Tiếng Evenk

Tiếng Evenk là một thành viên của hệ Tungus. Nó tương tự với tiếng Mãn Châu (ngôn ngữ được ghi nhận chi tiết nhất hệ) và đã được ghi nhận từ hàng trăm năm trước, ban đầu bởi P. S. Pallas vào cuối thế kỷ XVIII, và rồi được nghiên cứu một cách kỹ lưỡng hơn bởi M. A. Castren vào khoảng giữa thế kỷ XIX.^[8] Cấu trúc và quan hệ giữa các ngôn ngữ Tungus là chủ đề của một số tranh luận. Vài học giả đề xuất một giả thuyết: một nhánh cho riêng tiếng Mãn, một nhánh cho tất cả những ngôn ngữ còn lại, gồm cả tiếng Evenk.^[9] Ethnologue chia hệ Tungus thành hai nhóm Bắc và Nam, trong đó tiếng Evenk cùng tiếng Even và Negidal ở trong nhóm Bắc, còn nhóm Nam chia tiếp ra thành nhóm Tây Nam (tiếng Mãn và ngôn ngữ liên quan) và Đông Nam (tiếng Nanai và ngôn ngữ liên quan).^[10] Có những đề xuất khác, yêu cầu chia thành ba nhóm hoặc hơn, hay thành một continuum với tiếng Mãn ở một đầu và tiếng Evenk ở một đầu.^[9]

Bulatova liệt kê 14 phương ngữ và 50 tiểu phương ngữ tại Nga, với phạm vi địa lý từ sông Yenisei tới Sakhalin. Chúng có thể được gộp thành ba nhóm dựa trên tính chất âm vị:^[11]

1. Bắc (xát hẹp)
   1. Ilimpeya: Ilimpeya, Agata và Bol'shoi, Porog, Tura, Tutonchany, Dudinka/Khantai
   2. Yerbogachon: Yerbogachon, Nakanno
2. Nam (xuýt)
   1. Hushing
      1. Sym: Tokma và Thượng Nepa, Thượng Lena hay Kachug, Angara
      2. Bắc Baikal: Bắc Baikal, Thượng Lena
   2. Hissing
      1. Stony Tunguska: Vanavara, Kuyumba, Poligus, Surinda, Taimura hay Chirinda, Uchami, Chemdal'sk
      2. Nepa: Nepa, Kirensk
      3. Vitim-Nercha/Baunt-Talocha: Baunt, Talocha, Tungukochan, Nercha
3. Đông (xuýt-xát hẹp)
   1. Vitim-Olyokma: Barguzin, Vitim/Kalar, Olyokma, Tungir, Tokko
   2. Thượng Aldan: Aldan, Thượng Amur, Amga, Dzheltulak, Timpton, Tommot, Khingan, Chul'man, Chul'man-Gilyui
   3. Uchur-Zeya: Uchur, Zeya
   4. Selemdzha-Bureya-Urmi: Selemdzha, Bureya, Urmi
   5. Ayan-Mai: Ayan, Aim, Mai, Nel'kan, Totti
   6. Tugur-Chumikan: Tugur, Chumikan
   7. Sakhalin

Tiếng Evenk tại Trung Quốc cũng có nhiều phương ngữ. Theo Ethnologue, phương ngữ Hihue hay Hoy được xem là chuẩn; các phương ngữ Haila’er, Aoluguya (Olguya), Chenba’erhu (Old Bargu), và Morigele (Mergel) cũng tồn tại. Ethnologue ghi nhận chúng có khác biệt đáng kể với phương ngữ tại Nga.

