Alyaska yupikcəsi

• Eskimos-Aleut dil ailəsi
  • Aleut qolu
    • Aleut dili
  • Eskimos qolu
    • Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
    • Yupik dilləri
      • Sirenik yupik dili¹
      • Əsl Yupik dilləri
        • Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
        • Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
        • Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
          • Unaliq-Pastuliq yupikcəsi  : Norton Sound bölgəsində danışılır
          • Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
          • Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
          • Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
          • Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
        • Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
    • İnuit dilləri
      • İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
      • Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
      • Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
      • Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut

¹yeri qəti deyil

Eskimos qəbilə adları "-miut" ('xalq') əki ilə törədilər.

• Unaliq-Pastuliq yupikləri və yupikcəsi (İngiliscə Norton Sound Yup’ik)
  • Unaliq yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Unalirmiut; İngiliscə Unaliq subdialect). Qəbilələri: Atnegmiut, Kuuyuŋmiut, Eŋlutaleġmiut, Caxtulegmiut, Uŋallaqłiŋmiut, Tacirmiut.
  • Pastuliq yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Pastulirmiut; İngiliscə Kotlik subdialect)
• Yukon-Kuskokwim yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Yugtun və ya Yugcetun [dil], Yupiaq [tək], Yupiik [iki], Yupiit [cəm]; İngilizce General Central Yup’ik). Qəbilələri: Qerauranermiut, Kuigularmiut, Qip’ngayarmiut, Qaluyaarmiut, Marayaarmiut, Chnagmiut, Kuigpagmiut, Akulmiut, Caninermiut, Kusquqvagmiut (Unegkumiut, Kiatagmiut).
• Egegik yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik)
• Çupiklər və Çupikcə (öz dilində olan adı: Cugtun və ya Cugcestun [dil], Cup’ik [tək], Cupiik [iki], Cupiit [cəm]; İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik). Yupik əlifbasında c hərfi ç (ch) səsinə bərabərdir.
  • Hooper Bay Çupikçesi (öz dilində olan adı: Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect)
  • Chevak Çupikçesi (öz dilində olan adı: Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect)
• Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun [dil], Cup’ig [tək], Cupiik [iki], Cupiit [cəm], Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik). Nunivak adasında Nunivak çupikləri tərəfindən danışılır

Daha çox söz əsasında lokal danışmalardan qaynaqlanan dialekt və şiveler arası fərqlər, qarşılıqlı anlaşmaya mane olmaz.

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali ^[3]

Müasir Yupik əlifbasında 18 hərf vardır. Bunların 14 dənəsi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olub, 4 kısa (a, e, i, u) və 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü tapılar. Bundan başqa, 6 dənə də (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır.

Cüt ünsüz apostrafla göstərilir: Yupʼik (ok: Yuppik)

• Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm

• Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
• Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
• Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
• Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Yupikcədə yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.

kuigem paanga : çayın ağzı
qayam paanga : kayağın ağzı
nunam iqua : tundranın sonu
asverem enra : morjun sümüyü
anipam quliraa : bayquş hekayəsi

Hər ikisi də sayı ilə uyğundur:

angun : adam
angutem qimugtii : adamın iti
angutem qimugtai . adamın itləri
angutet qimugtiit : adamların iti
angutet qimugtait : adamların itləri
angutek qimugtegkek : iki adamın iki iti

Say (= rəqəm) adlarında da say (= qrammatika sayı) uyğunlaşması vardır:

yuinaq : iyirmi
yuinaak malruk : qırx (harfiyen: 'iki iyirmi')
yuinaat pingayun : altmış (harfiyen: 'üç iyirmi')

Feillər də say ilə uyğundur:

yurar- : Eskimos üsulu rəqs etmək
arnaq yurartuq : tək qadın rəqs edir
arnak yurartuk : iki qadın rəqs edir
arnat yurartut : qadınlar (ən az üç qadın) rəqs edir

• Yupiugua : Mən Yupiyim
• Yupiugukut : Biz Yupiyiz
• Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikcə öyrənirəm
• Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikcə bilmirəm
• Kass'atun qanyiutua : İngiliscə bilmirəm
• Kituuga atren?  : Adın(ız) nə ?
• Winga atqa ... : Adım ...
• Quyana qalarullua : Beni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm
• Kuingiryaqunak : Siqaret içilməz
• Kenkamken : Səni sevirəm
• Piurci : Hoşçakal(ın)

Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Yupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:

• cainik (<rus.чайник) 'çaydan'
• cukunak /cukunaq (<rus.чугунок) 'tökmə dəmirdən qab'
• kaminiaq (<rus.камин) 'soba'
• kelipaq (<rus.хлеб) 'çörək'
• kuskaq (<rus.кошка) 'pişik'
• luuskaaq (<rus.ложка) 'qaşıq'
• mass'laq (<rus.масло) 'kərəyağı'
• missuuk (<rus.мешок) 'bag; çuval'
• mulut'uuk (<rus.молоток) 'çəkic'
• nuussiq (<rus.нож) 'bıçaq'
• paltuuk /pal'tuuk (<rus.пальто) 'palto'
• puckaq (<rus.бочка) 'lülə'
• pucunaq (<rus.бочонок) 'lülə'
• putuskaq (<rus.подушка) 'yastıq'
• saarralaq /caarralaq (<rus.сахар) 'şəkər'
• saayuq /caayuq (<rus.чай) 'çay'
• sap'akiq /cap'akiq (<rus.сапоги) 'bot, poti'
• saskaq /caskaq (<rus.чашка) 'fincan'
• Slaaviq 'Rus Pravoslav Xristian'
• spiickaaq (<rus.спичка) 'kibrit'
• sulunaq /culunaq (<rus.солонина?) 'duzlu balıq'
• tiissicsaaq (<rus.тысяча) 'min'
• yaassiik: (<rus.ящик) 'qutu'

Alyaskayı ruslardan satın alan amerikalıların dilindən də Yupikcəyə keçmiş bəzi sözlər:^[9]

• ingek : 'mürəkkəb' (< ing. ink)
• anainessaaq : 'soğan' (< ing. onions)
• patitussaaq : 'kartof' (< ing. potatoes)
• snuukuuq : 'qar maşını' (< ing. snow-go)

1. Alyaska yupik dilindeki Incubator versiyası : Ikirun

• Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!): a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language
• http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik.html
• Yup'ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
• Yup’ik/Cup’ik Arxivləşdirilib 2010-07-09 at the Wayback Machine

• Qulirat Qanemcit-llu (Yupikcə Səs Faylları)
• Nunalleq Engel'umiut-llu, Sample Text from Nelson Island Placename Project, 2007 Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine (Yupikcə mətnlər və İngiliscə tərcümələri)
• Ayaprun Elitnaurvik : Yup'ik Word of the Week Arxivləşdirilib 2011-06-09 at the Wayback Machine (Həftənin Yupikcə Sözü)
• Alaska Election Glossary, Yup’ik Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine (Yupikcə Seçki Sözlüğü)