Vilajeti i Janinës
Vilajeti i Janinës, [1] ishte një ndarje administrative e nivelit të parë (vilajet) e Perandorisë Osmane, e themeluar në 1867. Në fund të shekullit të 19-të, thuhet se kishte një sipërfaqe prej 18,320 km katror.[2] Ajo u krijua nga bashkimi i pashallëkut të Janinës dhe pashallëkut të Beratit me sanxhaqet e Janinës, Beratit, Gjirokastrës, Prevezes, Tërhallës dhe Kosturit. Kosturi më vonë u degradua në kaza dhe u kufizua me Vilajetin e Manastirit dhe Tërhalla iu dha Greqisë në 1881.
Ndarjet administrative
Sanxhakët e Vilajetit: [3]
- Sanxhaku i Janinës (Janina, Ajdonat, Filat, Meçova, Leskovik, Konice)
- Sanxhaku i Gjirokastrës (Gjirokastër, Delvine, Saranda, Përmet, Frasher, Tepelenë, Kurvelesh, Himare)
- Sanxhaku i Prevezes (Preveze, Lluri, Margëlliç)
- Sanxhakut Beratit (Berat, Vlora, Leshnjë, Fier)
Historia
Lëvizja Kombëtare Greke në Epir
Megjithëse një pjesë e popullsisë vendase kontribuoi shumë në Luftën e Pavarësisë së Greqisë (1821–1830), rajoni i Epirit nuk u bë pjesë e shtetit grek në atë kohë. Në vitin 1878 shpërtheu një rebelim me revolucionarët, kryesisht epirotët, duke marrë nën kontroll Sarandën dhe Delvinën. Megjithatë, ajo u shtyp nga trupat osmane, të cilët dogjën 20 fshatra të rajonit.
Në vitin pasardhës, popullsia greke e rajonit të Janinës autorizoi një komitet për të paraqitur para qeverive evropiane dëshirën e tyre për bashkim me Greqinë.
Në vitin 1906 u themelua organizata Shoqëria Epirote nga anëtarët e diasporës epirote, Panagiotis Danglis dhe Spiro Milo, që synonte aneksimin e rajonit në Greqi [4] duke furnizuar grekët vendas me armë zjarri.[5]
Rilindja Kombëtare Shqiptare
Vilajeti i Janinës ishte një nga qendrat kryesore të jetës kulturore dhe politike të shqiptarëve që jetonin në Vilajetin e Janinës dhe Vilajetin e Manastirit.[6] Një nga arsyet më të rëndësishme ishte ndikimi i arsimit dhe kulturës greke të shkrimtarëve shqiptaro-jugor që morën në shkollën e famshme greke të Janinës, Zosimea.[6] Abdyl Frashëri, ideologu i parë politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare ishte një nga gjashtë deputetët e Vilajetit të Janinës në Parlamentin e parë osman në vitet 1876–1877.[7] Abdyl Frashëri, nga Frashëri, Shqipëria moderne, së bashku me Mehmet Ali Vrionin nga Berati dhe disa anëtarë të komunitetit shqiptar të Janinës, themeluan Komitetin Shqiptar të Janinës në maj 1877.[6] Frashëri luftoi kundër vendimeve të Traktatit të Shën Stefanit.[6] Megjithatë, Lidhja e Prizrenit, ishte kryesisht shqiptare myslimane, ndërsa të krishterët ortodoksë vendas ndjenin më shumë simpati ndaj çështjes greke.[8][9]
Fundi i sundimit osman
Gjatë Revoltës Shqiptare të vitit 1912 Vilajeti i Janinës u propozua si një nga katër vilajetet që do të përbënin Vilajetin Shqiptar. Qeveria osmane i dha fund revoltave shqiptare duke pranuar pothuajse të gjitha kërkesat e kryengritësve shqiptarë më 4 shtator 1912, që përfshinte formimin e vilajetit më vonë në 1912.[10]
Pas Luftës së Parë Ballkanike të 1912-1913 dhe Traktatit të Londrës, pjesa jugore e vilajetit, duke përfshirë Janinën, u përfshi në Greqi.[11] Greqia kishte pushtuar edhe Epirin e Veriut gjatë Luftërave Ballkanike, por Traktati i Bukureshtit, i cili përfundoi Luftën e Dytë Ballkanike, ia caktoi Epirin e Veriut Shqipërisë.[12]
Demografia
Ka pasur një sërë vlerësimesh për përkatësinë etnike dhe fetare të popullsisë vendase. Perandoria Osmane klasifikonte dhe numëronte qytetarët e saj sipas fesë dhe jo etnisë, gjë që çoi në regjistrime joefikase dhe mungesë klasifikimi të popullsive sipas grupeve të tyre etnike.[13][14][15][16][17] Vilajeti ishte i banuar kryesisht nga shqiptarët dhe grekët, ndërsa fetë kryesore ishin Islami dhe Ortodoksia e Krishterë.[18]
Sipas Aram Andonjan dhe Zavren Biberjan në vitin 1908 nga një popullsi totale prej 648,000, 315,000 banorë ishin shqiptarë, shumica e të cilëve ishin myslimanë dhe ortodoksë, dhe disa që ishin ndjekës të katolicizmit romak.[19] Arumunët dhe grekët ishin përkatësisht rreth 180,000 dhe 110,000.[19] Komunitetet më të vogla përfshinin bullgarët, turqit, romët dhe hebrenjtë.[19]
Sipas Michail Sakellariou, me një popullsi totale prej 550,000, grekët ishin më të shumtët me 300,000, shqiptarët të dytët me 210,000, dhe kishte gjithashtu 25,000 arumunë dhe 3,000 hebrenj. Sanxhakët e Janinës, Prevezës dhe Gjirokastrës ishin kryesisht grekë, sanxhaku i Igumenicës (atëherë Gümeniçe, Reşadiye midis 1909 dhe 1913 për nder të Mehmet V, Sulltanit Osman) kishte një shumicë të vogël grekësh dhe ai i Beratit në veri ishte kryesisht shqiptar.[20][21]
Sipas Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb në 1895 ka pasur rreth 224.000 myslimanë. Popullsia ortodokse përfshinte rreth 118.000 grekë dhe rreth 129.500 shqiptarë dhe popullsia hebreje arrinte në 3.500 veta.[22] Sipas Zafer Golen dy të tretat e popullsisë ishin myslimanë shqiptarë, ndërsa sipas Dimitrios Chasiotis shek. 419,403 nga popullsia e përgjithshme ishin grekë, së bashku me 239,000 turq dhe shqiptarë, dhe 6,000 hebrenj. Lontos vlerësoi se 3/4 e popullsisë ishin të krishterë.[23]
Statistikat zyrtare osmane të viteve 1893 dhe 1911 | |||||||
Grupi | 1893 [24] | 1911 | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ortodoks (Grekët) | 286,304 | 311,032 | |||||
Myslimanët (Turqit) | 225,415 | 244,638 | |||||
çifutët | 3677 | 3990 | |||||
katolikët | 83 | - | |||||
Të tjera | 997 | 1175 | |||||
Total | 516,476 | 560,835 |
Përkatësia etnike | Numri | ||||||
grekët | 110,000-419,403 | ||||||
shqiptarët | 210.000-315.000 | ||||||
arumunët | 25,000-180,000 | ||||||
turqit | 10.000-20.000 | ||||||
bullgarët | 20,000 | ||||||
rome | 7000 | ||||||
çifutët | 3000-6000 | ||||||
Gjithsej | 475,000 - 648,000 |