Əltair
Əltair — Qartal Bürcünün α ulduzu Alpha Aquila (α Aquila, qısaldılmış Alpha Aql, α Aql) olaraq da adlandırılan Əltair (/ æltɛər, -taɪər, æltɛər, -taɪər /) Qartal bürcünün ən parlaq ulduzu və gecə səmasının 12-ci parlaq ulduzudur. Əltairin adı da, çoxu parlaq ulduz kimi ərəb dilindən gəlir. "El Tayr" Ərəb dilində quş mənasını verər və qərb dillərinə Əltair olaraq keçmişdir. Bizdəki "Təyyar" adı da, eyni kökdendir (tay) və "uçan, uçucu" kimi mənalara gəlir. Eyni şəkildə təyyarə üçün köhnədən istifadə "Təyyar" sözü də Əltair adı ilə əlaqəlidir. Hal-hazırda G- buludu yaxınlığında ulduzlararası bulud kimi taninan qaz toz yığımından ibarətdir.[6][7] Əltair A spektral sinfin baş ardıcıllıq ulduzudur, görünən ulduz ölçüsü 0,77-dir və Yay Üçbucağı bürcünün təpə nöqtəsindən biridir (digər ikisi isə Deneb və Vega-dır).[8][9][10] Günəşdən 16.7 işıq ili (5.13 parsek) məsafədədir və gözlə görünən ən yaxın ulduzlardan biridir.[11]
| Ulduz | |||
| Əltair | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Müşahidə məlumatları (Dövr J2000.0) | |||
| Məsafə | 17 işıq ili | ||
| Görünən ulduz ölçüsü (V) | 0,76[1] | ||
| Bürc | Qartal | ||
| Astrometriya | |||
| Radial sürət (Rv) | −26,6 ± 0,4 km/san[2] | ||
| Parallaks (π) | 194,95 ± 0,57 mas[3] | ||
| Mütləq böyüklük (V) | 2,22 | ||
| Xüsusiyyətləri | |||
| Ulduz təsnifatı | A7Vn[4] | ||
| Dəyişən | Delta Scuti[d] | ||
| Fiziki xüsusiyyətləri | |||
| Kütlə | 3.380.280.000.000.000.000.000.000.000.000 kq | ||
| Radius | 1,7 R☉ | ||
| İşıqlandırma gücü | 10,7 L☉ | ||
| Metallığı | 7,94[5] | ||
| Orbit elementləri | |||
| |||
| Verilənlər bazasında məlumat | |||
| SIMBAD | * alf Aql | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Əltair ulduzu ekvatorda təxminən 286 km/s sürətlə fırlanır.[12] Palomar Testbed Interferometer ilə edilən bir işdə, Əltairin sferik olmadığı, ancaq yüksək fırlanma sürətinə görə qütblərdə yastı olduğu ortaya çıxmışdır.[13]
Terminalogiya
Α Aquila (Alfa Aquilae'ye Latinized) ulduzun Bayer adıdır. Ənənəvi Əltair adı orta əsrlərdən bəri istifadə edilməkdədir. Ərəb dilində ifadə olan النسر الطائر, al-nəsr əl-ṭā'ir'in ("uçan qartal") mənasıdır. 2016-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı, ulduzların adlarını kataloqlaşdırılması və Standartlaşdırma üçün Ulduz adları üzərinə bir Əmək Qrupu (WGSN)[14] təşkil etdi. WGSN'nin İyul 2016'daki ilk bülletenində WGSN tərəfindən təsdiqləndi və IAU Ulduz adları kataloquna daxil oldu.[15]
Xüsusiyyətləri
Beta Aquila və Gamma Aquilae'nin yanaşı Əltair, bəzən Aquila ailəsi və ya Aquila'nın Diski [16] kimi bilinən tanınmış ulduz xəttini təşkil edir.
