Catalanoparlants d'Aragón

O suyo orichen historico se troba en repoblacions medievals d'as comarcas orientals con catalans dimpués d'a reconquiesta, u en l'asimilación d'aragonesoparlants autoctonos d'as comarcas y inmigrants a os repobladors catalans debantditos.

Por a suya situación cheografica, tanto a luenga latina como a relichión cristiana tardoron bels sieglos en arribar ta os Pireneus centrals. Asinas os condaus de Pallars y Ribagorza, de tardana romanización y tasament invadius por os musulmans, s'incorporan en l'anyo 806 a o marquesau de Tolosa, adintro de l'Imperio Carolinchio. A luenga que encara se i parlaba dica dentrau o sieglo IX yera una luenga relacionada con o basco. Diferent estió a situación d'o vecín condau d'Urchel, mas ubierto enta as influyencias d'o sud, estando una zona fundamental en a constitución y desarrollo d'a futura luenga catalana. A partir d'o sieglo X se propagó o catalán y prencipió a desplazar a las parlas d'orichen vasco tamién en Pallars y Ribagorza.

En l'anyo 872, o conte Remón I se proclama independient en Ribagorza y Pallars, deseparando-se definitivament os dos condaus dimpués d'a suya muerte en l'anyo 920, cuan se reparten entre os suyos hereus. Politicament o condau de Ribagorza quedará ligau definitivament a o sobirano d'o reino d'Aragón en l'anyo 1035 con Remiro I d'Aragón.

L'aria situada a o sud de Ribagorza fue conquerida por Alifonso lo Batallero qui arribó en 1132 dica Moriella, encara que istas tierras se tornarían a perder. Se recuperarían dimpués d'a unión dinastica d'Aragón con o condau de Barcelona, prenendo-se a partir de 1145 as tierras d'as actuals comarcas de Litera y Cinca Baixa, y en 1149 as localidaz de Leida, Fraga y Mequinenza. Os territorios situaus a o sud d'o río Ebro, se conquerirían arredol de l'anyo 1160.

En rematar a conquista o rei reparte istos territorios entre os sinyors que'n heban feito parti. Asinas l'Alta Litera quedará baixo el control d'os contes d'Urchel y os vizcontes d'Àger y a Baixa Litera baixo o dominio d'os barons d'Estupinyán. L'actual comarca d'a Cinca Baixa quedaría como una sinyoría d'o linache d'os Montcada. Alcanyiz pasaría a la orden de Calatrava, mientres que Val de Robres y Mazalión estarían controlaus por a familia Torroja, que yeran sinyors de Solsona. A familia d'os Cambrils recibirían Calaceit, Arens de Ledón, Cretas y Ledón; y os Artussola, Maella, Favara, Nonasp y Casp.

Asinas istas tierras fuoron repobladas con chents provenients d'os viellos condaus pirenencos que trayioron a luenga y leis catalanas, encara que en bel puesto, como Fraga y Mequinenza, s'imposó tamién o dreito aragonés. Dica Litera baixoron pobladors dende Ribagorza, Pallars y Urgellet, que dimpués tamién repobloron a Cinca Baixa. A la marguin dreita d'Ebro arriboron pobladors procedentes mas que mas d'as redoladas de Solsonés, la Noguera, l'Alto Urchel y la Segarra, en l'actual provincia de Leida, asinas como d'o Baches y o Berguedà, situadas en l'actual provincia de Barcelona y mugants con la de Leida.^[2] Toz istos territorios, que mientres bels anyos no tenioron una adscripción politica fixa, quedoron finalment asignaus a o reino d'Aragón en l'anyo 1322 por o rei Chaime II d'Aragón.

D'atra man, as tierras d'as cuencas de l'Algars y o Matarranya, asinas como d'o río Mezquín, fuoron conquistadas en 1169 por Alifonso y anexadas dreitament a o reino d'Aragón, encara que tamién repobladas por catalans. Cal destacar o caso de Maella, a on a luenga que se parla comparte rasgos con o catalán ribagorzano, lo que indica a probable procedencia d'os repobladors.^[3]

Unas poquetas localidaz mugants con Catalunya han pertanyiu historicament a la diocesi d'Urchel u a diocesi de Tortosa.^[4]

Bels catalanoparlants d'Aragón dicen a la suya parla chapurreau^[5] u fan servir preferentment o chentilicio local (fragatín, etc.) y no toz éls acceptan a denominación de "catalán".^[6] S'ha puesto estudiar o catalán en a Francha en l'amostranza dende o curso 1985-86, pero tien caracter optativo y no toz os centros l'ofreixen.^[5] En 2008 s'estimaba que cuatre u cinco mil alumnos de primaria y segundaria estudian catalán u fan clases en catalán. En 2003 cuantas entidaz locals s'unioron en a dita Institució Cultural de la Franja, que en 2005 denunció a o Gubierno d'Aragón debant d'o Esfensor d'o Pueblo Europeu por discriminación lingüistica y cultural. En 2008 o Consello d'Europa demandó que o gubierno espanyol protechese y promovese o catalán y l'aragonés.

Un linache noble con gran importancia historica orichinario d'a Francha Oriental ye o linache d'os Entenza.