Thành viên:CalCoWSpiBudSu/nháp

Địa danh Phú Thọ Hoà là vùng đất gộp chung giữa hai thôn Lộc Hoà và Phú Thọ, trước đây thuộc địa phận tổng Tân Phong, huyện Tân Long, hạt Chợ Lớn.^[1][2] Sau cuộc tổng khởi nghĩa Tháng Tám thành công dẫn đến sự sụp đổ của chế độ quân chủ chuyên chế tồn tại cả nghìn năm trong lịch sử Việt Nam,^[3] thực dân Pháp một lần nữa quay trở lại xâm chiếm Nam Bộ. Thực hiện theo chủ trương Xứ ủy và Tỉnh ủy Gia Định về việc xây dựng khu căn cứ kháng chiến ở vùng phụ cận, ngoại ô Sài Gòn,^[4] giữa năm 1947, chi bộ Phú Thọ Hòa gồm Bí thư Nguyễn Văn Tiểng, Đại tá Lâm Quốc Đăng và Trung tướng Tám Lê Thanh chỉ đạo các cán bộ nòng cốt về ấp Lộc Hòa – một khu vực sở hữu vùng đất cao, cây cối rậm rạp và địa hình phức tạp, làm địa điểm xây dựng địa đạo để quân cách mạng về bám trụ chiến đấu.^[2][5][6][7]

Cuối năm 1947, thực dân Pháp mở nhiều cuộc càn quét các vùng ven nhằm bảo vệ đầu não của chúng tại trung tâm Sài Gòn. Quân ta ém quân dưới địa đạo phản công bất ngờ, gây thiệt hại nặng nề cho địch. Ðặc biệt là trận tiến công vào kho bom Phú Thọ Hòa, cả hai lần đều xuất phát từ địa đạo Phú Thọ Hòa vào tháng 8/1952 và tháng 6/1954 gây kinh hoàng cho địch. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, tháng 4/1966, bọn tề làng Phú Thọ Hòa dùng xe ủi đất càn vào địa đạo, phá hủy vài đoạn, lấy đi một số vật liệu lót đáy hầm. Hai tháng sau, địch trở lại bao vây khu vực, bị du kích ta bất ngờ bung hầm đánh phủ đầu, phá vòng vây, về cứ an toàn...

Thành tích của địa đạo Phú Thọ Hoà: cất giấu 1.000 cán bộ, bộ đội, du kích, cụ thể như Chi đội 13, Tiểu đoàn Ký Con, Tiểu đoàn Ngô Gia Tự, và nhiều ban công tác thành. Từ địa đạo này xuất phát các mũi xung kích đánh được như sau:+ Năm 1947 diệt 2 tiểu đoàn lính Âu Phi có 5 xe lội nước đi càn ra ngoại thành định đánh chiếm Tân Sơn Nhì; + Cuối năm 1948, lực lượng Tiểu đoàn Ký Con, Chi đội 6, C-918, C-398, C-934, C-935 tấn công vào đồn Cao Đài ở ngã 5 Vĩnh Lộc, tiêu diệt toàn bộ đồn này. Sau đó dùng 1 số hàng binh Pháp dẫn Bộ đội cách mạng mặc giả lính nguỵ và tiêu diệt bót Phú Thọ Hoà.+ Năm 1949, Chi đội 12 và Ban công tác thành Sài gòn – Chợ lớn đánh trận chống càn ở Gò Đậu (Ấp Bình Long) diệt 70 tên, thu nhiều vũ khí;+ Năm 1952, lực lượng vũ trang địa phương kết hợp Trung đoàn Phạm Hồng Thái, Tiểu đoàn Ký Con, Hoàng Văn Thụ, Ngô Gia Tự tập kích vào sân bay Tân Sơn Nhất.

