Bahrom I

Teoforik ism „Bahrom“ (بهرام یکم) oʻrta forscha Varahronning (shuningdek, Vahrām deb ham ataladi) yangi forscha shakli boʻlib, u qadimgi Eroncha Vṛthragnadan olingan^[1]. Avestocha ekvivalenti Veratragna boʻlib, qadimgi Eron gʻalaba xudosining nomi, Parfiya tilidagi versiyasi esa *Warthagn edi^[1]. Ism yunon tilida Baranes^[2], armancha transliteratsiyasi esa Vahagn/Vrām deb tarjima qilingan^[1]. Bu nom gruzin tilida Baram^[3] va lotincha Vararanes deb tasdiqlangan^[4].

Bahrom I Sosoniylar imperiyasining ikkinchi shohi Shopur I ning toʻngʻich oʻgʻli edi. Uning uchta ukasi bor edi: Hormuz-Ardashir, Narse va Shopur Meshanshoh. Shopurning oʻgʻillarining eng kattasi boʻlsa-da, Bahrom I ukalaridan pastroq boʻlgan va bu onasining zoti past ekanligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin: u yo voyaga yetmagan malika yoki kanizak edi^[5][6]. Shopur hukmronligi davrida Bahrom I Kaspiy dengizining janubi-gʻarbiy sohilida joylashgan, yangi bosib olingan Gilon viloyatining hokimi vazifasini bajargan^[6][7]. U Gilonshoh („Gilon shohi“) unvoniga ega edi. Eron janubidagi Persepol yaqinidagi Naqshi Rustamdagi Zardushtiylar Ka'basi devoriga Shopur I oʻz oʻgʻillarini ism va unvonlarini keltirish orqali ulugʻlash maqsadida yaratgan yozuvda u haqida tilga olinadi^[7].

Shopur I 270-yilda vafot etdi va uning oʻrniga Hormuz-Ardashir (U Hormuz I nomi bilan mashhur boʻlgan) taxtga oʻtirdi, u 270-yilning may oyidan 271-yil iyunida vafotigacha hukmronlik qildi. Otasi hech qachon taxt vorisligiga nomzod deb hisoblamagan Bahrom I zardushtiylik ruhoniysi Kartirning yordami bilan koʻtarilgan^[8]. Keyin u Rim va Sosoniy imperiyalari oʻrtasidagi doimiy urush manbai boʻlgan Armanistonning muhim chegara viloyatining hokimligi evaziga taxtga chiqish huquqidan voz kechishga rozi boʻlgan Narse bilan kelishuv tuzgan^[5]. Shunga qaramay, Narse bu qarorga qaramay, Bahromni oʻzboshimcha sifatida koʻrgan boʻlishi mumkin^[8].

Avvalgi sosoniy shohlar, jumladan, Shopur I imperiyadagi zardushtiy boʻlmagan ozchiliklarga nisbatan diniy bagʻrikenglik siyosatini olib borgan. Shopur I oʻz dinining taʼlimotiga eʼtiqod qilgan va zardushtiylik ruhoniylarini ragʻbatlantirgan boʻlsa-da, yahudiylar, nasroniylar, buddistlar va hindularga oʻz dinlarini erkin eʼtiqod qilishlariga ruxsat bergan^[7]. U, shuningdek, moniylik asoschisi Moniy ibn Fatak bilan doʻstona munosabatda boʻlgan, unga erkin vaʼz qilish va hatto Shopurning harbiy ekspeditsiyalarida hamrohlik qilish uchun ruxsat berilgan^[7]. Bahrom I taxtga oʻtirgach, zardushtiylik ruhoniylarining obroʻ-eʼtibori yuksalishi va Kartirning taʼsiri kuchayishi bilan bu holat oʻzgardi. Moniy Gundishopur shahriga yetib kelganida, xuddi Isoning Quddusga kirishi kabi shov-shuv koʻtarilgan^[9]. Kartir va boshqa zardushtiy ruhoniylarining noroziliklaridan soʻng Bahrom I 274-yilda oʻlimga hukm qilingan Moniyni qamoqqa tashlashga koʻndirdi^[9][8].

Moniy oʻlimidan soʻng uning tarafdorlari Kartir va zardushtiy ruhoniylari tomonidan taʼqibga uchradi, ular saltanatdagi diniy ozchiliklarga qarshi harakat qilib, ularning taʼsirini kuchaytirish va tarqatish uchun harakat qildilar^[7]. Zardushtiylik ruhoniylari nazarida Moniy yahudiy, buddist va nasroniylik gʻoyalari bilan bulgʻangan zardushtiylik haqidagi noaniq tasavvurni taqdim etuvchi turli xil faylasuf va tahdid soluvchi butparast sifatida koʻrilgan^[7]. Bahrom I ning dastaklari bilan Kartir zardushtiylik davlat ibodatxonasiga asos soldi^[8][7], bu esa Bahromning sosoniylarga asoslangan manbalarda „mehribon va munosib podshoh“ sifatida olqishlanishiga sabab boʻldi^[8]. Shunday boʻlsa-da, I Bahrom oʻzidan oldingilar kabi „iliq zardushtiy“ edi^[10].

