Забони толишӣ

Тотҳо, толишҳо ва мозандарониҳо ба забонҳое сухан мегӯянд, ки дар баъзе маворид бо забони форсӣ тафовут дошта ва бо модӣ, портӣ ва авестоӣ мушобеҳат дорад.^[7] Забони толишӣ мушобеҳати бештаре бо забонҳои лрӣ, авестоӣ ва кардӣ дорад.^[8] Аз ин рӯ, ҳамҳии ин гурӯҳҳои забонии комилан наздикро дар дастаи забонҳои эронӣ шимоли ғарби ҷой додаанд. Аммо забони форсӣ, ба далели тафовутҳояш, дар дастаи забонҳои Эронии ҷануби ғарби ҷой дода мешавад.^[5] бо ин вуҷуд забон толишӣ бо забоне дар ҷануби Эрон (забони ачомӣ), ки худ аз шохаи ҷануби ғарби эронӣ аст, низ бисёр қаробат дорад.

Забони толишӣ дар канори забонҳои зер, дастаи забонҳои Эронии шимоли ғарбиро месозанд:^[9]

• Гурӯҳи забонҳои толишӣ-тотӣ
• Гурӯҳи забони курдӣ
• Гурухи забони заза-гӯронӣ
• Гурӯҳи забони симнонӣ
• Гурӯҳи забони лакӣ
• Гурӯҳи забонии марказии Эрон
• Гурӯҳи забонии ҳошияи баҳри Каспий
• Гурӯҳи забони ормурӣ-прачӣ
• Гурӯҳи забони халаҷ

Толишзбонон ба таври умда аз қавми толиш ҳастанд. Эшон дар бахши бохтарии устони Гилон, панҷ рустои шаҳристони Нимин (Анбарон — Минобод — Ҷед — мирзонқ — Гулшан) дар устони Ардабил, ва низ манотиқи Осторо — Ларик — Ланкарон — Мосолӣ — Ёрдимлӣ ва Ҷалилобод дар ҷануби Ҷумҳурии Озарбойҷон зиндагӣ мекунанд.

баррасиҳои мавридӣ дар манотиқи толишнишини шаҳристонҳои сумъҳсро ва фуман нишон медиҳад, ки рустоҳои гӣлкнишин ҳамсоя аз вожагони толишӣ ё наздик ба онки бо гӣлкӣ мутафовит аст баҳра мегиранд. Њамдолла Муставфӣ, дар мавриди мардуми гӣлон ва наздикӣ он бо забони паҳлавӣ низ ишорае дорад. Вай дар васфи мардуми толиш чунин мегӯяд: «мардумаш сафед чеҳраанд бар мазҳаби имоми шофеӣ, забоншон паҳлавӣ ба гӣлони боз бастааст.»

Дар миёни толишон гуногунии забоне – ба нисбати таъсирпазирӣ аз дигар забонҳо- ба шиддат вуҷуд дорад. Дар толиши шимолӣ мушаххасан панҷ гӯиши остороӣ, лнкронӣ, мосолӣ ва лрикӣ анбаронӣ дида мешавад. Дар толиши ҷанубӣ, дар манотиқи перомуни осторо як гӯиши толишӣ омехта бо вожагони туркӣ ривоҷ дорад ва дар манотиқи мосол то рустоҳои перомун, моклавон, мосула , качо ва толиши дувалоб бо забон толишии асилтри такаллум мешавад, ки албатта ба далели наздики ба манотиқи гиликнишин аз онон таъсир гирифтааст. Асилтарин гӯиши марбут ба минтақаи толиши марказӣ ё толиши дувалоб аст чун мардуми он дар замонҳои наздик, зиндагии ҳамешагӣ дар кӯҳ доштанд ва дар камтарин иртибот бо ақвоми дигар буданд. Танҳо забони мавҷуд миёни толишон, ки ҳамриша бо забонҳои шимол ғарби нест ва ба маҳдудҳии забони толиши рахна карда ва ба танаввӯъи он мӯҷиб шуда забони туркӣ аст. Ин масъала дар толиши шимолӣ ва дар осторои Эрон ба шиддат мушоҳида мешавад.

Талашро ба ду қисм ҷудо кардан мумкин аст:

1. мардуми якҷонишин, ки дар рустоҳо ва шаҳрҳо зиндагӣ мекунанд ва пешҳшон кишоварзӣ аст ва ба онҳо «толиш» мегӯяанд.

ва толишоне, ки дар тӯли зиндагии худ ба муҳоҷират аз қишлоқ ба яйлоқ ва аз яйлоқ ба қишлоқ мипардозанд ва шуғли онҳо аз замонҳои бисёр қадим домдорӣ буда ва ҳаст аммо бо ин ҳол бештари толишон кишоварз ҳастанд ҳамчунин осоре дар даст аст, ки дар сафарномҳии мритун кохол русӣ, ки дар қарни даҳ ба толишистон сафар карда буд аз толишон ортоуил (Ардабил) суханони ба миён омада ва ҳамчунин қишри тот ва толиш дар Табриз дар он замон, ки ба мурур замон аз миёни рафтанд ва озарӣ забонон озарбойҷонӣ ононро ба худ ихтисос доданд.

битур куллӣ митавон гӯишҳо ва лаҳҷаҳои забон толиширо ба се даста тақсим кард:

1-гӯиш шимолӣ (Гуштосбӣ)

2- 2-гӯиши марказӣ (каргонрудӣ)

3-гӯиш ҷанубӣ (дувалобӣ)

Дар толиши Гуштосбӣ, толишони Шӯравӣи собиқ дар солҳои 35–1931 барососи ҳуруфи лотин барои худ алифбоӣ вазъ карданд ва бо истифода аз он алифбо ба забони худ барои нахустин бор нашрия, таълифот, осори ҳунарӣ ва кутуби дарсӣ мунташир карданд ва ба ҳамин хатт ва забон дар мадориси худ тадрис намуданд. Ҳатто дар Ланкарон шӯъбаи толишии донишгоҳ пидогужӣ (дониши омӯзиш ва парвариш) вуҷуд дошт. Аммо дар солҳои пас аз 1935 зимни таҳаввулоти сиёсии он давра, ба фаъолитҳои меҳанӣ ва фарҳанги толишон нуқтаи поён гузошта шуд. Аз интишори китоб ва нашрия ба забони толишӣ ҷилавгирӣ ба амал омад. Омӯзиши олӣ ва мадориси толиши таътил гардид ва равшанфикрони толиширо ба Қазоқистон ва дигар ҷумҳуриҳои шарқӣ табъид карданд. Дар солҳои 1949-52 зимни саркӯби муҷаддад ва таҷзияи толишон, ҳазорон хонавода аз онҳоро ба муғон кӯчонданд.

Ҷонишинҳо

Ҷонишинҳо дар забони толишӣ ба се гурӯҳ тақсим мешаванд: ҷонишинҳои мавзӯъ, ҷонишинҳои пассивӣ ва ҷонишинҳои соҳибӣ.

Замони феъл (ногузар)

Дар ҷадвали зер феъли хобидан (xəta) бар асоси гӯиши парҳсри аз забони толиши дар замонҳои мухталиф сарф мешавад. (барососи гӯиши прҳсри шаҳристони ризвоншҳр мебошад)

• مستوفی، حمدالله به اهتمام دکتر محمد دبیرسیاقی، نزه القلوب، تهران، ص. ۱۰۷
• بر پایهٔ کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
• بر پایهٔ کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته

• Википедияи толишӣ