Tambora
Die berg Tambora, of Tomboro, is 'n aktiewe stratovulkaan op die Klein-Soenda-eilande, Indonesië. Dit is gevorm deur die aktiewe subduksiesone onder hom. Voor sy uitbarsting in 1815 was dit meer as 4 300 m hoog, wat dit een van die hoogste pieke in die Indonesiese argipel gemaak het.
| Tambora Tomboro | |
|---|---|
 Die kaldera van die berg Tambora. | |
| Ligging | Klein-Soenda-eilande, Indonesië |
| Hoogte | 2 850 meter bo seevlak |
| Reeks | Soendaboog |
| Koördinate | 8°15′S 118°0′O / 8.250°S 118.000°O 118°0′O / 8.250°S 118.000°O |
| Bergtipe | Stratovulkaan |
| Laaste uitbarsting | 1967 |
  Tambora Tomboro | |
Tambora se uitbarsting in 1815 was die grootste in die aangetekende geskiedenis en van die Holoseen (die afgelope 11 700 jaar). Die magmakamer onder Tambora is deur vorige uitbarstings gedreineer en die berg was eeue lank rustend terwyl dit hervul is. Vulkaniese aktiwiteit het in 1815 'n hoogtepunt bereik, wat gelei het tot 'n ontploffende uitbarsting. Die ontploffing is gehoor op die eiland Soematra, meer as 2 000 km van daar. Swaar vulkaanas het geval op plekke soos Borneo, Sulawesi en Java, en die berg se maksimum hoogte is verlaag van sowat 4 300 m tot 2 850 m. Hoewel ramings wissel, was die sterftesyfer minstens 71 000.[1] Die uitbarsting het in die volgende jare wêreldwyd tot klimaatsafwykings gelei, terwyl 1816 bekend geraak het as "die jaar sonder 'n somer" vanwee die impak op die weer van Noord-Amerika en Europa. In die Noordelike Halfrond het oeste misluk en vee gevrek, en dit het die ergste hongersnood van die eeu veroorsaak.
Geologie
Die berg Tambora is in die noordelike deel van die eiland Sumbawa, Klein-Soenda-eilande, geleë.[2] Dit is deel van die Soendaboog, 'n ketting vulkaaneilande wat die suidelike ketting van die Indonesiese argipel uitmaak.[3] Tambora vorm sy eie skiereiland op Sumbawa, bekend as die Sanggar-skiereiland. Noord van die skiereiland lê die Floressee[1] en suid daarvan is die 86 km lange en 36 km breë Salehbaai.[4]
Tambora lê 340 km noord van die Soendatrogstelsel ('n depressie in die seebodem) en 180 tot 190 km bo die boonste oppervlak van die aktiewe subduksiesone. Die eiland Sumbawa word in die noorde en suide deur oseaankors begrens.[5]
Die 1815-uitbarsting
Ramings vir die begin van vulkanisme op die berg Tambora wissel van 57 000[4] tot 43 000 jaar gelede.[6] Die vorming van Tambora het 'n groot magmakamer onder die berg geledig.
'n Hoë vulkaankeël met 'n enkele sentrale opening het voor die uitbarsting van 1815 ontstaan. Dit het die vorm van 'n stratovulkaan gehad.[7] Tambora was verskeie eeue lank rustend terwyl magma geleidelik in sy magmakamer afgekoel het.[3] Die druk het geweldig toegeneem. In 1812 het die vulkaan begin rommel en 'n donker wolk gevorm.[8]
'n Matig groot uitbarsting op 5 April 1815 is gevolg deur plofgeluide wat op 'n afstand van tot 1 400 km gehoor kon word. Die oggend van 6 April 1815 het vulkaanas in Oos-Java begin val.[8] Op 10 en 11 April is op Soematra (meer as 2 600 km van daar) geluide gehoor wat soos geweerskote geklink het.[9]
Die oggend van 12 April het die uitbarstings intenser geraak.[8] Drie kolomme vlamme het uitgeskiet en saamgesmelt terwyl die berg 'n vloeiende massa vuur geword het.[9] Stukke puimsteen van tot 20 cm breed het teen agtuur die aand begin neerreën, gevolg deur as omstreeks nege- tot tienuur. Die kolom het ineengestort en piroklastiese strome veroorsaak wat teen die berg afgerol het na die see aan alle kante van die skiereiland. Die dorp Tambora is uitgewis. Harde plofgeluide is die aand van 11 April gehoor. Die sluier van as het tot op Java en Sulawesi versprei, terwyl 'n "salpeteragtige reuk" in Batavia geruik is. Die reën van tefra het nie voor 17 April afgeneem nie.[8]
Die magnitude van die uitbarsting word op VEI-7 geraam.[10] Dit het 4-10 keer die energie van die uitbarsting van Krakatoa in 1883 gehad.[11] 'n Geraamde 100 km3 ejekta met 'n massa van 1,4×1014 kg is uitgewerp.[1] Dit het 'n kaldera van 6 tot 7 km breed en 600 tot 700 m diep agtergelaat.[8]
Voor die uitbarsting was die berg Tambora sowat 4 300 m hoog,[8] een van die hoogste pieke van die Indonesiese argipel. Ná die tyd was die hoogste punt 2 851 m.[12]
Tambora se uitbarsting van 1815 is die grootste en verwoestendste uitbarsting in die aangetekende geskiedenis; 'n vergelyking met ander groot uitbarstings word hier onder getref.[1][8][13] 'n Donkerte wat deur die uitgeworpe as veroorsaak is, is twee dae lank tot 600 km ver gesien.[8] Piroklastiese strome het versprei tot 20 km van die kruin af en 'n geraamde 9,3-11,8 × 1013 g sulfaataërosols is deur die uitbarsting vrygelaat.[14]
