Jie i Xia
Lü Gui (Kinezisht: 履癸)[1] i njohur si Jie i Xia (Kinezisht: 夏杰) ishte udhëheqës i 17-të dhe i fundit i dinastisë Xia të Kinës. Ai ishte tiran dhe shtypës i cili solli fundin e dinastisë Xia.[2] Jie u mposht nga Cheng Tang, i cili sollli rënies e dinastisë që zgjati 500 vite dhe ngriti dinastinë Shang.[3]
Udhëheqja e Xia
Jie është i njohur për jetën e tij luksoze dhe për trajtimin mizorë me njerëzit e tij.[1] Stili i tij i udhëheqjes ishte i mbushur me seks, luks dhe argëtim.[3] Ai nuk i pëlqente njerëzit që e urrenin atë dhe shumica kishin frikë prej tij.[4]
Në vitin e 13 të udhëheqjes së tij, ai zhvendosi kryeqytetin e tij prej Zhenxun në Henan. Ai filloi të përdorë Nian (輦) një karrigë që shërbëtorët e tij mbanin në supat e tyre.[5][6]
Vitin e ardhshëm, ai udhëhoqi një ushtri në Minshan. Atje, ai gjeti dy nga vajzat e Mbretit të Minshanit, Wan dhe Yan. Ata ishin të pamartuara dhe shumë të bukura, kështu që ai i mori ato si gratë e tij, duke ri-emëruar Zhao dhe Hua. Ai braktisi gruan e tij origjinale Mo Xi dhe ndërtoi një piramidë në krye të Pallatit të Tiltit për të jetuar.[5][6]
Sipas librit të Liu Xiang, Liènǚ Zhuàn, Jie u korruptua nga konkubina e tij Mo Xi e cila ishte e bukur, por e mangët në virtyt.[7][8] Përveç tjerash, ajo i pëlqente pijet, muzika dhe kishte dëshirë të mashtruar dhe këngëtareve. Një herë ajo urdhëroi të bëjë një liqen prej verës[8] dhe pastaj urdhëroi 3,000 njerëz të pinin prej saj, vetëm për të qeshur kur ata po mbyteshin.[8][9] Kjo ngjarje u shkruajt edhe në librin e Han Ying, Han shi waizhuan.[9][10]
Rënia e Xia
Dinastia Xia mbajti pushtet feudal mbi një numër të mbretërive, njëra prej të cilave ishte Mbretëria Shang. Gjatë mbretërimit të Jie, Shang u rrit në pushtet, fillimisht në kurriz të vazaleve të tjera të Xia. Një person me emrin Cheng Tang ishte në gjendje të fitonte shumë përkrahës nga 40 mbretëritë më të vogla.[11] Cheng Tang e kuptoi se Jie i keqtrajtonte njerëzit dhe i përdorte këtë si një mënyrë për të bindur përkrahësit e tjerë. Në një fjalim, Cheng Tang tha se krijimi i kaosit nuk është diçka që ai donte, por duke pasur parasysh tmerrin e Jie, ai duhet të ndjekë mandatin e qiellit dhe të përdorë këtë mundësi për të jep fund Xias.[11] Ai gjithashtu vuri në dukje se edhe gjeneralët e ushtrisë së Jie nuk do t'i bindeshin urdhrave të tij.[11]
Në vitin 15 të udhëheqjes së Jie, Cheng Tang filloi të lëvizte Lü (履) në kryeqytetin Bo.[5][6] Rreth dy vjet më vonë Shang dërgoi ministren e tij Yi Yin si një të dërguar në Jie. Yi mbeti në kryeqytetin Xia për rreth tre vjet, përpara se të kthehej në Shang.[5][6]
Fuqia e Shangit vazhdoi të rritet. Në vitin e 26 të mbretërimit të Jie, Shang pushtoi Wen. Dy vjet më vonë, Shang u sulmua nga Kunwu (昆吾), dhe ndoqën disa vite lufte midis Shang dhe Kunwu.[12] Megjithë këtë pengesë, Shang vazhdoi të zgjerohej në një numër frontesh, duke mbledhur trupa vasalë në Jingbo (景 亳).[5][6] Ushtria Shang dhe forcat aleate pushtuan Mixu (密 須), Wi dhe sulmuan Gu (顧), e cila gjithashtu u pushtua edhe vitin e ardhshëm. Në të njëjtën kohë Zhong Gu, historiani kryesor i Jie, iku nga Xia në Shang.[5][6][12]
Beteja e Mingtiaos
Në vitin 31 të udhëheqjes të Jie, Cheng Tang dërgoi trupa nga Er (陑) për të sulmuar njëkohësisht Xia dhe Kunwu. Kunwu u mposht shpejt.[5][6] Deri në këtë kohë, Xia po bëheshin më të dobët në afërsi të lumit të verdhë ndërsa Shangu po bëhej më i fortë.[4]
Ushtria Shang pastaj luftoi forcat e Jie në Betejën e Mingtiaos, në një stuhi të madhe të bubullimës dhe mundi ushtrinë Xia.[5][6]
Jie u arratis dhe iku në Sanzong.[5][6] Forcat Shang, nën gjeneralin e tyre Wuzi (戊子), ndoqën Jie në Cheng, e kapën atë në Jiaomen dhe e rrëzuan atë, duke i dhënë fund dinastisë Xia. Përfundimisht, Jie u lirua në Nanchao.[5][6][12] Jie përfundimisht vdiq nga sëmundja. Cheng Tang erdhi si mbret nga Tang, i cili inauguroi dinastinë Shang.