Bumin Kağan

Bumin, Cücenlerin (Juan Juan) egemenliği altında,^[3] kimi araştırmacılara göre federatif bir surette yaşayan^[4][5] Türk grubun reisiydi. Bilahare Tumen ("土門" / "土门", "onbin başı") unvanı verilmiştir. Çin'de 534 yılında hüküm sürmeye başlayan Batı Vey Hanedanı (Tabgaç) devleti^[6] nin sınırlarını istila edip yağmalamış^[7] ve henüz Çin'le hiç temas olmadığı 542 yılında^[8] Sarı Irmak yakınlarında görünmüştür.^[9]

545 yılında Batı Vey başbakanı Yü-wen T'ai'nin ticarî ilişkiler başlatmak için Chiu-ch'üanlı bir Soğd olan An No-P'an-t'o (An Nuopanto, Nanai-Banda, aslen Buharalı^[10])'yu elçi olarak göndermesiyle^[11][12] Batı Vey ile ilk temas kurulmuş oldu.^[13][14] Ertesi yıl Bumin Batı Vey'e elçi gönderip haraç olarak eşyalar verdi.^[15][16]

546 yılında Cücenlere karşı çıkmış olan Tielelerin (ya da Töleslerin) ayaklanmasını bastırdı ve onları itaat altına aldı.^[17] Cücen kağanının kızıyla evlenme talebinde bulundu. Ancak,Çin kronik kitaplarına göre Cücen kağanı A-na-kuei (Anahuan), Bumin'e elçi göndererek Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?^[18] sözünü iletti. Böylece bu isteği kabaca reddedildi.^[5][19] Bumin öfkelenip elçisini öldürdü.Tarihsel Çin kaynaklarından aktarılan bu ifade üzerine Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" (鍛奴, Pinyin: duànnú, Wade-Giles: tuan-nu)^{[20][21][22][23]} olarak aktarılmaktadır. Kimi araştırmacılar bunun Cücen'in kölelik sistemiyle ilişkilendirmiştir.^[24] Kimi araştırmacılar bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia etmiştir.^[25] Denis Sinor'a göre, A-na-kuei'nin bu kibirli ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunu göstermek için yeterli kanıttır.^[13][26]

Bumin bu olay üzerine Cücenlerle tüm irtibatını derhal kesti.^[27] Bazı kaynaklarda Bumin'in Cücen hükümdarının kızını böyle bir cevap alacağını bildiği için bilerek istediği ve bunu savaş nedeni sayacağı iddia edilmektedir. Ayrıca henüz erken olduğunu düşünerek vassalmış gibi görünmek için demirden boyunduruğu Cücen hükümdarına göndermiş olduğu söylenmektedir.^[28][29]

Haziran 551'de Prenses Changle ile evlenmek suretiyle Batı Vey Hanedanlığı ile akrabalık kurdu. Ocak 552'de Huai-huang ("Altı Kasaba"nın biri, bugünkü Ho-pei eyaleti chang-pei ili)'ın kuzeyinde Cücenlere ağır ve ani bir darbe vurarak bu devleti ortadan kaldırdı. Cücen Kağanı A-na-kuei intihar etti.^[5][15] Böylece Bumin, uzun süre bağlı kaldıkları bu federasyonu çökertti ve Ötüken merkezli Göktürk Kağanlığı'nı kurdu.^[19]

Bumin bu büyük başarıları üzerine üzerine "İllig Kağan" unvanı aldı. Devletinin batı kanadının yönetimini ve genişletilmesi işini küçük kardeşi İstemi Yabgu'ya verdi. İstemi göreceli olarak Bumin'in egemenliğine tabi idi. Bağımsız devleti kurduğu yıl (552) ya da 553'te öldüğü düşünülmektedir.^[30] Yerine oğlu İssik Kağan (Keluo / K'o-lo) geçti. Ertesi yıl İssik Kağan hayatını kaybedince yerine Mukan Kağan geçmiştir.^[19][31][32]

Moğolistan'da Orhun nehri yakınlarında bulunan Kül Tigin Yazıtı'nın doğu yüzünde; "Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu salarak dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş." şeklinde Bumin Kağan'dan bahsedilmektedir.^[33][34]