Qorabogʻ
Qorabog’ - (arm. Արցախ, ozar.Qarabağ) bu Kavkaz ortida joylashgan tarixiy-geografik hudud bolib, 2 qismdan tashkil topadi. Bular: Qorabog’ tekisligi(ravonligi) va To'g ustidagi - Qorabog’ dir.
XVI - XVII asr o'rtasida "beglarbek"xonlik (tumani) Sefevid imperiyasining tarkibiga kirgan edi. Bu davrda ravonliklar hamda to'g etaklari - musulmon xonliklarga qaragan bo'lsada, to'glar ustidagi hududlar arman "melikstva"lar tarkibiga kirar edi. XVIII asr o'rtasi - XIX asr boshlarida shu yerlarda Qorabog’ xonlik bo'lgan bolsa, 1805-chi yildan boshlab u Rossiya imperiyasi tarkibida, Sovet davrda esa Ozarbayjon Respublika tarkibida bolgan. hozirgi kunlarda ham, bu hudud rasmiy Ozarbayjon tarkibiga kiradi, ammo 1990-yillardan buyon hududiningning ko'p qismi To'g ustidagi - Qorabog’ Respublikasining nazoratida.
Qorabog’ - kichik Kavkaz togʼlarning zanjiridan to Kura va Araks daryolarningʻ qoʼshilishigacha hududiningsini qamrab oladi. U (Qorabog’) 2 qismga: Togʼ ustidagi Qorabog’ va Ravonli Qorabog’ga bo'lingan. Bu hududni asosan xar hil Kavkaz xalqlar egallaganlar. Tarixchilar fikrlashicha, Persiya boshqarishningʻ engʻ yetuk pallasida, yuqorida aytilgan mahalliy Kavkaz xalqlar Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirardi. Miloddan oldingi IV asrda Qorabog’ hududiningsi Armanistonningʻ Ervandid[1][2] podsholigi tarkibiga kirar edi. Miloddan avvalgi II asr boshlarida hududni Middii Atropatenidan Buyuk Armaniston tomonidan bosib olindi va uning tumanlari tashkil etildi: Arsax (to'gʻ ustidagi qismi) va Utik (ravonli qismi)[3]. Shu davrdan boshlab, 600 yil davomida, miloddan avvalgi 390chi yillargacha bu hududiningsi Buyuk Armaniston davlatining chegaralarida joylashgan edi. Qadimgi grek, rim va arman tarixchilar, geograflar ta'kidlashicha mazkur davlatning Sharqiy-Shimoliy chegarasi "Kura"[4] daryodan o'tgan edi. Buyuk Armaniston davlatining qulashidan so'ng bu tumanlar( Arsax va Utik) Kavkaz Albaniya[5][6] polietnik davlatga tegishli bo'ldi. Keyinchalik, V asr o'rtalarida, uning poytaxti Ravonli Qorabog’ga ko'chirildi, endilikda asoslangan Partav shaharga (Barda).
Uzoq payt davomida Armaniston tarkibiga kiruvchi toʼg ustidagi Qorabog’ armanlashtirilgan[7] edi. Bu jarayon antik davrdan boshlangan bo'lib, erta o'rta-asrlikda VIII-IX asrlarda o'z payoniga yetti. 700chi yillarda arman tilining[8] Qorabog’ she'vasi borligi haqida ma'lumotlar mavjud. Shunday qilib, Arsax( tog' ostidagi Qorabog’) va Utikning tog'li qismida armanlar[9] yashagan edilar.