Bahrom I 274-yil sentyabrda vafot etdi va uning oʻrniga uning oʻgʻli Bahrom II oʻtdi^[8]. Bahrom I ning yana bir oʻgʻli Hormuz I Kushonshoh sharqdagi Kushoniy-Sosoniylar saltanatini boshqargan va keyinchalik Bahrom II ga qarshi qoʻzgʻolonga boshchilik qilgan va bu qoʻzgʻolon muvaffaqiyatsizlikka uchragan^[11]. Bahrom I avlodi Sosoniylar saltanatini 293-yilgacha, Narse soʻnggi nabirasi Bahrom III ni taxtdan agʻdarib, oʻzini yangi shoh deb eʼlon qilguniga qadar boshqargan^[5]. Shu tariqa hukmdorlik Narse va uning avlodlariga koʻchdi, ular 651-yilda imperiya qulaguniga qadar hukmronlik qilishda davom etdilar^[12].

Bahrom I davrida tangalarning teskari tomoni Shopur I davrida zarb qilingan variantga oʻzgartirildi, ikki xizmatkor yonma-yon otashkadaga yuz oʻgirgan^[13]. Bahrom I tangalarining old tomonida uning farishtalar ilohiyligi Mitraning oʻziga xos toji kiygani tasvirlangan; nur shaklidagi boshoqlar bilan bezatilgan bosh kiyim^[8]. Bahrom tangasi Baqtriyadagi Balxda zarb qilingan boʻlib, bu uni Kushon imperiyasining sobiq hududlarida zarb qilingan birinchi imperatorlik sosoniy tangasi (yaʼni Kushon-Sosoniy emas) qiladi va Bahrom I davrida mintaqada toʻgʻridan-toʻgʻri sosoniylar hukmronligini tasdiqlaydi^[13]. Yoʻqolgan "Sosoniy podshohlari portretlari kitobi" da Bahrom I „tik turgan, oʻng qoʻlida nayza tutgan, chap qoʻlida qilichga suyanib turgan, egnida qizil xalat va shim, tepasida osmon koʻk rangdagi globusli tilla toj kiygan holda tasvirlangan“^[8].

Bahrom I jangga, ovga, ziyofatga ishtiyoqmand boʻlib, buni oʻzi yaxshilik deb bilardi^[8].

Ardashir I va Shopur I pretsedentlaridan keyin Bahrom I qoya relyefida uning qoʻshilishi tasviri oʻyilgan edi. U otda oʻtirgan holda tasvirlangan zardushtiylarning oliy xudosi Axura Mazdadan shohlik diademini qabul qilib, otda tasvirlangan^[8]. Relyefda oʻrta forscha bitik yozilgan^[8]. Arxeolog Erich Shmidtning soʻzlariga koʻra, relyef „badiiy jihatdan Sosoniy qoyatosh haykalining eng jozibali namunasidir“^[8]. Narse 293-yilda taxtga oʻtirganida, tosh relyefini oʻzgartirib, Bahrom nomini oʻz nomi bilan almashtirgan^[8].

• Curtis, Vesta Sarkhosh. The Sasanian Era. I.B. Tauris, 2008. ISBN 978-1845116903. 
• Daryaee, Touraj. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris & Co. Ltd., 2009. ISBN 978-1-85043-898-4. 
•  
• Kia, Mehrdad (2016). "The Persian Empire: A Historical Encyclopedia". The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.  (2 volumes)
• Martindale, J. R.. The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume 1, AD 260-395. Cambridge University Press, 1971. ISBN 9780521072335. 
• Multiple authors (1988). "Bahrām". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. 514–522 b. http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-the-name-of-six-sasanian-kings. 
• Rapp, Stephen H.. The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Ashgate Publishing, Ltd., 2014. ISBN 978-1472425522. 
• Shahbazi, A. Shapur (1988). "Bahrām I". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. 514–522 b. http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-01. 
• Shahbazi, A. Shapur (2004). "Hormozd Kušānšāh". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/hormozd-kusansah. 
• Shahbazi, A. Shapur (2005). "Sasanian Dynasty". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty. 
• Skjærvø, Prods Oktor (2011). "Kartir". Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. 608–628 b. http://www.iranicaonline.org/articles/kartir. 
• Weber, Ursula (2016). "Narseh". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/narseh-sasanian-king. 
•   (subscription required)

• The History of Al-Ṭabarī Yar-Shater: . State University of New York Press.  (40 volumes)
• Rawlinson, George „Chapter XXII“,. The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World. The Nottingham Society, 1875.