Mitroxin arxivi
Mitroxin arxivi — bu KGB arxivchisi Vasiliy Mitroxin oʻttiz yil tashqi razvedka xizmatida hamda birinchi bosh boshqarmada KGB arxivchisi boʻlib ishlagan vaqt davomida noqonuniy olib chiqilib, qoʻlda yozilgan eslatmalar, birlamchi manbalar va rasmiy hujjatlardan yashirin ravishda tuzilgan arxiv toʻplami. Mitroxin 1992-yilda Buyuk Britaniyaga qochib ketishda arxivni oʻzi bilan oltita sandiqda olib kelgan. Uning qochib ketgani 1999-yilgacha rasman eʼlon qilinmagan[1].
MI5 rasmiy tarixchisi Christopher Andrew[2] arxivdagi materiallarga asoslanib, The Sword and the Shield (1999) (tarjimasi: Qilich va qalqon) hamda The World Was Going Our Way: The KGB and the Battle for the Third World (2005) (tarjimasi: Dunyo bizning yoʻlimizda ketmoqda: KGB va uchinchi dunyo uchun jang) nomli ikkita kitob yozgan. Kitoblarda Sovet Ittifoqining dunyo boʻylab koʻplab yashirin razvedka operatsiyalari haqida batafsil maʼlumot berilgan. Ular, shuningdek, MI6da qisqa karyeraga ega britaniyalik diplomat, tez-tez spirtli ichimliklar taʼsirida boʻlishi aytilgan Guy Burgess haqida ham maʼlumot beradi. Arxiv shuni koʻrsatadiki, diplomat 1945-yilning birinchi olti oyida KGBga kamida 389 ta oʻta maxfiy hujjat, 1949-yil dekabrida esa yana 168 ta hujjat bergan[3].
2014-yil iyul oyida Cherchill kolleji qoshidagi Cherchill arxiv markazi Mitroxinning rus tilidagi tahrirlangan yozuvlarini jamoatchilik tadqiqoti uchun ochdi[4][5]. Vasiliy Mitroxin yozgan original yozuvlar hali ham maxfiyligini yoʻqotmagan[6].
Arxivning kelib chiqishi
Vasiliy Nikitich Mitroxin dastlab oʻz faoliyatini KGBning (xorijiy josuslik) birinchi bosh boshqarmasi maxfiy operatsiyalar boʻlimida boshlagan. Nikita Xrushchevning Maxfiy nutqidan soʻng Mitroxin KGBning mavjud tizimini tanqid qilgach, maxfiy operatsiyalardan arxivga oʻtkazildi. Yillar oʻtib, Mitroxin sovet tuzumidan koʻngli sovib bordi. Ayniqsa dissidentlar kurashi va 1968-yilda Varshava shartnomasi tashkilotining Chexoslovakiyaga bostirib kirishi voqealaridan soʻng Sovet tuzumini isloh qilib boʻlmaydi, degan xulosaga kelgach tobora koʻproq umidsizlikka tushdi[7].
1960-yillarning oxiriga kelib, Lubyanka binosidagi KGB shtab-kvartirasi tobora kengayib bordi. KGB raisi Yuriy Andropov Moskvadan tashqarida Yasenevoda birinchi bosh boshqarma hamda barcha xorijiy operatsiyalar direksiyasining yangi shtab-kvartirasi boʻlishi moʻljallangan bino qurishga ruxsat berdi. Oʻsha davrda arxiv boʻlimi boshligʻi boʻlgan Mitroxinga birinchi boshqarma direktori Vladimir Kryuchkov hujjatlarni kataloglash va yangi shtab-kvartiraga tartibli ravishda koʻchirishni nazorat qilish vazifasini topshirdi. Katta arxivni koʻchirish ishlari 1972-yildan 1984-yilgacha 12 yildan ortiq vaqt davom etdi[7][8][9].
