Eski Türk yazısı

İlk buluntular ve çözülmesi

Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19. yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Nehri boyundakilerdir. 1889'da ise Orhun Yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893'te Danimarkalı Türkolog Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de Eski Türkçenin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesindekilerdir.

Tarihî kullanımı

En eski Eski Türk alfabesi örneği, Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey'deki anıtlarda görülür ve Huing-nular,^{[kaynak belirtilmeli]} Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar tarafından doğduğu topraklarda kullanılan Orhun yazısı, kimi Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. 16. yüzyıla kadar Macaristan'da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.

Kökeni hakkında tartışmalar

Göktürk alfabesinin Arami alfabesi kökenli Pehlevi veya Soğut alfabesinden türediği de öne sürülmüştür.^[4][7][8][9] Aynı dönemde yazılmış Zhou Kitabı gibi Çin kaynakları, Türklerin 7. yüzyılda Soğdlarınkine benzer bir yazı dili kullanmış olduğunu kaydetmiştir. Buna karşılık Sui Kitabı ve Kuzey Hanedanlarının Tarihi adlı çağdaş kaynaklar Türklerin bu dönemde yazılı bir dili olmadığını yazmıştır.^[10] Tarihçi ve Türkolog István Vásáry'ye göre, Orhun alfabesi Göktürklerin ilk kağanları tarafından Soğut alfabesi baz alınarak oluşturulmuştur.^[11]

Kazım Mirşan başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o ulusun sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" sözcüğünden geldiğini, → "oq" veya "ok" harfinin de bilinen "ok" sözcüğünden türetildiğini, → "ök" harfinin de eski Türkçede kullanılan "ök (keçi)" sözcüğünden geldiğini öne sürmüştür.^{[kaynak belirtilmeli]}

Orhun alfabesi ve bu alfabeyle yazılmış metinler Marcel Erdal,^[12] Wolfgang Scharlipp,^[13] Talat Tekin^{[14][15][16][17]} gibi araştırmacılar tarafından ayrıntılı olarak çalışılmıştır.

Orhun alfabesinde 38 harf vardır (Orhun harflerinin prototipi olarak görülen Yenisey yazı sisteminde 150'den fazla işaret vardır. Bu işaretlerin elenerek Orhun alfabesi'nde 38'e indirildiği görülüyor).

Bu harflerin dört tanesi ünlü, geriye kalan 34 tanesi ünsüz işaretleridir. Doğal olarak Türkçede bu kadar sessiz harf bulunmaz. Bu durumun nedeni Orhun alfabesi'nde birçok sessiz harfin iki işaret ile gösterilmesidir. Somutlaştırılırsa, yanındaki seslinin kalın ya da ince oluşuna göre, "b, d, g, ğ, l, n, r, s, t, y" seslerini veren ikişer adet harf mevcuttur. Yani "bilge" sözünü yazarken kullanılan "b" ile "bars" sözünü yazarken kullanılan "b" birbirinden farklıdır. Ayrıca "ık, ok, nç, yn" gibi çift ses, çift ünsüz işaretleri de mevcuttur.

Sessiz harfler açısından kalabalık olan Orhun alfabesi, Türkçenin sekiz sesli harfine karşılık dört harfe sahiptir. "a, e", "ı, i", "o, u", "ü, ö" sesleri ayrılmadan yazılır ve ünlü uyumlarına göre gerektiği biçimde okunur.

Orhun Yazıtları ile devrin öteki yazıtları arasında, hatta Orhun'daki yazıtlar arasında kullanılan harflerin biçimleri bakımından (özellikle Tonyukuk Anıtı'nda kullanılan yazıda) kimi farklılıklar vardır. Yine Tonyukuk Yazıtı'nda ötekilerde olmayan "baş" logogramı ile s, ş seslerini ünleyen kare biçiminde bir harf daha vardır. Bu harfler Göktürk alfabesinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de çok kullanılır.

Yazma şekli

Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullanılan Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.

Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, kimi yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca "s" harfi birçok kez "ş" için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabii ki Orhun alfabesinde) bir iki sözde de "l" yerine "ş" ve "kalın s" yazılmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Yazma kuralları Türkolog Mehmet Kömen tarafından da kitaplaştırılmıştır.^[18]

Tamgalar

Sesli Harfler (Vokaller)
Orhun Tamgaları		Yenisey Varyantı	Latin Harfli Transliterasyon	IPA Transkripsiyon
Görsel	Gösterge
	𐰀	𐰁 𐰂	a, ä, e	/ɑ/, /æ/, /e/
	𐰃	𐰄	ı, i	/ɯ/, /i/, /j/
	𐰅	𐰅	e	/e/
	𐰆	𐰆	o, u	/o/, /u/, /w/
	𐰇	𐰈	ö, ü	/ø/, /y/, /w/