Thoạt tiên miệng hầm được đào trong bụi cây rậm, đào sâu khoảng ba mét, tạo thành đường hầm có chiều cao 0,8m, rộng 0,8m. Con đường kéo dài khoảng bốn đến năm mét thì dừng lại. Sau đó nhắm hướng đào sâu tạo con đường thứ hai cũng có độ dài bốn đến năm mét sao cho ráp với địa đạo thứ nhất. Cứ thế đào địa đạo thứ ba, thứ tư... cho ráp nối nhau. Lối đào này được gọi là "xây hầm xe lửa". Miệng nắp hầm bằng bệ gỗ, hình chữ nhật, chung quanh đóng ngàm giữ đất, kích thước 0,4m x 0,25m, dày 0,10m, mặt phủ cỏ tươi. Mỗi hầm có ba đến bốn lỗ thông hơi, hình loa kèn đáy quay xuống dưới rộng 0,2m, đỉnh trên mặt đất, theo chiều nghiêng 450. Nắp miệng hầm đóng bằng gỗ theo hình thang, có kích thước: rộng 0,4m và 0,2 m; cao 0,1m. Nắp hầm có đáy để đổ đất, trồng cây lên đó nguy trang. Mỗi đoạn hầm có 3-4 lỗ thông hơi, tuỳ theo địa hình là luỹ tre hay mồ mả, mà đặt lỗ thông hơi ở đấy. Lỗ thông hơi theo kiểu loa kèn, trên to (0,2m) dưới nhỏ (0,1m), đặt gốc độ 450, ở đáy mỗi hầm, đào sâu xuống 1 đoạn ngắn đề phòng mùa mưa cho nước chảy xuống. Trong hệ thống địa đạo, có 3 hầm đào rộng ra, để có thể ngồi họp 4-5 người hoặc chứa lương thực, vũ khí. Kích thước địa đạo: rộng 0,8m; cao 0,8m; dài gần 700 mét.

Ngoài ra dưới đáy hầm đào một đoạn nông, nhằm dẫn nước chảy vào chỗ trũng. Ròng rã sáu tháng liền địa đạo mới hoàn chỉnh, có chiều dài trên 600m từ ấp Lộc Hòa đến ấp Bình Long. Một điều rất thú vị trong số những người tham gia đào địađạo có hơn chục người mang họ cù: Cù Thược, Cù Thanh, Cù Huê, Cù Bốn, Cù Hóa, Cù Lự, Cù Sao, Cù Thực, Cù Kỳ… nhưng sự thật các bác ấy khi sinh ra không có ai mang họ Cù cả, mà đó chỉ là một cái họ bí mật để chỉ các đồng chí trong tổ đàohầm, có thể vì thấy công việc đào hầm rất nặng nhọc, vất vả nên ai đó đã đặt để chỉ những người siêng năng, chịu khó hoàn thành nhiệm vụ. Hầu hết miệng hầm được thiết kế nằm trong bụi rậm hoặc được ngụy trang trong các mô đất và gò mối rất khó phát hiện. Ðịa đạo lúc nông, lúc sâu nhưng vẫn giữ khoảng cách giữa nóc hầm và mặt đất tối thiểu 2,5m, có đoạn hai tầng địa đạo chồng lên, trong đó có đoạn nghi trang như ngõ cụt. Trong địa đạo tạo hầm âm sức chứa từ năm đến bảy người, bên trên bố trí nhiều ụ chiến đấu rải rác dọc theo địa đạo. Về sau đào thêm giao thông hào lộ thiên, hình thành vòng cung bảo vệ khu địa đạo. Toàn bộ hệ thống địa đạo có ba hầm âm, trong đó một hầm dùng làm phòng họp. Khác với địa đạo Bến Dược (Củ Chi), địa đạo Phú Thọ Hòa không có nút chặn, mìn bẩy, bếp Hoàng Cầm..., mà chủ yếu tạo ra đường ngầm, lúc ẩn lúc hiện đánh địch.

