Populismu

Populismu ye un vocablu de suma ambigüedá, llargamente emplegáu, y definíu pola Real Academia Española como “Enclín políticu que pretende atraese a les clases populares”. Posiblemente'l primera movimientu políticu con esa denominación foi'l naródnik (como axetivu, naródnichestvo como sustantivu) rusu del sieglu XIX.^[15]

Según Ylarri les traces que más frecuentemente s'atopen presentes naquellos movimientos sociales catalogaos como populistes son los siguientes:^[16]

• Refugu a los profesionales de la política.
• Rocea nes instituciones públiques esistentes.
• Diálogu direutu ente la direición del movimientu y la base social.
• Fuerte voluntá de movilización y participación.
• Retórica nacionalista.
• Lideralgu caudillista.

En sentíu contrariu Adamovsky considera que les traces que s'utilicen pa definir a una persona o un movimientu como populista son disímiles y nun tienen nada de mancomún:

Ye un términu que s'utiliza pa definir una serie de fenómenos políticos bien disímiles, que nun tienen nada de mancomún, y qu'arrexunten por casu a daquién autoritariu, misóxinu, de derecha y xenófobu como Donald Trump y tamién pretende meter na mesma bolsa a Podemos n'España, qu'en toos esos rubros tien idees esautamente opuestes. Pretende meter la ultraderecha xunto cola esquierda; a gobiernos d'enclín centro izquierdista llatinoamericanos xunto con grupos neonazis d'Alemaña. Y la manera en que los arrexunta ye metiendo nuna mesma bolsa xustamente tou lo que s'estrema de lo que se supón que ye l'ideal de bona democracia, que nun ye otra cosa que la democracia lliberal.

Ezequiel Adamovsky^[17]

«Populismu» usar pa designar a la estratexa de les corrientes ideolóxiques que sostienen la reivindicación del rol del Estáu^[18]como defensor de los intereses de la xeneralidá d'una población^[19]al traviés del estatismu, el intervencionismu^[20]y la seguridá social^[21]col fin de llograr la xusticia social^[22]y el Estáu de bienestar.^[23]

En sentíu negativu

El populismu con una significación peyorativa» ye l'usu de «midíes de gobiernu populares», destinaes a ganar la simpatía de la población, particularmente si esta tien derechu a votu, entá a cuenta de tomar midíes contraries al Estáu democráticu. Sicasí, a pesar de les carauterístiques antinstitucionales que pueda tener, el so oxetivu primordial nun ye tresformar fondamente les estructures y rellaciones sociales, económiques y polítiques (en munchos casos los movimientos populistes entamen evitalo), sinón caltener el poder y l'hexemonía política al traviés de la popularidá ente les mases.

En sentíu xeneral, sectores socialistes y comunistes utilizaron el términu populista» pa definir a los Gobiernos que ―entá favoreciendo a los sectores populares» (principalmente a la clase obrera)― nun pretenden terminar col sistema capitalista.^[24]

Tanto la economía keynesiana, como una posición crítica de la política esterior d'Estaos Xuníos^[25]fueron práutiques sustanciales del populismu llatinoamericanu, tantu de los años 1930-1950, como la más recién fola de la «nueva esquierda» de los 2000. Nel casu européu de los 2010, la crítica principal ye a la hexemonía y dominiu de los intereses políticos alemanes y el sector financieru global.

La crisis de la representación política ye una condición necesaria pero non una condición abonda del populismu. Pa completar el cuadru de situación ye precisu introducir otru factor: una crisis nos altores» al traviés de la que remanez y gana protagonismu un lideralgu que se postula conducentemente como un lideralgu alternativo y ayeno a la clase política esistente. Ye él quien, a última hora, esplota les virtualidades de la crisis de representación y facer articulando les demandes insatisfeches, la rensía política, los sentimientos de marxinación, con un discursu que los unifica y llapada al rescate de la soberanía popular espropiada pol establecimientu partidariu pa movilizala contra un enemigu que'l so perfil concretu magar varia según el momentu históricu ―«la oligarquía», «la plutocracia», «los estranxeros»― siempres remite a quien son consideraos como responsables del malestar social y políticu qu'esperimenta «el pueblu». Na so versión más completa, el populismu porta entós una operación de sutura de la crisis de representación per mediu d'un cambéu nos términos del discursu, la constitución de nueves identidaes y el reordenamientu del espaciu políticu cola introducción d'una dixebra extrainstitucional.^[26]