Əltair A spektar sinifli baş ardıcıllıq ulduzu olub, kütləsi və işıqlığı təxminən 1,8 M๏ və 11 L๏ -nə bərabərdir.[17][18] Əltair ulduzu yüksək fırlanma sürətinə malikdir; təxminən 9 saatlıq bir fırlanma perioduna malikdir.[18] Müqayisə üçün Günəş ekvatorunun tam fırlanması üçün tələb olunan 25 gündən az müddət tələb edir. Bu sürətli fırlanma qüvvələri onun ekvatorial diametrinin qütb diametrindən 20% çox olduğunu təyin edir.[19]
Müstəvisi və səth temperaturu.
Altair'in bucaq diametri, 1960-cı illərdə Narrabri Rəsədxanasında R. HANBURY Brown və yoldaşları tərəfindən interferometrik ölçmələr vasitəsilə hesablanmışdır. Bucaq diametri 3 milli san[20] olaraq tapıldı.
Nəzəriyyə görə, Əltairin sürətli fırlanması nəticəsində ekvatorda səthin ağırlıq qüvvəsinin təcili və effektiv temperatur daha aşağı olmasına, ekvatorun qütblərə nəzərən daha az parlaq olmasına səbəb olur.
Əltair birbaşa görüntünün əldə edildiyi bir neçə ulduzdan biridir.[21] 2006 və 2007-ci ildə J.D. Monnieri və yoldaşları, CHARA dizi interferometrində MIRC aləti ilə edilən 2006 infraqırmızı müşahidələrdən Əltair səthinin bir görünüşünü istehsal etdilər; Günəşdən başqa hər hansı bir ana ulduzunun səthi ilk dəfə göstərildi. Saxta rəng görüntüsü 2007-ci ildə nəşr olundu. Ulduzun ekvatorial radiusunun 2.03 Günəş radiusuna və qütb radiusu 1.63 Günəş radiusu olduğu-ulduzun radiusu qütbdən ekvatora qədər 25% artır.[12] Qütb oxu Yerdən baxış şüasına qədər 60° meyl əmələ gətirir.[22]
Quruluşu
Bu sürət səbəbiylə ulduzun ekvatoru olduqca qabarıqdır və yüngülcə yumurtaya bənzər bir sferik quruluşdadır. Yəni, diametrini ekvatorda ölçəndə 2 Günəş diametri taparkən, qütblərdən ölçdükdə 1.6 Günəş diametri olduğunu görərsiniz. Ulduzun nə üçün bu qədər sürətli fırlandığını bilinməməklə birlikdə, bu yumurta formalı şəkli ulduzun həyatını əhəmiyyətli şəkildə təsir edir. Elə ki, ulduzun ekvator bölgəsindəki səth istiliyi (yayılmadan ötəri) qütblərindən təxminən min dərəcə daha aşağıdır.
Eyni zamanda bu fırlanma sürəti ulduzun həyat müddətinə də ciddi sürətdə təsir edir. Mərkəzi təcilin təsiri ilə xaricə doğru sovrulan ulduzun layları, nüvənin üzərindəki təzyiqin azalmasına və ulduzun nüvəsində nüvə reaksiyalarının daha yavaş reallaşmasına səbəb olur. Bu da, ulduzun özüylə eyni kütlədəki digər ulduzlardan daha uzun yaşayacağı mənasını verir.
Əltair, Günəş kimi təkli bir ulduzdur və bilinən bir həyat yoldaşı yoxdur. Bu kütlədəki A spektarl sinifli bir ulduzun anakol mərhələsində keçirə biləcəyi müddət təxminən 1.5 milyard ildir və Əltair bu müddətin təxminən 1 milyard ilini onsuz yaşayıb bitirmiş vəziyyətdədir. Ancaq, yuxarıda izah etdiyimiz sürətli fırlanması səbəbiylə, təxminən 1 milyard il daha həmin mərhələdə qalması gözlənilir.