Svetosavski nacionalizam

Glavni članak: Svetosavlje

Nikolaj Velimirović uvodi nov političko–religijski koncept svetosavlja u pravoslavnu teologiju.^[8] Đorđević navodi da je termin „svetosavlje“ skovao i lansirao Rus koji se zvao Fjodor Titov, u Beogradu uoči drugog svetskog rata.^[9] Termin svetosavlje je počeo da se koristi u Srbiji krajem 1930-ih godina po osnivaču srpske crkve Svetom Savi, i njime je naglašavan etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru pravoslavne crkve.^[7] Za crkvene ideologe, pravoslavni koncept odnosa države i crkve oličen je u ličnosti Svetog Save.^[10]

Analitičari smatraju da je svetosavlje „sofisticirana intelektualna konstrukcija“ koja ima obeležja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije; ono postavlja pravoslavlje u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nepravoslavnima u srpsku političku sferu.^[2]

Neki autori izbegavaju reč svetosavlje za opisivanje ove ideologije, zato što ona »nema neposrednu vezu sa imenom i delom Save Nemanjića«.^[7] Oni naglašavaju da je Nikolaj Velimirović Svetom Savi pripisao nacionalizam kojeg kod njega nema.^[7]

Kraljevina Jugoslavija

Svetosavski nacionalizam kao ideologija je nastao je u vreme uspona fašizma u Evropi, 1930-ih godina. Razvio ju je Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.^[11][12][13] Tokom 1930-tih Velimirović je bio glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji.^[14] Zalagao za uspostavljanje društva na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. U svom predavanju pod naslovom „Nacionalizam Svetog Save“ na Kolarčevom narodnom univerzitetu u Beogradu 1937. godine on je izneo kontroverznu tvrdnju da su pokušaji Adolfa Hitlera o nemačkoj nacionalnoj crkvi slične idejama Svetog Save o narodnoj veri i crkvi:

Ipak se mora odati priznanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20-om veku on je došao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju.^[15]

– Nikolaj Velimirović

Velimirović nakon toga zaključuje da je nama taj posao svršio Sveti Sava još pre 700 godina, i „otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“.^[15] Nikolaj Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.^{[nedostaje referenca] [14]} On smatra da je arijevskoj rasi sudbina dodelila ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu.^[16]

Izrazito anti-komunističko, pa čak i pro-fašističko opredeljenje ove ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve (osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima) i pripadnika ruske monarhističke bele emigracije koji su nakon Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.^[17]

Drugi svetski rat

Izgradnji ove ideologije je doprineo i Dimitrije Ljotić, srpski desničarski političar i saradnik nemačkih nacista tokom Drugog svetskog rata. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije, pluralizma i individualističkog načela, a zalagao se za stalešku monarhiju i korporativističko uređenje društva (sabornost).^[18] Veličao je seoske vrednosti i tradicionalno uređenje društva po forumuli: Bog u vaseljeni, kralj u državi, domaćin u domu.^[19] Pod Velimirovićevim ideološkim uticajima, Ljotić je osnovao svoj fašistički pokret Zbor čija su glavna načela bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države.^[14] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima.

Danas kako stoje stvari, nama jedino Berlin i Hitler mogu doneti novu preporođenu svetosavsku Srbiju.^[20]

– Dimitrije Najdanović

Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.^[21] Jevrejima je, pored kolektivne krivice za ubistvo Hrista, pripisivana i krivica za Francusku revoluciju i Oktobarsku revoluciju, kao i za boljševizam koji je predstavljen kao „poslednja forma jevrejske pakosti“.^[21] 22. oktobra 1941. u Beogradu je otvorena propagandistička Antimasonska izložba protiv komunista, Jevreja i masona, koju je finansirao grad Beograd.

Za razliku od Ljotića, Velimirović je odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije, zbog čega je odveden u nemački logor Dahau.^[14] U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanoj 1944. godine u logoru Dahau, Velimirović vidi kulturu kao „zbir svih zala“, i predlaže da Crkva propiše jedan molitveni dan u godini, kad će se sav narod sa svojim starešinama moliti Bogu da ga spase od kulture.^[22] U istom spisu, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, čiji izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“:^[23][24]

Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola.

Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Nikolaja Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.^[5][25] Velimirovićevi antijevrejski stavovi su bili mešavina religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u hrišćanstvu, i antisemitskih teorija zavere iz 19. veka, koje su bile rasprostranjene širom Evrope uoči Drugog svetskog rata.^[14]

Dimitrije Ljotić je poginuo 23. aprila 1945. kod Ajdovščine u Sloveniji prilikom povlačenja pred Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije. Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedu istakao da je Ljotić bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.^[26] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Nikolaj Velimirović je, zbog bliskosti sa Dimitrijem Ljotićem i povezanosti sa političkom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.^[14] Umire u egzilu.