Dende un puntu de vista opuestu, los sectores conservadores utilizaron el términu populista» pa definir a los gobiernos que presenten los intereses de les clases económicamente más altes (grandes grupos económicos, etc.) como separaos y contrarios a los de les más baxes consideraes como una mayoría permanente con intereses homoxéneos autoevidentes que nun riquir asina del pluralismu políticu, destruyendo la posibilidá del disenso políticu y del crecedera económica per víes privaes.^[27]

Según Ylarri, la traza más carauterística del populismu ye la construcción de la idea del pueblu» como axente históricu, depositariu de les virtúes sociales de xusticia y moralidá y responsable del cambéu social, confrontado a «otru» que torga'l desenvolvimientu del destín del pueblu.^[28]

En sentíu positivu

Dellos movimientos sociopolíticos al traviés de la historia mundial moderna pretendieron que «el pueblu» ―esto ye, los llabradores y llabradores, los obreros, los pequeños empresarios, el baxu cleru, les clases profesionales (médicos, maestros, profesores, contables, inxenieros, emplegaos públicos, etc.)― sía quien ostente'l poder nos Estaos democráticos, en contra asina de les élites o clases dominantes.^[29]

Estos movimientos populistes basáronse nes idees polítiques de la cultura autóctona ensin reivindicar necesariamente'l nacionalismu, y oponiéndose siempres al imperialismu. Exemplos d'esti tipu fueron el populismu rusu y el populismu estauxunidense del sieglu XIX (esti postreru llamáu tamién «productivismo»); el cantonalismu español; el agrarismo mexicanu; los carbonarios italianos. Pueden tar influyíos (o non) por una o delles ideoloxíes o proyeutos políticos definíos. Sicasí, de normal nun se xunten a ellos de forma esplícita.

Na so crítica de la novela All the King's Men, del premiu Pulitzer Robert Penn Warren, Esteban Hernández fai un interesante analís de la rellación ente populismu y aristocracia. Hernández sostién que nos países menos desenvueltos, el populismu va de la mano cola llucha contra la fame, l'aumentu d'impuestos a los ricos y la supeditación del mundu empresarial a la política, tal como foi plantegáu por Franklin Delano Roosevelt nos Estaos Xuníos col New Deal. Hernández señala que, nesos países, el populismu definiría una alternativa a l'aristocracia muncho más probable que'l comunismu, y que por esa razón foi (y ye) desfamáu polos sectores conservadores.^[30]

Nuna conferencia en 2014, los presidentes Enrique Peña Nieto y Barack Obama aldericaron el términu populista; pal mexicanu, el populismu ye un peligru que podría "destruyir lo construído" y pal norteamericanu ye "una llucha pola xusticia social".^[31]

Nel periodu de la última república romana, apaecieron una serie de líderes llamaos populares (o factiō populārium, ‘partíu o facción de los del pueblu') que s'oponíen a l'aristocracia tradicional conservadora y apostaben pol usu de les asamblees del pueblu pa sacar alantre iniciatives populares destinaes a la meyor distribución de la tierra, l'aliviu de les deldes de los más probes y la mayor participación democrática del gruesu de la población. Ente los sos líderes tán dellos de los Gracos, Publio Clodio Pulcro, Marcu Livio Drusu, Sulpicio Ablondu, Catilina, Cayo Mario o Xuliu César.

