Təbii fəlakət
Təbii fəlakət — böyük nisbətdə və ya tamamilə insanların idarəsi xaricində reallaşan, mal və can itkisinə səbəb ola biləcək təhlükəli və ümumiyyətlə böyük diametrli hadisədir. Fəlakətin ilk xüsusiyyəti təbii olması, ikincisi can və mal itkisinə səbəb olması, bir sonra insanlar tərəfindən əngəllənə bilməməsidir. Bəzi fəlakətlərin yer üzünün haralarında daha çox olduğu bilinməkdədir. Məsələn; zəlzələ, uçqun, sel, donma kimi bəzi fəlakətlərin nəticələri zəlzələdə olduğu kimi birbaşa və dərhal ortaya çıxar, amma quraqlıqda olduğu kimi bəzilərinin nəticələri isə uzun bir zaman sonra və bilavasitə olaraq görülür.
Sellərin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və qarşısının alınması tədbirlərinin reallaşdırılması müasir dövrün çətin problemlərindəndir.
Hazırda Yer kürəsində əhalinin sayının artması, insan resurslarının şəhərlərdə toplanması, antropogen-texnogen təsirlərin güclənməsi, eləcə də insanın təbii proseslərə müdaxiləsinin artması, ekosistemlərdə təbii qarşılıqlı əlaqələrin pozulması və mürəkkəb mühəndis konstruksiyalarının fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbii fəlakətlərin nəticələri daha mürəkkəb və daha təhlükəli xarakter alır. Məhz bu səbəbdən təbii fəlakətlərin artması və ziyanın çoxalması kimi neqativ tendensiyaların yaranmasına və inkişafına şərait yaradır.
Hidrosferdə təbii və antropogen təsirlərin törətdiyi dağıdıcı nəticələri bu gün Xəzərin ekoloji durumunda daha parlaq müşahidələr etmək olar.
Növləri
Geoloji mənşəlilər
Meteoroloji mənşəlilər
- Sel
- Eroziya
- Daşqın
- Uçqun
- Tufan
- Quraqlıq
- Meşə yanğınları
- İqlim dəyişiklikləri
- Xortum
- Qasırğa
- Torpaq sürüşməsi
- Günəş fırtınası
- Tornado
Meteoroloji fəlakətlərin meydana gəlməsini hazırlayan əsas faktorlar atmosfer mənşəli olmasına baxmayaraq, bəzilərində fəlakətin meydana gəldiyi yerin xüsusiyyətləri də təsirli olmaqdadır. Sel, uçqun və sis buna nümunə olaraq verilə bilər.
Bəşəriyyət tarixində — Meqasunamilər
Meqasunami – dalğalarının hündürlüyü adi sunami dalğalarının hündürlüyündən çox-çox hündür olan sunamilərdir. Bir qayda olaraq zəlzələlərlə yox, torpağın nəhəng qeyri tektonik yerdəyişmələri (torpaq sürüşməsi, səma cisimləri ilə toqquşma) nəticəsində baş verir.
- Təxminən 65 milyon il bizim eradan əvvəl Yerin asteroid ilə toqquşması nəticəsində Yukatan adasının cənubunda Çikşulub krateri əmələ gəlmişdir.
- Təxminən 35.3 milyon il bizim eradan əvvəl Yerin bolid (iri parlaq meteorit) ilə toqquşması nəticəsində Çekapiksk körfəzinin krateri əmələ gəldi.
- Təxminən 6000 il bizim eradan əvvəl Etna dağında (Sicilya adasında) nəhəng torpaq sürüşməsi meqasunami yaratdı ki, bu sunami Aralıq dənizi ölkələrinə ziyan vurdu.
- Təxminən 5000 il bizim eradan əvvəl müasir Norveçin kontinental şelf sərhədində su altında "Sturreqa" adı ilə məşhur olan sualtı torpaq sürüşməsi. Bunun nəticəsində müasir İslandiya ölçüsündə torpaq ayrılması olduqda güclü meqasunami yaratmışdı.
- Təxminən 2000 il bizim eradan əvvəl Madaqaskardan şərqdə Reyunon adasında torpaq sürüşməsi.
- Təxminən 1000–800 il bizim eradan əvvəl Yer kürəsi səma cismi ilə toqquşması nəticəsində Hind okeanı altında Byorkl kraterinin əmələ gəlməsinə səbəb oldu.
- 365-ci il. Kritdə zəlzələ. Zəlzələnin yaratdığı meqasunami İskəndəriyyəni məhv etdi. Sahildə dalğalar 35.5 metrə çatırdı.
- 1792-ci ilin iyunun 15-i. Yaponiyada Unzen vulkanı püskürməsi səbəbindən meqasunami yaranmışdı. Dalğaların hündürlüyü 100 metrə çatmışdı.
- 1958-ci il 9 iyul. Alyaskada Lituyya buxtasında torpaq sürüşməsi. Buxtanın əks sahilində əmələ gələn dalğanın hündürlüyü 524 metrə çatmışdı. Bu qeydə alınmış ən hündür dalğadır.
- 1963-cü il 9 oktyabr. İtaliyada Vayont bəndində torpaq sürüşməsi bəndin üzərindən suyun aşmasına səbəb oldu. Suyun həcmi 50 milyon kub metrdən çox, qalınlığı 150–250 metr idi. Su dalğalarının hündürlüyü 90 metr idi. 2000–3000 nəfər insan həlak olmuşdu.