Tuy là địa đạo xuất hiện đầu tiên tại Sài Gòn và mang tầm vóc của một Di tích Lịch sử cấp Quốc gia, thế nhưng công cuộc bảo tồn khu di tích này gần như bị lãng quên trong vài thập kỷ. Lần trùng tu đầu tiên một đoạn đường hầm dài khoảng 100 mét là do quận Tân Bình triển khai vào năm 1985,^[a] thể theo yêu cầu của Bí thư Thành ủy thành phố Hồ Chí Minh tại thời điểm đó là Nguyễn Văn Linh – sau này ông nắm giữ cương vị Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam – trong một lần về thăm di tích đã yêu cầu phục dựng lại vào ngày 17 tháng 11 năm 1984.^[11][12] Kể từ đó trở đi, địa đạo dần xuống cấp theo năm tháng, kinh phí của quận chỉ đủ để thuê công nhân dọn dẹp vệ sinh và phun thuốc diệt côn trùng vào năm 2001.^[13] Một thập kỷ sau, nơi đây ngày càng hoang tàn và có nguy cơ trở thành phế tích,^[14] từ ngoài nhìn vào chỉ thấy một khu đất trống lẫn với mồ mả,^[7] phần đất này sau đó được tận dụng để cải tạo lại thành sân chơi thể thao mở cửa miễn phí nhằm thu hút nhiều người dân địa phương đến.^[15][16] Năm 2008, nhà truyền thống được xây dựng nhưng lại nằm khuất bên trong, diện tích nhỏ và hiện vật nghèo nàn,^[17][7] thứ quý giá nhất chỉ bao gồm các bức ảnh của những chứng nhân lịch sử đã từng tham gia chiến đấu ở địa đạo cùng với tấm bằng công nhận Di tích Quốc gia.^[18] Cỏ dại xung quanh mọc lên um tùm, tường rào lại xiêu vẹo, thiếu vắng hàng cây xanh và nhà bia tưởng niệm, cả hệ thống đường hầm cũng hoàn toàn không có đèn chiếu sáng.^[18] Theo Ban Quản lý địa đạo, dự kiến ban đầu vào năm 2010, khu di tích sẽ được xây dựng lại với nguồn vốn đầu tư dao động trong khoảng 4-5 tỷ đồng,^[16] thế nhưng việc huy động một số tiền lớn để khởi động đúng thời hạn hay không thì vẫn còn để ngỏ.^[7] Đến cuối năm, nguồn ngân sách thành phố cấp cho dự án tôn tạo được thêm 4.5 triệu Đồng Việt Nam, trong khi chỉ tính riêng công trình mở rộng khu di tích địa đạo Củ Chi đã lên đến con số 170 triệu đồng, gấp hơn 37 lần.^[19] Cũng trong khoảng thời gian này, di tích được tu sửa một phần gồm cải tạo nắp miệng hầm, các lỗ thông hơi, xử lý chống thấm...^[20] Nhưng hơn tám năm sau thì đường hầm lại tiếp tục bị ngập.^[21] Trong kỳ họp Đại hội đại biểu Đảng bộ lần thứ mười nhiệm kỳ 2010 – 2015, địa đạo Phú Thọ Hòa được xác định là công trình trọng điểm trên địa bàn quận Tân Phú,^[22][23] nhưng do gặp khó khăn về tài chính nên quá trình nâng cấp chỉ dừng lại trên giấy.^[24] Khi cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất diễn ra, hệ thống ngầm dưới mặt đất của địa đạo trải dài gần 10km nhưng phần diện tích này ngày một thu hẹp dần vì tình trạng đô thị hóa, những gì còn sót lại chỉ là đoạn hầm 100 mét đã phục chế ngày trước.^[24][21][13] Bên cạnh đó, việc khai thác du lịch càng gặp trở ngại hơn vì cán bộ làm công tác quản lý di tích chỉ có vài người trong khi cơ sở vật chất không thể đáp ứng được.^[24] Tất cả dừng lại ở việc phục vụ các hội nhóm nhỏ đến tham quan cùng với việc tuyên truyền giáo dục qua các kênh thông tin bằng nhiều hình thức khác nhau.^[21]

Xuyên suốt hai thập kỷ đầu của thế kỷ 21, hàng loạt các ấn phẩm truyền thông lớn nhỏ trong nước đã lên tiếng nhiều lần về thực trạng ngày một hoang phế của địa đạo và mong nhận được sự quan tâm đầu tư từ phía các ban ngành quản lý, trong đó có báo VnExpress,^[13] Giác Ngộ,^[25] Sài Gòn Giải Phóng,^[26] Hànộimới,^[18] Người Lao Động,^[14] Quân Đội Nhân Dân,^[11] Biên Phòng,^[24] cùng với các cử tri quận đã kiến nghị việc tu bổ đến Đoàn đại biểu Quốc hội thành phố Hồ Chí Minh.^[27] Năm 2012, dự án nâng cấp một lần nữa được lên kế hoạch, hồ sơ và bản vẽ kỹ thuật cũng đã có thế nhưng ba năm sau tình hình vẫn không thay đổi,^[17] sau đó công trình của đơn vị tư vấn thiết kế mới được Ủy ban nhân dân Thành phố phê duyệt vào ngày 20 tháng 11 năm 2018.^[28] Bước đầu đề xuất tạm ứng trước ngân sách nhà nước để thực hiện việc nâng cấp khu di tích,^[29] thời gian thi công được điều chỉnh kéo dài đến hết năm 2021,^[30] và quá trình xây dựng hoàn tất trong nửa đầu năm sau.^[31] Cũng trong khoảng thời gian này, địa đạo chính là nơi dừng chân khởi điểm trong tour du lịch đầu tiên của quận Tân Phú.^[32]