Esti grupu (factio) cuntó cola oposición acérrima del partíu aristocráticu de los optimates encabezáu por Cicerón, qu'usó'l so poder políticu y la so retórica pa esaniciar el poder político (y dacuando la vida) de los líderes de los populares.^[32]

El populismu de derecha ye una categoría específica dientro del populismu, que s'utiliza en dellos casos pa identificar a políticos y gobiernos qu'empleguen diversos mecanismos de manipulación pa llograr el sofitu popular, col fin de poner en práutica polítiques de derecha. Punxéronse como exemplos de populismu de derecha a políticos como Donald Trump n'Estaos Xuníos,^[33] Marine Le Pen en Francia^[33] y Mauricio Macri y l'alianza Camudemos n'Arxentina,^{[34][35][36][37][38]} el Nigel Farage, partíu qu'ayudó a definir el votu del Reinu Xuníu pa salir de la Unión Europea, el partíu d'estrema derecha Alternativa p'Alemaña y el primer ministru d'Hungría, Viktor Orbán, nacionalista de derecha; el dirixente polacu Jaroslaw Kaczynski; ente otros fueron descritos como populistes de derecha.^[39]

N'América Llatina

N'América Llatina esisten dellos exemplos de gobiernos que colos sos diversos matices y carauterístiques temporales y espaciales fueron llomaos de «populistes» polos sos opositores:

•  Arxentina: N'Arxentina, tolos gobiernos democráticos electos fueron calificaos como populistes por dalgún analista, con esceición de Fernando de la Rúa (1999-2001). A saber: Hipólito Yrigoyen (1916-1922, 1928-1930),^[40] Marcelo T. de Alvear (1922-1928),^[41] Juan Domingo Perón (1946-1955, 1973-1974),^[42] Arturo Frondizi (1958-1962),^[43] Arturo Illia (1963-1966),^[44] Raúl Alfonsín (1983-1989),^[45] Carlos Menem (1989-1999),^[46] Néstor Kirchner (2003-2007) y Cristina Fernández de Kirchner (2007-2015).^{[47][48][49][50]} Dellos artículos rellacionen Mauricio Macri col populismu” y col populismu de derecha”.^{[34][35][36][51][52][53]}
•  Bolivia: Evo Morales (dende 2006).^[54][55]
•  Brasil: Getúlio Vargas (ente 1930 y 1945, y ente 1951 y 1954),^[56] Lula (2002-2006),^[57] Dilma Rousseff (2011-2016).^[58]
•  Chile: En sentíu positivu”, Arturo Alessandri,^[59] Carlos Ibáñez del Campo^[60] y el Frente Popular;^[61] en sentíu peyorativu, Sebastián Piñera,^[62] Michelle Bachelet.^[63]
•  Colombia: Gustavo Rojas Pinilla (1953-1957), Álvaro Uribe Vélez (2002-2010)
•  Ecuador: José María Velasco Ibarra (1934-1935, 1944-1947, 1952-1956, 1960-1961 y 1968-1972), Abdalá Bucaram (1996-1997), Fabián Alarcón (1997-1998), Rafael Correa (dende 2007).^[64]
•  Venezuela: Carlos Andrés Pérez (1974–1979 y 1989–1993),^[65][66] Hugo Chávez (1999-2013),^[67][68] Nicolás Maduro (dende 2013).^[69]
•  Perú: Fuercia Popular lideráu de por Keiko Fujimori ye consideráu un partíu populista.^[70][71][72]

Nesta llinia de crítica política, fueron cuestionaos como «populistes» tantu gobiernos de derecha como d'esquierda: los primeres identificaos col sistema capitalista y el lideralgu de los Estaos Xuníos, y los segundos identificaos con posiciones nacionalistes y una posición desligada de los Estaos Xuníos.^[25]En 2006, el ex-presidente de Brasil, Fernando Henrique Cardoso, quien realizara nel so país reformes neolliberales, nun artículu tituláu «El populismu amenacia con tornar a América Llatina», sostién qu'ente los elementos que faen qu'un gobiernu nun sía populista, atópense tener «polítiques públiques prudentes y sensates», según un mayor acercamientu a Estaos Xuníos.^[25]