"....Berda'a va Shamkur orqasida arman qabilasidan xalq..." "...Mayli, Berda'adan Dabilga borsin arman yerlardan va bu barcha shaharlar Ashutning oʼgli, Sanbat podsholigidan".[10]
Tahminan 1420-yilda Qorabog’ga birinchi marta yevropalik, nemis Iogann Shiltberg[11] tashrif buyurdi va bunday yozdi:
" Tamerlan vafotidan so'ng men uning oʼgʻʼli bilan tanishdim. Shu Mirzo Shohrux ismli oʻʼgʻʼli, Armanistonda 2ta qirollikning egasi bo'lib, qishni kunlari katta Qorabog’ ataluvchi ravonlikda o'tkazish an'anaga ega edilar. Bu ravonlik yonida Kur yoki Tigr daryo oqaveradi va uning qirg'og'ida eng yaxshi ipakni terishadilar. Shu ravonlik Armanistonda joylashganligiga qaramay, u musulmonlarga qarashli bo'lgan. Qishloqlarda armanlar ham yashaydilar, ammo ular musulmonlarga soliq to'lashga majbur bo'lgan. Armanlarning menga nisbatan bo'lgan munosabati yaxshi edi, chunki men nemis edim, ular nemislarni hurmat qilishardi. Ular menga o'zlarining tilini oʼrgatardilar va o'zlarini "Pater noster "ni berishdi."[12]
Shoxruxni Qorabog’da qishni o'tkazish to'g'risida XV asrning arman tarixchi Foma Mesopesi[13] ham yozgan edi. Mongol bosqinchilikdan so'ng, Ravonli Qorabog’da turk ko'chmanchi qabilalar yashagan ekan. Natijasida ravonli Qorabog’ning aholi musulmonlashtirigan va turklashtirilgan edi. Qorabog’ning tog' ostidagi qismida esa Xachen xonligi o'z kuchini yo'qotmagan edi. Keyinchalik esa bu xonlik 5ta (Xachen, Dizak,Varanda Djraberd va Gyulistan) arman xonliklarga parchalandi. Bu 5ta xonliklar XVIII asrning oxiri qadar o'zlarining Xamsa meliklar xonlar tomonidan boshqargan edi. Xams - arman milliy-davlatchilikning tuzilishining oxirgi markaziga aylangan edi.[14]"Qorabog’ - Araksning chap qirg'og'i hamda Kuraning o'ng qirg'og'i o'rtasida, Mugan daladan yuqoriroqda, to'glarda joylashgan mamlakat dir. Bu mamlakatning asosiy yashovchilar - armanlar, avloddan avlodga o'tadigan 5ta o'zlarining meliklar yoki honlar bilan boshqarardilar.
Tumanlar soniga ko'ra:
1 - Charapert, 2 - Igermadar, 3- Duzax, 4-Varand, 5- Xachen. Har bir tuman 1 minggacha harbiylarni chiqarish mumkin edi. Meliklarni Nodir tasdiqlagan edi va ular to'g'ridan to'g'ri shoxga qarashardilar. Mahalliy hokimiyat vakolati esa Armaniston tomondan ko'rsatilgan patriarx bajargan edi. U qo'shimcha "agvan" (Armanistonning qadimgi nomi) titulga ega bo'lgan." Hujjat, 1740-yil.[15]
Sefevid davrlarda (1502-1722yillar) Qorabog’ o' o'zgacha beglarbekni tashkil etgan. Uning to'g ustidagi qismi arman xonlar qo'lida qoldi, tekislik hududi va to'g etaklari esa musulmon xonliklar tarkibiga kirardi.[16] 1736-yilda Persiyada hukumat yangi Afsharid dinastiyadan Nodir-shaxga o'tdi. U 5ta arman to'g ustidagi Qorabog’ tuman yerlarni hamda Zangizurni Gyandjin (Qorabog’) beklarbekdan ajratdi va to'g'ridan to'g'ri shox hukumatiga bo'ysondi.[17][18] 1747-yilda Ravonli Qorabog’da xonlik tashkil etilib, tarixda birinchi[19] marotaba To'g Ustidagi Qorabog’ ustida o'z hukumati tashkil etdi.[20] Aslida u (xonlik) Persiya, 1805 chi yildan so'ng Rossiya himoyasida edi. Xonlik 14 may 1805chi[21] yildan Rossiyaga qo'shildi, Rossiya-Persiya urushdan so'ng.