Mitroxin hujjatlarni kataloglash vaqtida Kryuchkov va KGBdan yashirin ravishda hujjatlardan qoʻlda nusxa koʻchirib, juda batafsil yozuvlarni yozgan. Matnlarni oʻz dachasiga olib borib, pol taxtalari ostiga yashirgan. Mitroxin Sovet davrida Gʻarb razvedka xizmati bilan bogʻlanishga harakat qilmagan. Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng (1992-yilda) arxiv materiallari nusxalari bilan Latviyaga sayohat qilib, Rigadagi Amerika elchixonasiga boradi. Elchixonadagi Markaziy razvedka boshqarmasi xodimlari Mitroxinga ishonmagan hamda koʻchirilgan hujjatlar soxta boʻlishi mumkin degan xulosaga kelgan. Shundan soʻng Mitroxin Britaniya elchixonasiga boradi. Elchixonada yosh diplomat unga ishonch bildiradi. Oradan bir oy oʻtgach, MI6 vakillari bilan navbatdagi uchrashuvdan soʻng Mitroxinning uyida yashirilgan 1930-yillardagi operatsiyalarni qamrab olgan 25 000 sahifali fayllarni olish boʻyicha operatsiyalar boshlandi[7][8].
Matnlar mazmuni
Mitroxin arxividagi yozuvlarda Sovet Ittifoqi qurollarining yarmidan koʻpi AQSh dizayniga asoslangani, KGB Henry Kissinger AQSh Davlat kotibi boʻlgan davrda telefonini tinglagani va AQShning deyarli barcha mudofaa pudratchi obʼektlarida aygʻoqchilar ishlagani aytiladi. Yozuvlarda aytilishicha, Fransiyadagi 35ga yaqin yuqori martabali siyosatchilar Sovuq urush davrida KGB uchun ishlagan. Gʻarbiy Germaniyada KGB asosiy siyosiy partiyalar, sud va politsiyaga qadar kirib kelgani aytilgan. Urush davrida AQSh, Kanada va boshqa mamlakatlarga, shu jumladan yashirin qurol omborlariga qarshi keng koʻlamli sabotajga tayyorgarlik koʻrilgan. Mitroxinning kitoblaridagi bir qancha daʼvolar politsiya tomonidan Mitroxin maʼlumotlariga tayangan holda olib tashlangan yoki yoʻq qilingan[10].
Fayllarda nomlari koʻrsatilgan taniqli KGB josuslari
- Melita Norwood (1912-2005) — kod nomi HOLA, Britaniya davlat xizmatchisi, atom qurollarini yaratish bilan shugʻullangan Britaniya rangli metallar tadqiqot assotsiatsiyasida ishlagan vaqtida davlat sirlariga kirish huquqiga ega boʻlgan[11].
- John Symonds (1935-yilda tugʻilgan) — kod nomi SKOT, New Scotland Yardning sobiq detektiv serjanti. 1970-yillar boshida korrupsiyada gumonlanib, faqatgina KGB tomonidan yollangani uchun Buyuk Britaniyani tark etgan[12].
- Raymond Fletcher (1921–1991) — kod nomi PITER, britaniyalik jurnalist va deputat. Chexiya maxfiy politsiyasi StB va Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan ham yollangan deb daʼvo qilingan[13].
- Iosif Grigulevich (1913-1988) — NKVD qotili, soxta nom ostida 1952-yildan 1954-yilgacha Kosta-Rikaning Italiya va Yugoslaviyadagi elchisi boʻlib ishlagan. Yugoslaviya rahbari Josip Broz Titoni oʻldirish boʻyicha bekor qilingan rejaga rahbarlik qilgan.
- Robert Lipka (1945–2013) — Milliy xavfsizlik agentligining sobiq xodimi, 1960-yillarning oxirida maxfiy hujjatlarni KGBga topshirgan[14]. Lipka 30 yil oʻtgach, sud jarayoni boshlanishidan oldin, prokurorlar unga qarshi asosiy guvoh KGB sobiq arxivchisi ekanligini aniqlagunga qadar uning ishtirokini rad etgan[15].