- 1980-ci il 18 may. ABŞ-də Vaşinqton ştatında Müqəddəs Yelena (Sent-Xelens) vulkanı püskürməsi nəticəsində dağın zirvəsi (yuxarı 460 metr) aşağı tökülmüşdü. Torpağın bir hissəsi Duxa gölünə tökülmüşdür, su dalğalarının hündürlüyü 260 metrə çatmışdı.
| Tarix | Yer | Hadisə | Həlak olanların sayı, nəfər |
|---|---|---|---|
| İyul, noyabr 1931-ci il | Çin | Daşqın | 1000000–4000000 |
| Sentyabr-oktyabr 1887-ci il | Çin | Xuanxe çayında daşqın | 900000–2000000 |
| 23 yanvar 1556-cı il | Çin, Şensi əyaləti | Zəlzələ | 830000 |
| 13 noyabr 1970-ci il | Banqladeş | Bxolo siklonu | 500000 |
| 25 noyabr 1839-cu il | Hindistan, Korinqa | Qabarma dalğaları | 300000 |
| may 526-cı il | Antioxiya (müasir Türkiyə) | Zəlzələ | 250000–300000 |
| 28 iyul 1976-cı il | Çin, Xebey | Tyanşan zəlzələsi | 242419 |
| 16 dekabr 1920-ci il | Çin, Ninsa-Qansu əyaləti | Zəlzələ | 234117 |
| 26 dekabr 2004-cü il | İndoneziya, Sumatra | Sunami | 230210 |
| 12 yanvar 2010-cu il | Haiti | Zəlzələ | 230000 |
| Tarix | Yer | Maqnitudu | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|---|
| 22 may 1960-cı il | Çili | 9.5 | 6000 |
| 26 dekabr 2004-cü il | İndoneziya, Sumatra | 9.3 | 230210 |
| 27 mart 1964-cü il | Alyaska, ABŞ | 9.2 | 125 |
| 9 mart 1957-ci il | Andreyanovsk adası (Alyaska) | 9.1 | Məlum deyil |
| 4 noyabr 1952-ci il | Kamçatka, SSSR | 9.0 | 2000-dən çox |
| 13 avqust 1868-ci il | Çili | 9.0 | 25000-dən çox |
| may 526-cı il | Antioxiya (müasir Türkiyə) | 9.0 | 250000–300000 |
| 26 yanvar 1700-cü il | Kanada | 9.0 | Məlum deyil |
| 27 fevral 2010-cu il | Çili | 8.8 | 432 |
| 31 yanvar 1906-cı il | Ekvador-Kolumbiya | 8.8 | 1500-ə qədər |
| Tarix | Zərər çəkmiş bölgələr | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|
| İyul-avqust 1931-ci il | Mərkəzi Çin | 145000–4000000 |
| sentyabr 1887-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 900000–2000000 |
| iyun 1938-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 500000–700000 |
| mart 1931-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 145000 |
| 5 noyabr 1530-cu il | Hollandiya | 100000-dən çox |
| 1971-ci il | Vyetnam, Qırmızı çay deltası | 100000 |
| 1911-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 100000 |
| 14 dekabr 1287-ci il | Hollandiya, Şimali Almaniya | 50000–80000 |
| 1212-ci il | Hollandiya | 60000 |
| 12 fevral 2006-cı il | Filippin, sel daşqınları | 1126 |
| Tarix | Zərər çəkmiş bölgələr | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|
| 26 dekabr 2004-cü il | İndoneziya, Tailand, Hindistan, Şri-Lanka, Maldiv adaları, Somali | 230210 |
| 1 noyabr 1755-ci il | Portuqaliya, İspaniya, Morakko, İrlandiya, İngiltərə | 100000 |
| 26 dekabr 1908-ci | Cənubi İtaliya | 100000 |
| 27 avqust 1883-cü il | İndoneziya | 38000-dən çox |
| 28 oktyabr 1707-ci il | Yaponiya | 30000-ə yaxın |
| 15 iyun 1826-cı il | Yaponiya | 27000-dən çox |
| 13 avqust 1868-ci il | Çili | 25000-dən çox |
| 15 iyun 1896-cı il | Yaponiya | 22070 |
| 15 iyun 1896-cı il | Yaponiya | 22070 |
| 21 may 1792-ci il | Yaponiya | 15030 |
| 4 aprel 1771-ci il | Yaponiya | 12000-dən çox |
| Tarix | Yer | Ad | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|---|
| 13 noyabr 1970-ci il | Banqladeş | Bxola siklonu | 500000 |
| 25 noyabr 1839-cu il | Hindistan, Korinqa | Hind siklonu | 300000 |
| 7 oktyabr 1737-ci il | Hindistan | Kəlkütlə siklonu | 300000 |
| 2–8 avqust 1975-ci il | Çin | Mina tayfunu | 210000 |
| 31 oktyabr 1876-cı il | Hindistan | Böyük Bakerqanc siklonu | 200000 |
| 2 may 2008-ci il | Mayanma | Nargis siklonu | 90000–146000 |
| 29 aprel 1991-ci il | Banqladeş | Banqladeş siklonu | 138000 nəfərdən çox |
| 6 iyun 1882-ci il | Hindistan | Bombey siklonu | 100000 |
| 2–3 avqust 1922-ci il | Çin | Svatou siklonu | 50000–100000 |
| 5 oktyabr 1864-cü il | Hindistan | Kəlküttə siklonu | 60000 |
Mənbə
- Редактор — составитель Александр Соловьев. Апокалипсис. M.: Коммерсант: Ексмо, 2010, 336 с.