Sessiz Harfler (Konsonantlar)
Kullanım		Orhun Tamgaları		Yenisey Varyantı		Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
		Kalın	İnce	Kalın	İnce
Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile			𐰊	𐰌	B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
				𐰒		D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
				𐰎	𐰐	G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
				𐰟		L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
					𐰥	N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
				𐰻		R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
						S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
				𐱄	𐱆	T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
				𐰗	𐰙	Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
	Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/			𐰵	𐰛	K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
	Tüm ünlüler ile			𐰳		-Ç		/ʧ/
						-M		/m/
						-P		/p/
				𐱀 𐱂		-Ş		/ʃ/
				𐰕		-Z		/z/
				𐰮 𐰬		-NG (eñ)		/ŋ/
Birleşik Sesler	+ Ünlü					İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
				𐰷		IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
				𐰹	𐰝	OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
	+ Ünsüz			𐰩		-NÇ		/nʧ/
				𐰫		-NY		/ɲ/
						-LT		/lt/, /ld/
				𐰧		-NT		/nt/, /nd/
		𐰿				-AŞ		/aʃ/
		𐱇				-OT, -UT		/ot/, /ut/
		𐱈				-BAŞ		/baʃ/
Sözcük ayırma imi						yok

Örnekler

— yazıtT²NGR²I — harf çevirisi/teŋri/ — ses değerlerinin IPA abecesiyle çevriyazısıteñri — Türk Latin

Bazı ideografik yorumlar

ev sözü: harfi ince ünlülerle kullanılır ve sözcük içinde /be/ veya /eb/ diye okunur. Şekli bir çadırı andırmaktadır. Tek başına /eb/ diye okunur ve ev anlamına gelir. Nitekim ev sözü zaten /b/ sesinin sonradan /v/ sesine dönüşmesiyle eb > ev şekline dönüşmüştür.^{[kaynak belirtilmeli]}

ok sözü: harfi söz içinde /ok/, /ko/, /uk/, /ku/ gibi okunuşlara sahiptir. Açıkça şekli aşağı doğru bir oktur, zâten tek başına okunduğunda /ok/ sesini verir.

ay ve yay sözcükleri: harfi söz içinde /ay/ veya /ya/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yarım aya benzetilebilir. Ayrıca /ya/ diye okunduğunda yay anlamına gelir, kaldı ki şekli aynı haklılıkla yaya benzetilebilir. Nitekim, ya > yağ > yay dönüşümü olduğu düşünülmektedir.

at, dağ sözcükleri ve atmak eylemi: harfi söz içinde /at/ veya /ta/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yükseklik, uzaklık kavramlarını çağrıştırabilir. Tek başına dağ ya da at anlamına gelir. ta > tağ > dağ dönüşümüne uğradığı açıktır. Kaldı ki Anadolu'da hâlâ uzaklık, büyüklük ya da abartı belirtmek için taa deyişi yaygındır. Bunun yanında farklı zamanlarda şekli değişmiştir. Genelde bu şekillerin bir atın üstüne binmiş adam çağrışımı yaptığı da düşünülmektedir. Gökbey Uluç'a göre ise "atmak" eyleminden türemiştir ve "ok"la "yay" dan oluşan damgalar, atılmayı simgeler.^[19]

en pekiştirme sıfatı: harfi /eng/ diye okunur. Şekli, tek kolunu açılı olarak kaldırmış bir kişi olarak düşünüldüğünde büyük bir şeyi gösteren kişi çağrışımı yapmaktadır. Zaten bugün de buna benzer olarak pekiştirme anlamı taşır ("en büyük", "en yüksek", vb.).^{[kaynak belirtilmeli]}

ISO'nun eski/yeni tüm "yazı sistemleri adlarının kodları" için önerdiği ISO 15924 standardında, Old Turkic - Orkhon Runic adı ve Old_Turkic aliasıyla yer alıyor; kodu Orkh ve numarası da 175.

Unicode'un şu an geçerli son sürümü 6.0 içinde, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılmış harfler tek bir tabloda 15 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. birleştirilerek "Old Turkic" olarak adlandırılmış ve bu karakter tablosuna 10C00-10C4F aralığındaki blok ayrılmış durumdadır.

Eski Türk dilinin Unicode bloğu U + 10C00-U + 10C4F olmaktadır. Bu sürüm 5.2 sürümü ile, 2009 yılı Ekim ayında Unicode standartlarına eklendi. Bireysel karakterlerin ayrı bir "Orhun" ve "Yenisey" türevlerini içermektedir.

• Irk Bitig
• Orhun Yazıtları
• Yenisey Yazıtları

• Orhun Alfabesi'ni öğrenmeye yönelik el kitabı 8 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.