- Salaad Gabeyre Kediye (1933–1972) — kod nomi OPERATOR, 1969-yildagi davlat toʻntarishidan keyin mamlakatni egallab olgan Somali Oliy Inqilobiy Kengashi aʼzosi, rasmiy ravishda „inqilob otasi“ sifatida tanilgan, uch yildan keyingi hokimiyat uchun kurashda qatl etilgan[16].
KGB informatorlari yoki agentlari sifatida ayblangan Lotin Amerikasi rahbarlari
Christopher Andrewning taʼkidlashicha, Mitroxin arxivida bir nechta Lotin Amerikasi yetakchilari yoki chap qanot partiyalari aʼzolari KGB axborotchisi yoki agenti sifatida ayblangan. Masalan, SMOF rahbari Carlos Fonseca Amador KGB fayllarida „ishonchli agent“ sifatida tasvirlangan[17][18]. Nikolai Leonov 1968—1972-yillarda KGB Lotin Amerikasi departamenti direktor oʻrinbosari boʻlgan. 1998-yilda maʼruza oʻqib, oʻz maʼruzasida mazkur daʼvolarga zid bayonotlar bergan. Masalan, KGBga kommunistik yoki boshqa chap qanot partiyalaridan aʼzolar yollashga ruxsat berilmaganini aytgan[19].
Daniel Ortega KGB zobitlari bilan „norasmiy uchrashuvlar“ oʻtkazishga rozi boʻlgan[tekshirish uchun yetarlicha aniq emas]. U Nikolay Leonovga Sandinistlar harakatining (SMOF) maxfiy dasturini bergan. Dasturda SMOFning Kuba va Sovet bloki bilan ittifoqlikda Markaziy Amerikada sinfiy kurashga rahbarlik qilish niyati bayon etilgan[20]. Biroq, Leonov koʻplab Lotin Amerikasi davlatlari bilan doʻstona munosabatda ekanligi, jumladan baʼzi rahbarlar bilan shaxsan doʻst ekanligi tufayli boshqa Sovet chap qanot guruhlari kurashini qoʻllab-quvvatlaganini aytadi. Ortega odamlarga oʻzining KGB agenti ekanligi hamda aloqalari razvedka bilan bogʻliq emasligini sezdirmagani aniqlangan[19].
Yaqin Sharq arboblari KGB informatorlari yoki agentlari sifatida ayblangan
2016-yil sentyabrida ikki tadqiqotchi (Dr. I. Ginor va G. Remez) ishida Falastin milliy maʼmuriyati prezidenti Mahmud Abbos („Abu Mazen“ nomi bilan ham tanilgan) Sovet razvedka agentligida ishlagani aytilgan. Mitroxin arxivining yaqinda chop etilgan „KGB ishlanmalari — 1983“ deb nomlangan hujjatga koʻra, Abbos 1980-yillarning boshidan boshlab „Krotov“ kod nomi ostida ishlagan[21][22][23].
Fayllarda KGBning taxminiy operatsiyalari ham keltirilgan
- Tom Driberg shantaji (kod nomi Lepage), britaniyalik deputat va 1950-yillarda Leyboristlar partiyasi ijroiya qoʻmitasi aʼzosi. Driberg 1930-yillarda MI5 foydasiga Buyuk Britaniya Kommunistik partiyasida josuslik qilgan. 1956-yilda eski doʻsti Guy Burgessning tarjimai holini oʻrganish uchun Moskvaga tashrif buyurganida, KGB tomonidan shantaj qilingan. Chunki KGBda gomoseksual holatda tushgan fotosuratlari borligi sababli, Burgessning alkashligi haqidagi maʼlumot olib tashlangan[24].
- Jangari guruhlarga soxta nafrat xatlari yuborish orqali AQShda irqiy nafratni kuchaytirishga urinishlar sodir boʻldi[25].
- Oʻrta Sharqdagi MI6 stantsiyalarini buzish[26].
- Henry Kissinger Qoʻshma Shtatlar Davlat kotibi boʻlib ishlaganida tinglanishi[27].