Slagoffers
Die getal slagoffers van die Tambora-uitbarsting word sedert die 19de eeu in verskeie bronne geraam. Dit wissel van Zollinger se 10 100, meestal weens piroklastiese strome, in 1847[15] tot Stothers se 88 000 in 1984.[8] Volgens sommige ramings is nog 37 825 mense op Sumbawa dood weens verhongering.[16] en nog 10 000 op Lombok weens siektes en honger. Selfs syfers so hoog soos 117 000 is al voorgestel.[13]
Oppenheimer (2003) raam die sterftesyfer op minstens 71 000.[1]
| Vulkaan | Ligging | Jaar | Kolom- hoogte (km) | VEI | N. Halfrond- somerafwyking (°C) | Slagoffers |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Taupo |  Nieu-Seeland | 181 | 51 | 7 | ? | Onwaarskynlik |
| Paektu |  Noord-Korea | 946 | 25 | 6+ | ? | ? |
| Samalas |  Indonesië | 1257 | 38-43[17] | 7[18] | -1,2[19] | ? |
| Kuwae |  Vanuatu | 1452 | ? | 6 | -0,5 | ? |
| Huaynaputina |  Peru | 1600 | 46 | 6 | -0,8 | ≈1 400 |
| Tambora | Indonesië | 1815 | 44[20] | 7 | -0,5 | >71 000 |
| Krakatau | Indonesië | 1883 | 80 | 6 | -0,3 | 36 600 |
| Santa María |  Guatemala | 1902 | 34 | 6 | Geen | 7 000 - 13 000 |
| Katmai |  Verenigde State | 1912 | 32 | 6 | -0,4 | 2 |
| Mt. St. Helens | Verenigde State | 1980 | 19 | 5 | Geen | 57 |
| El Chichón |  Meksiko | 1982 | 32 | 4-5 | ? | >2 000 |
| Nevado del Ruiz |  Colombia | 1985 | 27 | 3 | Geen | 23 000 |
| Pinatubo |  Filippyne | 1991 | 34 | 6 | -0,5 | 1 202 |
| Bronne: Oppenheimer (2003),[1] en Smithsonian Institution se Global Volcanism Program[21] | ||||||
Plaaslike gevolge
Al die plantegroei van die eiland is vernietig. Bome en puimsteen het saam in die see gespoel.[8] Wolke dik as het die kruin op 23 April steeds bedek. Ontploffings het op 15 Julie opgehou, hoewel vrygestelde rook tot op 23 Augustus nog gesien is. Vlamme en rommelende naskokke is in Augustus 1819, vier jaar ná die voorval, gerapporteer.
'n Matige tsoenami het die kus van verskeie eilande in die Indonesiese argipel op 10 April getref, met golwe van tot vier meter hoog in Sanggar. Die uitbarstingskolom het die stratosfeer op 'n hoogte van meer as 43 km getref.[1] Growwe asdeeltjies het 'n week of twee ná die uitbarstings nog geval, terwyl fyner deeltjies maande tot jare lank op 'n hoogte van 10 tot 30 km in die atmosfeer gebly het.[8]
Wêreldwye gevolge
Die uitbarsting het 10 miljoen tot 120 miljoen ton swael[1] in die stratosfeer vrygestel en 'n wêreldwye klimaatsafwyking veroorsaak.
In die lente en somer van 1816 is 'n stratosferiese sulfaatsluier, wat as 'n "droë mis" beskryf is, in die noordoostelike VSA gesien. Nie wind of reën het dit verwyder nie, en dit het die sonlig so verdof en verrooi dat sonvlekke met die blote oog sigbaar was.[1] Dele van die Noordelike Halfrond het uiterse weerstoestande gehad en 1816 het bekend geword as "die jaar sonder 'n somer". Gemiddelde temperature oor die wêreld heen het met tussen 0,4 en 0,7 °C gedaal,[8] en dit het wêreldwyd groot landbouprobleme veroorsaak. Ná 4 Junie 1816, toe daar in die somer ryp in Connecticut was, het koue weer oor die grootste deel van Nieu-Engeland versprei. Op 6 Junie 1816 het dit in Albany, New York, en Dennysville, Maine, gesneeu. Soortgelyke toestande het minstens drie maande lank voortgeduur en oeste dwarsoor Noord-Amerika verwoes. Ook in Kanada was dit bitter koud.[1]
Dié jaar het die tweede koudste jaar in die Noordelike Halfrond geword sedert 1400,[10] terwyl die 1810's die koudste aangemelde dekade was – die gevolg van Tambora se uitbarsting en ander vermeende vulkaniese aktiwiteite tussen 1809 en 1810.[22]
Benewens 'n koeler somer, het dele van Europa 'n stormagtige winter gehad,[1] met die riviere Elbe en Ohře wat in Februarie 1816 vir 12 dae gevries het. As gevolg daarvan het die prys van koring, rog en hawermout teen 1817 skerp gestyg.[23]
Diè klimaatsafwyking is al genoem as rede vir die intensiteit van die tifusepidemie van 1816-'19 in Suidoos-Europa en die oostelike Mediterreense streek.[1] In Ierland was daar 'n groot hongersnood nà die mislukking van koring-, hawermout- en aartappeloeste. In baie Europese stede het die benarde situasie gelei tot opstande, brandstigting en plundery. Dit was die ergste hongersnood van die 19de eeu.[1]
Panorama
Verwysings
Skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tambora.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