Cấu trúc âm tiết tiếng Evenk thường là CV (phụ âm-nguyên âm) nhưng các cấu trúc khác cũng xuất hiện.^[12]

Phu âm

Bên dưới là bảng âm vị phụ âm tiếng Evenk, những âm do Nedjalkov (1997) xác định được in nghiêng.^[13][14]

Âm /β/ có một tha âm cuối từ ([f]), cũng như một tha âm khi nằm giữa hai nguyên âm ([w]). Tương tự, /s/ đứng giữa nguyên âm hay được đọc là [h]. Người nói một số ngôn ngữ cũng dùng /b/ và /β/ thay thế lẫn nhau (tương tự việc "r" trong tiếng Việt có thể phát âm là /z/ hoặc /ɹ/).^[13]

Nguyên âm

Bên dưới là bảng nguyên âm cho các phương ngữ tại Nga, trong âm do Nedjalkov (1997) xác định được in nghiêng.^[13][14]

Hệ thống nguyên âm của các phương ngữ tại Trung Quốc lại khác biệt đáng kể (Chaoke, 1995, 2009):^[15]

Tại Nga

Bảng chữ cái Kirin được sử dụng tại Nga. Bảng này có thêm một ký tự, ӈ,để thể hiện /ŋ/; do hạn chế in ấn, ký tự này xuất hiện một cách không nhất quán trong các sản phẩm in.^[16] Từ điển của Boldyrev sử dụng ң để thay thế.^[17] Những âm vị khác có trong tiếng Evenk nhưng thiếu trong tiếng Nga, như /dʒ/, không có ký tự riêng. "д" được dùng cho cả /d/ và /dʒ/.

Tại Trung Quốc

Trong "Khâm Định Liêu Kim Nguyên Tam Sử Quốc Ngữ Giải" (欽定遼金元三史國語解), được thực hiện theo lệnh hoàng đế Càn Long, bảng chữ cái tiếng Mãn được dùng để viết tiếng Evenk.

Người Evenk tại Trung Quốc hiện đang viết bằng bảng chữ cái Latinh và Chữ viết Mông Cổ. Những học giả Evenk vào thập niên 1980 đã cố gắng tạo ra một dạng chữ viết tiêu chuẩn, sử dụng cả chữ Mông Cổ và dạng chữ Latinh tương tự bính âm. Họ đã xuất bản một từ điển tiếng Evenk-Mông Cổ-Trung Quốc (Kesingge và đồng nghiệp 1983Lỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFKesinggeCidaltuAltaNorbu1983 (trợ giúp)).^[18]

• Andreeva, T. E. (1988). Звуковой строй томмотского говора эвенкийского языка: Экспериментально-фонетическое исследование [Sound structure of the Tommot dialect of Evenki: an experimental phonetic study]. Novosibirsk: Nauka. ISBN 978-5-02-029187-4. OCLC 21826474.
• Bulatova, N. (1999). Язык сахалинских эвенков [Language of the Sakhalin Evenki]. St. Petersburg: North Without Conflicts Fund. ISBN 5-88925-009-4.
• Chaoke, D. O.; Tsumugari, Toshiro; Kazama, Shinjiro (1991). ソロン語基本例文集 [Solon Basic Sentences]. Sapporo: Faculty of Letters, Hokkaido University. Bản mẫu:NDL.
• Gortsevskaya, V. A. (1936). Характеристика говоров баргузинских эвенков: По материалам Н. Н. Поппе [Characteristics of Barguzin Evenki dialects: Based on NN Poppe]. Moscow-Leningrad: Gosudarstvennoye Uchebno-Pedagogicheskoye Izdatel'stvo. OCLC 41824692.
• Myreeva, A. N. (2004). Эвенкийско-русский словарь: около 30 000 слов [Evenki–Russian dictionary: about 30,000 words]. Novosibirsk: Nauka. ISBN 978-5-02-030684-4. OCLC 61282240.
• Vasilevich G. M. (1958). Эвенкийско-русский словарь. [Evenki-Russian dictionary. With an appendix and an outline of Evenki grammar]. Moscow. ISBN 978-5-458-59022-8.

• Omniglot
• Kara, György (2007), “Course List: Evenki Grammar”, Department of Central Asian Studies, Indiana University at Bloomington, Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 6 năm 2016, truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2011
• http://www.evengus.ru/
• Эвенкитека – Эвенкийская библиотека [Evenkiteka – The Evenki Library] (bằng tiếng Nga và Evenki). Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2011.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)