Palatalisierung
Palatalisiärung isch e Begriff uss de Sproochwüsseschaft wo verschidni Sache mit chönne gmeint sy. Allgemein verstoht mer e bstimmti Ussprooch vom e Lüt wo d Zung in Richtung Palatum (dr hert Güüme) goht. De Begriff meint aber je nooch Thema völlig verschidnigi Sache.
- Diachronisch (Sproochgschichtlich) meint mer demit e Veränderig vumene Luut, wänn - im Verglich zum ürspringlige Lüt - de Artikulationsort meh in Richtung herte Güüme goot. E Byspil isch d Entwigglig vum Wort „spitz“, wo s /s/ friener alveolar gsi isch, un sich de mee in Richtung Harte Gaume entwigglet het: „schpitz“. Mit „palatalisierte Luut“ sin meischt kei echti palatali Konsonante gmeint, meischt sin die Luut änder post-aveolar oder öbis äänligs.
Wenn de Begriff uff Vokal aagwändet wird, meint mer dass en Vokal wo hinte im Mund artikuliert worde isch (Hintervokal), sich zumene Vordervokal entwigglet het. - Als phonetische Begriff meint mer mit Palatalisierig e Sekundärartikulation. Jede Konsonant het en Artikulationsort, also e Deil vum Mund wo de Luut ussgsproche wird. En palatalisierte Konsonant wird nit numme aa däm Ort ussgsproche, sundern d Zung duet sich au gege de Harte Gaume bewege. In Europa chunt des vorallem bi de slawische Sprooche un im Irisch- un Schottisch-Gälische vor. Im Internationale Phonetische Alphabet wird des mit eme [ʲ] kennzeichnet: z. B. [tʲ] für e palatalisierts [t]. Im Irische zum Byspil unterscheide sich d Wörter bó, wo „Chue“ heisst, un beó, wo „lebändig“ heisst, durch d Palatalisierig. Bi bó wird s /b/ numme mit de beide Lippe (=bilabial) ussgsproche: [bo]. Bi beó dergege, wird glychzitig de Zungerugge em Harte Gaume aagnöcheret: [bʲo].
Palatalisierig vo Vokal (diachronisch)
Biispiil üs dr eltere Sprochgschicht
Ins Altalemannisch un Althochditsch isch üs em Germanische s Wort fir "Gascht" iigange; zerscht hets no "gast" gheiße, dr Plural isch "gasti" gsii. Zwische 750 un 900 het d Umwandlung vum Stammvokal in "gasti" zu e stattgfunde[1]; s a isch in dr Üssproch an i abasst wore, Ergäbnis: "gesti" (Gescht).
Ass des het kenne bassiäre, wird fir e Spotfolg vu dr Initialbetonung im Germanische ghalte: Im Indogermanische hets e freie Wortakzänt gää, des heißt, jedi Silbe het kenne d Haüptbetonung drage. Im Germanische isch d Betonung sträng uf d erscht Silbe gange.[2] Diä Umwandlung vum a zum e isch e Palatalisiärung.
D Umlüttig vum germanische a zu e im Altalemannische/Althochditsche heißt mer aü Primärumlüt.
Biispiil fir Palatalisärung vum a (Primärumlüt):
- faran - ferit (fahre/ dr fahrt)
- gast - gesti (Gascht/Gescht)
- lang - lengiro (lang/lenger)
D Palatalisiärung vum u im Alemannische
D Palatalisiärung vum u kunnt im Alemannische vor:
- Im Oberrhiinalemannische (fascht im ganze Elsiss un im e Deil vum Briisgaü un vu dr Ortenau)
- Im alemannische Deil vum Wallis un in dr alemannische Nochberschaft (Kanton Uri, Südoschte vum Bärnbiät, deilwiis in d Walsersiidlunge z Italiä.
- Ime Deil vum Allgai
Sprochbiispiil (Palatalisiärunge fätt druckt):
- Unterelsiss: "Heschs gedüscht un verpfüscht mit dim Düsch, Güscht!" (Dr René Egles im Liäd "Güscht")
- Kaiserstuehl: "Widüdhüd?" (Witt du d Huut?) - sait mer, wänn Hüt uf dr kochte Milch isch.
- Oberallgai: "Dur Oberschdorf fahred alle Ürläubar (...) und gebed glei no a Geld üs! (...) Nadirle gits do no a Hüfe meh an Pünkt (...)"[3]
- Pomatt (Italiä, zwische Wallis un Tessin): "der Möter hen t Wibie fam Dorf kholfä (...) for Büchwee" (wäge Büchweh), "met schinä Öigu" (mit sinene Aüge), "deschä Brüch hetmu ärhaltä (...)" (Dä Brüch het mer erhalte)[4]
Palatalisiärung am Oberrhiin
D Palatalisierung im Elsiss un im Badische isch vum Ernest Beyer, vum Grinder vum Elsässische Sprochatlas, grindlig erforscht wore. S git e Theorii, wu diä Palataisiärung uf romanische Sprochiifluss zruckfiährt - s Elsiss un s Wallis gränze an d Romania - aber dr Beyer goht drvu üs, ass do sprochinterni Entwicklunge dr Üsschlag gä hän.[5]
D Palatalisiärung stoht noch em Beyer im e änge Zämmehang mit dr Entrundung - si hebe sich gegeseitig bedingt. D Tabälle zeigt Palatalisiärung un Entrundung am Oberrhin im Verglich zum alte Sprochzuestand, wu no in dr meischte hochalemannische Gebiät herrscht:
alte Sprochstand palatalisiärt entrundet Huus Hüüs --- (Suu), Sau Soi, Saü --- Bue Büe --- Hüüser --- Hiiser Füür --- Fiir Füeß --- Fiäß
Diä Palatalisiärung vum mittelhochditsche bzw. mittelalemannische lange u het im Elsiss im 13. Johrhundert iigsetzt - zerscht vor Dental (z. B. s): Biispiil: 'gotshús' (1279) , 'ze üsgänder osterwochen' (Briisach, 1281)[6], speter isch diä Palatalisiärung aü in andere Lütumgäbunge ufdrätte.
D Palataisiärung vum lange u in Werter wiä Huus, Muus, Buuch het noch em Beyer zerscht zum e zentralisiärte u gfiährt - des findet sich noch im Randgebiät vu dr Palatalisiärung am Oberrhiin, nämlig im e Deil vu dr Ortenau, vum Briisgaü un vum Markgräflerland, meischtens im Oschte (weschtlige Schwarzwald), un ime Deil vum Baselbiät.[7] im Kerngebiät vu dr Palatasisiärung heißts Hüüs (Elsiss: Hüs), Müüs, Büch oder Büüch.
In Werter wiä Huet, Buech, luege isch iber s Kerngebiät vu dr Palatalisiärung nüs aü s Markgräflerland erfasst - wäge däm heißts derte Büech, Böech, Bööch oder ähnlig.[8]
D Palatalisiärung isch in bstimmte Fäll aü im Kerngebiät nit iberal glich grote: so heißt au (auch) noch dr Kart 29 vum Beyer im Oberelsass bis um Colmar oi - des luegt aü noch e Stickli ins Südstick vum Markgräfler Land nii. Um Schlettstadt un im e Deil vum Briisgau un vu dr Ortenau heißts aü; ab Erstei noch Norde heißts öü oder öu.
D Tabälle zeigt Palatalisiärunge im Kaiserstiähler Dialäkt in drei Gmeine
D Palatalisiärung vum u am Kaiserstuehl
Literatür
- Ernest Beyer: La palatalisation vocalique spontanée de l'Alsacien et du Badois. Strasbourg 1964