Francisco Panizza ufierta una llectura del populismu como un espeyu de la democracia que'l so puntu de discutiniu central ye la posibilidá de poner al pueblu nun llugar de realidá oxetiva. El populismu nun ye posible ensin la artículación retórica d'un pueblu construyíu» en tanto actor social coleutivu pero astractu. Nestos procesos los líderes non solo falen en nome del pueblu, sinón que recurren al sentíu d'emerxencia pa introducir polítiques que d'otra manera seríen refugaes.^[73]

Pela so parte, Ernesto Laclau (1935-2014) afirmaba que'l populismu ye la meyor forma d'organización política pos da mayor llugar y representatividá a clases qu'hasta'l momentu taben apostraes.^[74] Laclau afirma que'l populismu ye, de les formes republicanes, la meyor posible por cuenta de que dexa la participación de mayores grupos sociales nel bracéu de poder y recursos. El populismu nun dexa de ser una mera espresión de la política qu'arriquez la vida democrática. El teóricu introduz un neoloxismu, la razón populista p'ayudar a entender la so rellación col aparatu ideolóxicu del estáu.^[75]

La postura de Laclau foi criticada por dellos estudiosos d'esquierda, la mayoría d'ellos de raigón marxista, por dos tarrezas n'específicu. El primeru ye que al enanchar la base distributiva de la riqueza, nun se corrixe la asimetria de base sinón que la desigualdá amóntase.^[76] Ello asocede non solo pola repatriación del capital en mano de les élites capitalistes sinón porque nun se tresforma'l principiu de plusvalía enraigonáu nel fetichismu de la mercancía, fechu pol cual el capitalismu puede consolidase.^[77][78] David Kelman suxure qu'esiste una nueva forma de faer política que toma la teoría conspirativa como forma disciplinaria, col fin de ganar adhesión n'el mesmu grupu. D'esa forma produz un vacíu'l cual ye enllenáu per mediu del misteriu y d'axomes que nun pueden ser validaos empíricamente. En perspeutiva, los populismos modernos adopten un raigón de simulacro, mientres no fondero legitiman los intereses de la elite capitalista.^[79]

N'Estaos Xuníos

El New Deal del presidente Franklin Delano Roosevelt y la Nueva Frontera del presidente John F. Kennedy fueron consideraos iniciatives del populismu progresista». Sicasí, la BBC calificó'l gobiernu del presidente d'Estaos Xuníos, Ronald Reagan, como «populismu conservador».^[80]

En 2007, Paul Krugman ―ganador del Premiu Nobel d'Economía en 2008― sostuvo qu'Estaos Xuníos precisaba un contragolpe populista» (populist backlash) pa revertir l'aumentu de la desigualdá social.^[81]

N'Estaos Xuníos, al igual qu'en América Llatina, recurrir al términu «populismu» pa descalificar les carauterístiques de los candidatos opositores tantu de derecha como d'esquierda. Na campaña pa les eleiciones presidenciales de 2008, el diariu El País (d'España) calificó negativamente como «populistes» tantu a Hillary Clinton como a Obama.^[82] Pela so parte, el presidente George W. Bush tamién foi consideráu como populista.^[83]

Nel cristianismu

Nel cristianismu fueron calificaes como populistes la teoloxía de la lliberación polo xeneral^[4] y la teoloxía del pueblu, una corriente teolóxica surdida n'Arxentina perteneciente a la teoloxía de la lliberación, de considerable influencia nel pensamientu del papa Francisco.^[5][6] El mesmu papa Francisco foi calificáu como populista.^[84][85]

• Argumentu ad populum
• Autocracia
• Neopopulismo
• Populismu de dereches
• Populismu llatinoamericanu
• Estáu del bienestar
• Oclocracia
• Pragmatismu

• Ylarri, Juan Santiago (2015). «Populismu, crisis de representación y democracia». Foru, Nueva dómina 18 (1):  páxs. 179-199. ISSN 1698-5583. http://revistas.ucm.es/index.php/FORU/article/view/49695. Consultáu'l 31 d'ochobre de 2016. 
• Enkvist, Inger (2008). Íconos llatinoamericanos. 9 mitos del populismu del sieglu XX. Ciudadela. ISBN 978-84-96836-45-7.