Xonlikni yo'q qilganidan keyin, Qorabog’ tumani harbiy boshqaruvi bilan vujudga kelgan ( 1846-yildan boshlab Shemaxin, keyinchalik Baku) viloyati tarkibida; 1868-yildan boshlab - Yelizavetpol viloyatidagi va u quyidagi: Shushin, Djebrail, Djevanshir va Zangezur tumanlarga bo'lingan edi. 1828-yilda Qorabog’ga 700ta arman oilalar kuchib kelgan edi, asosan Ravonli Qorabog’ga. Lekin, 300 oila qaytib keldi, ko'pi esa o'lat epidemiyasidan vafot etganlar. XVIII- XIX asrlarda Qorabog’ o'zgacha " Qorabog’" nomli otlarning turi bilan mashhur bo'lgan. 1918-yildan ravonli Qorabog’ yangitdan tashkil etilgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tarkibida; to'g ustidagi Qorabog’ esa bahsli hududiningsi edi va to 1920-yilgacha u yerda ozarbayjon va armanlar o'rtasida to'qnashuvlar bo'lgan edi. 1920-yilda To'g Ustidagi Qorabog’ga Qizil Armiya kirdi. 1921-yilning 5 iyuldan To'g Ustidagi Qorabog’ning hududiningsi (94% arman xalqidan tashkil etgan hudud) Ozarbayjon SSR tarkibiga kiritildi, keng avtonom huquqlari va erkinliklari bilan.
Qorabog’ to'qnashuvi (urushi).
1987-yilning 2chi yarmidan boshlab To'g Ustidagi Qorabog’ Avtonom Viloyatida(T.U.K.A.V.) va Armanistonda, T.U.K.ni Ozarbayjon SSR tarkibidan Armaniston SSR tarkibiga o'tkazish uchun harakati faollashgan edi. 1987-yilning sentyabr-oktyabr oylarida Shamxor tumanning Chardaxli (arman) qishlog'ida, xalq va Ozarbayjon Kom. partiyasining birinchi kotibasi M.Asadov o'rtasida to'qnashuv vujudga kelgan. 1987-yilning noyabr oyida etnik a'ro to'qnashuvlar natijasida Kafan va Megriy (Armaniston SSR ) tumanlarida yashovchi ozarbayjonliklar Ozarbayjonga ketiptilar.Tomas de Vaal o'zining kitobda, armanlik Svetlana Pashayeva hamda ozarbayjonlik Arif Yunusovning misolida Armanistondan Bakuga ozarbayjonliklar ko'chishlari(1987-yil noyabr va 1988-yil yanvar oyida) haqida guvohlar keltirgan. Pashayeva, 2 odamlarga to'la vagon ( keksalar va bolalar ular qatorda) Ozarbayjonga kelgani haqida gapirib berdi.
1988-yilning 20 fevralda T.U.K.A.V.deputatlar sessiyada T.U.K.A.V.ni Armaniston SSR tarkibiga qo'shilishi haqida murojaatni qabul qilishgan edi. 22 fevralda shu Askeran yonida armanlar va ozarbayjonlar o'rtasida to'qnashuvga olib keldi va 2 odam natijada halok bo'ldi. 26 fevralda Yerevanda T.U.K.A.V.ni Armanistonga qo'shilish talabi bilan katta miting (0,5 mln kishilar) bo'lib o'tdi. 27 fevralda Sovet hukumati tomonidan markaziy televideniyesi orqali, Askeranda vafot etganlar ozarbayjonlar bo'lganligi ( aytgancha, ulardan biri ozarbayjon-milisioner tomonidan otilgan o'qidan favot etgan edi) haqida e'lon qilindi. 1988-yilning 27-29 fevralgacha Sumgait shahrida........ ....natijasida rasmiy ma'lumotiga ko'ra 26ta armanlar va 6ta arzaybayjonlar vafot etganlar. 1988-yil davomida To'g Ustidagi Qorabog’da etnik a'ro, arman va ozarbayjon mahalliy aholi o'rtasida to'qnashuvlar, tinch xalqni o'z doimiy yashash joyidan vos kechishga majbur etgan. Bularning hammasi Sovet hukumatini favqulod vaziyatni e'lon qilishga majbur etdi. Tartib intizomni saqlash uchun u yerga VDV va militsiya jo'natildi. T.U.K.A.V.da komendant soati e'lon qilindi. 1991-yilda T.U.K.A.V. va ba'zi unga yaqin arman tumanlar hududiningsida To'g Ustidagi Qorabog’ Respublikasi e'lon qilindi. Qorabog’ urush davri (1991-1994-yillar) mobaynida, ozarbayjonlar - Shaumyanov( avval armanlar yashaydigan) tumani Ozarbayjon SSR ning ustida nazorat o'rnatdi; armanlar esa - oldingi T.U.K.A.V. va ba'zi unga yaqin bo'lgan ( asosan ozarbayjonlar va kurdlar yashaydigan) tumanlar ustida o'z nazoratni o'rnatganlar.