 5, altı — 6, jeti — 7, segiz — 8, toǵız — 9, on — 10, júz — 100, mıń — 1000.
Суруга
1924-1928 сылларга араб суруга, 1928-1940 сылларга латин алпабыыта, 1940-1994 сылларга кирилл алпабыыта. 1994 сылтан ыла харахалпах тыла латин алпабыытынан суруктанар.
| Кирилл | Латин | Араб | IPA |
|---|---|---|---|
| Аа | Aa | ا / ـا | /a/ |
| Әә | Áá | ە / ـە | /æ/ |
| Бб | Bb | ب | /b/ |
| Вв | Vv | ۋ | /v/ |
| Гг | Gg | گ | /ɡ/ |
| Ғғ | Ǵǵ | ع | /ɣ/ |
| Дд | Dd | د | /d/ |
| Ее | Ee | ە / ـە | /e/ |
| Ёё* | yo | یو | /jo/ |
| Жж | Jj | ج | /ʒ/ |
| Зз | Zz | ز | /z/ |
| Ии | Ii | ى / ىـ | /i/ |
| Йй | Yy | ي / يـ | /j/ |
| Кк | Kk | ك | /k/ |
| Ққ | ق | /q/ | |
| Лл | Ll | ل | /l/ |
| Мм | Mm | م | /m/ |
| Нн | Nn | ن | /n/ |
| Ңң | Ńń | ڴ | /ŋ/ |
| Оо | Oo | و | /o/ |
| Өө | Óó | و | /œ/ |
| Пп | Pp | پ | /p/ |
| Рр | Rr | ر | /r/ |
| Сс | Ss | س | /s/ |
| Тт | Tt | ت | /t/ |
| Уу | Uu | وُ | /u/ |
| Үү | Úú | وُ | /y/ |
| Ўў | Ww | ۋ | /w/ |
| Фф | Ff | ف | /f/ |
| Хх | Xx | ح | /x/ |
| Ҳҳ | Hh | ه / هـ | /h/ |
| Цц | Cc | تس | /ts/ |
| Чч | Ch;ch | چ | /tʃ/ |
| Шш | Sh;sh | ش | /ʃ/ |
| Щщ* | sch | شش | /ʃtʃ/ |
| Ъъ* | |||
| Ыы | Íı | ى / ىـ | /ɯ/ |
| Ьь* | |||
| Ээ | Ee | ە / ـە | /e/ |
| Юю* | yu | يوُ | /ju/ |
| Яя | ya | يا | /ja/ |