• Bueno, Gustavo (2006): «Notes sobre'l conceutu de populismu», artículu nel sitiu web Nódulo.
• González García, J. (2016) Populismu [1] . Inclúi audiu de conferencia sobre Populismu *
• Dockendorff V., Andrés; y Kaiser B., Vanessa (2009): «Populismu n'América Llatina. Una revisión de la lliteratura y l'axenda», artículu na Revista Austral de Ciencies Sociales, nᵘ 7. Valdivia (Chile), 2009. ISSN 0718-1795.

• Pizzolo, Calogero (2007): «Populismu y rotures constitucionales. Los casos de Venezuela, Bolivia y Ecuador», artículu nel sitiu web Cecoch (Chile).
• «Populismu (y neopopulismo)», artículu de la Biblioteca Virtual Luis Ángel Arango, nel sitiu web Banrepcultural.
• Quintero López, Rafael: el%20populismu.pdf?sequence=1 «Nueva critica al populismu. Llimitaciones de la investigación social en redol al populismu”». Quito (Ecuador): Abya-Yala, primer edición.
• Akel, Alexander: Strukturmerkmale extremistischer und populistischer Ideologien. Gemeinsamkeiten und Unterschiede. Nomos, Baden-Baden 2021, ISBN 978-3-8487-8012-9.
• Philippe Bernier Arcand: La dérive populiste. Poètes de brousse, 2013. ISBN 978-2-923-33862-0.
• Roger Eatwell, Matthew Goodwin: National Populism. The Revolt Against Liberal Democracy. Pelican Books, London 2018, ISBN 978-0-241-31200-1.
• David Goodhart: The Road to Somewhere: The Populist Revolt and the Future of Politics. C. Hurst & Co, 2017, ISBN 978-1-84904-799-9.
• Dirk Jörke, Veith Selk: Theorien des Populismus zur Einführung. Junius, Hamburg 2017, ISBN 978-3-88506-798-6.
• Ernesto Laclau: On Populist Reason. Verso, London 2007, ISBN 978-1-84467-186-1 (englisch).
• Jürgen P. Lang: Volk und Feind – Der neue deutsche Populismus. Analyse einer Ideologisierung. Lit-Verlag, Münster 2022, ISBN 978-3-643-14998-5
• Sergiu Mișcoiu: Au pouvoir par le Peuple! Le populisme saisi par la théorie du discours. L’Harmattan, 2012.
• Cas Mudde, Cristóbal Rovira Kaltwasser: Populism. A Very Short Introduction. Oxford University Press, Oxford u. a. 2017.
• Cas Mudde, Cristóbal Rovira Kaltwasser: Populism in Europe and the Americas. Threat or Corrective for Democracy? Cambridge University Press, New York 2012.
• Jan-Werner Müller: Was ist Populismus? Ein Essay, Suhrkamp, Berlin 2016, ISBN 978-3-518-12697-4.
• Kolja Möller: Volksaufstand & Katzenjammer. Zur Geschichte des Populismus. Wagenbach, Berlin 2020, ISBN 978-3-8031-3696-1.
• Karin Priester: Populismus. Historische und aktuelle Erscheinungsformen. Campus, Frankfurt am Main/ New York, NY 2007, ISBN 978-3-593-38342-2.
• Karin Priester: Rechter und linker Populismus. Annäherung an ein Chamäleon. Campus, Frankfurt am Main 2012, ISBN 978-3-593-39793-1.
• Armin Schäfer. Michael Zürn: Die demokratische Regression. Die politischen Ursachen des autoritären Populismus. Suhrkamp, Berlin 2021, ISBN 978-3-518-12749-0.
• Bernd Stegemann: Das Gespenst des Populismus: Ein Essay zur politischen Dramaturgie. Theater der Zeit, Berlin 2017. (Kurzfassung: Bernd Stegemann: Der liberale Populismus und seine Feinde. In: Blätter für deutsche und internationale Politik. 2017/4, S. 81–94.)
• Paul Taggart: Populism. Buckingham, Philadelphia 2000.