SFR Jugoslavija

U periodu SFR Jugoslavije Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.^[5] Crkva je bila odvojena od države, a Nikolajeva politička ideologija u Jugoslaviji nije imala javnih zastupnika ni pristalica.

Međutim, neke aspekte ove ideologije, posebno njen anti-ekumenski karakter, su razvijali pojedini teolozi Srpske pravoslavne crkve. U osudi "svejeresi ekumenizma" posebno su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.^[27][28]

Nakon Titove smrti, sredinom 1980-ih godina, započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gde je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.^[29]

Jugoslovenski ratovi

Raspadom SFRJ i dolaskom Miloševića na vlast, Srpska pravoslavna crkva je vraćena na političku scenu u Srbiji.^[6] Pritom, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.^[5][6] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.^[30] Ova idelogija se pri tom oslanja na stara načela: „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” ili „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”.^[30] Atanacković smatra da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.^[30]

Tokom 1990-ih godina u Srbiji se javljaju pojedinci i skupine koje počinju javno da zastupaju ideologiju svetosavskog nacionalizma (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin Filozof, Dveri srpske). Takođe, dolazi do obnovljenog interesovanja za ideologije Dimitrija Ljotića, Milana Nedića, Nikolaja Velimirovića i Velike Srbije.^[31] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.^[31] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.^[5] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.^[5] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.^[6]

Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, neke vladike i sveštenici Srpske pravoslavne crkve su propovedali nacionalizam, stavivši se otvoreno u službu vojske.^[32] Patrijarh srpski Pavle se otvoreno izjasnio protiv takve pojave, ali nije mogao da zaustavi vladike u ratnim vremenima.^[32] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.^[31] Patrijarh Pavle je 1990-ih otvoreno govorio da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije.^[32]

A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.^[33]

– Patrijarh srpski Pavle

Savremeni period

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja klerikalizma^[6]. U novembru 2000. godine Arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a predstavnici Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji su saopštili da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“.^[6] Krajem iste godine odobravava se prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.^[6] 2001. godina je uredbom Vlade Republike Srbije veronauka uvedena u državne škole kao izborni predmet.^[6] U narednim godinama, lik i delo Nikolaja Velimirovića bivaju rehabilitovani, a Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve ga 19. maja 2003. godine kanonizuje za sveca.

U ovom periodu, grupe koje zastupaju svetosavski nacionalizam počinju da jačaju. Jedna od njih, Otačastveni pokret Obraz, skreće na sebe pažnju javnosti nakon nasilnog gušenja povorke ponosa 2001. godine.^[34] Tokom narednih godina, ova organizacija silom sprečava veliki broj političkih, kulturnih, umetničkih i verskih manifestacija sa čijom se sadžinom ne slaže.^[35] Obraz glasno zastupa svetosavski nacionalizam^[36], zalažući se za uspostavljanje "hrišćanskih" vrednosti, služeći se nasiljem kao sredstvom.^[37] Vremenom je delovanje Obraza skrenulo na sebe pažnju policije, koja je 2005. godine objavila izveštaj u kojem njihovu ideologiju ocenjuje kao klerofašizam, mešavinu pravoslavnog klerikalizma i fašizma.^[38]

Mi hoćemo našu vojsku, srpsku vojsku, zato što smo, po rečima vladike Nikolaja Velimirovića, po krvi Arijevci, po poreklu Sloveni, a po srcu i duhu hrišćani.^[39]

– Mladen Obradović, sekretar Obraza

U nedelju 9. novembra 2008. godine militantne pristalice svetosavskog nacionalizma, tzv. „obrazovci“ su čak prekinuli i liturgiju u pravoslavnoj sabornoj Crkvi svetog Georgija u Smederevu, jer se nisu slagali sa načinom na koji je izvođena.^[40]

9. maja 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristalicama.^[41]

Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.^[20] Na katoličku crkvu se gleda objektivno,kroz istoriju njene podrške Ustaškom pokretu i zločincima,kao i konstantnom radu na rušenju bivše Jugoslavije.^[20] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.^[20]

Obeležja svetosavskog nacionalizma su:

• „Srbstvo“, odnosno zalaganje za obnovu srednjevekovnih srpskih vrednosti („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“^[36]).
• Pravoslavlje, odnosno srpska verzija pravoslavlja - svetosavlje.
• Nacionalizam, koji ima obeležja krajnjeg šovinizma prema Albancima^[42], Hrvatima^[43], Bošnjacima^[44] i drugim narodima.
• Monarhija, odnosno zalaganje za povratak dinastije Karađorđevića na tron.^[45]
• Teokratija („država sa Božijim blagoslovom“ na čelu sa „hristoljubivim vladarom“ i verskim sistemom obrazovanja.^[46])
• Velika Srbija (jedinstvena srpska država od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“^[4])
• Militarizam, oslanjanje na silu i potenciranje industrije naoružanja kao najvažnije privredne grane.^[36])
• Klerikalizam, odlučujući uticaj pravoslavnog crkvenog klera na politički i društveni život.
• Korporativizam ili sabornost, odnosno staleško uređenje društva.
• Odbacivanje demokratije i republikanskih vrednosti.^[46]
• Anti-liberalizam, odbacivanje ljudskih prava i sloboda, pluralizma i individualnosti.
• Anti-zapadnjaštvo, odbacivanje zapadne kulture i protivljenje evropskim integracijama.^[6]
• Anti-ekumenizam, protivljenje ekumenskom dijalogu i Svetskom savetu crkava.
• Anti-komunizam, koji podrazumeva odbacivanje antifašističke tradicije i političkih ideologija levice i centra.^[47]
• Antisemitizam, potenciranje judeo-masonske zavere i stereotipa o Jevrejima kao bogoubicama.
• Viktimizacija, poricanje sopstvenih zločina^[48] i naglašavanje tuđih.
• Ksenofobija, iracionalna mržnja i nepoverenje prema svemu stranom.^[49]
• Homofobija, mržnja prema homoseksualcima i pripadnicima seksualnih manjina.^[43]

Srpski filozof Pero Slijepčević 1938. godine piše da je hrišćanstvo svečovečansko, nadnacionalno, i kao takvo sasvim suprotno od kulta predaka. On kritikuje stanovište „srpskog patrijarhalca“ koji je ostao nasred puta i čije je hrišćanstvo više nacionalno nego ekumensko.^[50] Svetosavlje se smatra izvorom netolerancije i antizapadnjaštva u srpskom društvu.^[51]

Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava za 2007. godinu ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i filetizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.^[52] Ista organizacija izveštava da su generatori antisemitizma u Srbiji razni desničarski pokreti i organizacije (Obraz, Sveti Justin Popović, Dveri srpske, Nomokanon...) koje deluju uz blagoslov SPC.^[53]

Sociolog religije Mirko Đorđević takođe žestoko kritikuje pojavu antisemitizma među hrišćanima:

Isus je Jevrejin, svi njegovi učenici su Jevreji, njegov jezik je hebrejski i aramejski. Danas ćete u Beogradu pročitati bar 37 knjiga u kojima se tvrdi da su Jevreji narod ubica, da su Jevreji ubili Boga. To je najogoljeniji zoološki antisemitizam koji šire neki Nikolaj i njegove pristalice ... Antisemitizam je sramota hrišćanske civilizacije, jer svega ćete naći u jevanđelju ali ni govora o nekom nacionalnom, rasnom ili etničkom određenju ... Isusa, na kraju, nisu pogubili Jevreji, baš ako hoćete tekstualno, nego rimska legija.^[54]

Đorđević ocenjuje da su vodeći ljudi SPC tzv. justinovci i nikolajevci, koji su svojim konzervativnim shvatanjima u sukobu su sa tekovinama modernog društva.^[55] On napominje da unutar SPC postoje i oni koji su za ekumenski dijalog, dok drugi ostaju „zarobljenici etnofiletizma“, pa čak proglašavaju pravoslavnog vaseljenskog patrijarha Vartolomeja jeretikom zbog zalaganja za ekumenizam.^[56] On podseća da se usled srastanja SPC i države zaboravlja da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija^[57] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.^[58]

Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.^[59] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.^[59]

• Nebeska Srbija
• Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve

Zastupnici:

• Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save Arhivirano 2012-11-08 na Wayback Machine-u
• Željko I. Poznanović: Geopolitika Svetog Save^{[mrtav link]}
• Boško Obradović, Rađanje ideje Svetosavlja Arhivirano 2009-09-01 na Wayback Machine-u
• Justin Popović, Svetosavlje kao filozofija života Arhivirano 2009-11-29 na Wayback Machine-u
• Nebojša Krstić, Pravoslavlje i demokratija Arhivirano 2010-04-05 na Wayback Machine-u
• Nemanja Mrđenović, Ni levo ni desno Arhivirano 2010-08-11 na Wayback Machine-u
• Bojan Mitić, Država sa Božjim blagoslovom Arhivirano 2010-07-13 na Wayback Machine-u
• Dragan Subotić, Ljotić i Vasiljević o staležima, staleškoj demokratiji i organskoj staleškoj državi Arhivirano 2009-09-04 na Wayback Machine-u

Kritičari:

• Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u
• Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma
• „Stephen Roth Institute“ o antisemitizmu i rasizmu u Srbiji 2005. Arhivirano 2006-12-15 na Wayback Machine-u
• Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
• Nikolaj Velimirović apostol nacionalizma
• Mirko Đorđević, Kanonizacija "proroka" antisemitizma^{[mrtav link]}
• Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC Arhivirano 2008-12-12 na Wayback Machine-u