Айыутабан (рус. Боре́ц, Акони́т , лат. Aconítum ) — лютиктар ғаиләһенә ингән уҡ япраҡлы, төрлө төҫтәге өйкөм сәскәле күп йыллыҡ үҫемлек; бал ҡорттары уның татын һәм һеркәһен яратып йыя.
Айыутабан Борец клобучковый (Aconitum napellus ) — типовой вид рода Фәнни классификация арауыҡтағы ранг
Аҫҡы батшалыҡ : Йәшел үҫемлектәр
Халыҡ-ара фәнни исеме Aconitum L. , (1753)
Төр өлгөһө Aconitum napellus L. — Борец клобучковый
Бүлендек таксондар
Йомғаҡлы айыутабан. О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz », 1885 китабынан ботаник иллюстрация
Сәскә һәм уның диаграммаһы.
Сыбар айыутабан (Aconitum variegatum ) Таралышы Яҡынса 300 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: имәнлек айыутабаны һәм бүре айыутабаны. Имәнлек айыутабаны ҡоро болонда һәм ташлы далала, бүре айыутабаны урманда, аҡланда, урман буйында, тау болононда үҫә; республиканың бөтә биләмәһендә, йышыраҡ урманлы һәм таулы райондарҙа таралған.
Ботаник яҙма Күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 80—200 см. Япрағы бармаҡ бүленешле йәки теленмә. Сәскәһе торҡа һымаҡ, һары, шәмәхә төҫөндә, сәскәлеге — тәлгәш, июнь—июлдә сәскә ата. Емеше күп япраҡлы, июль—августа өлгөрә.
Декоратив һәм ағыулы үҫемлек. Составында алкалоидтар бар, медицинала ҡулланыла.
Төрҙәр теҙмәһе Ырыу үҙенә 250—300 төрҙө берләштерә. Улар Төньяҡ ярымшарҙа таралған. Рәсәй биләмәләрендә 75 төрө билдәле. Шуларҙың бер нисәһе:
Aconitum ajanense Steinb. — Борец аянскийAconitum alboviolaceum Kom. — Борец бело-фиолетовыйAconitum altaicum Steinb. — Борец алтайскийAconitum ambiguum Rchb. — Борец сомнительныйAconitum angusticassidatum Steinb. — Борец узко-шлемовыйAconitum anthora L. — Борец противоядныйAconitum apetalum (Huth) B.Fedtsch. — Борец мелколепестныйAconitum arcuatum Maxim. — Борец извилистыйAconitum baicalense Turcz. ex Rapaics — Борец байкальскийAconitum barbatum Pers. — Борец бородатый, йәки Борец степнойAconitum biflorum Fisch. ex DC. — Борец двуцветковыйAconitum carmichaelii Debeaux. — Борец КармихеляAconitum crassifolium Steinb. — Борец толстолистныйAconitum cymbulatum (Schmalh.) Lipsky — Борец ладьевидныйAconitum czekanovskyi Steinb. — Борец ЧекановскогоAconitum decipiens Worosch. & Anfalov — Борец обманчивыйAconitum delphinifolium DC. — Борец живокостнолистныйAconitum ferox Wall. ex Ser. — Борец свирепыйAconitum fischeri Rchb. — Борец ФишераAconitum flagellare (F.Schmidt) Steinb. — Борец плетевидныйAconitum flerovii Steinb. — Борец ФлёроваAconitum jaluense Kom. — Борец ялусскийAconitum karakolicum Rapaics — Борец каракольскийAconitum kirinense Takeda — Борец гиринскийAconitum komarovii Steinb. — Борец КомароваAconitum krylovii Steinb. — Борец КрыловаAconitum kusnezoffii Rchb. — Борец КузнецоваAconitum lasiostomum Rchb. — Борец шерстистоусыйAconitum leucostomum Worosch. — Борец белоустныйAconitum macrorhynchum Turcz. ex Ledeb. — Борец крупноносыйAconitum maximum Pall. ex DC. — Борец крупный, йәки АгатAconitum monticola Steinb. — Борец горныйAconitum napellus L. — Борец клобучковый, йәки Борец синийAconitum nasutum Fisch. ex Rchb. — Борец носатыйAconitum nemorum M.Pop. — Борец леснойAconitum noveboracense A.Gray ex Coville — Борец новеборацензеAconitum orientale Mill. — Борец восточныйAconitum pubiceps (Rupr.) Trautv. — Борец опушённыйAconitum raddeanum Regel — Борец РаддеAconitum ranunculoides Turcz. ex Ledeb. — Борец лютиковидныйAconitum rotundifolium Kar. & Kir. — Борец круглолистныйAconitum sachalinense F.Schmidt — Борец сахалинскийAconitum saposhnikovii В.Fedtsch. — Борец СапожниковаAconitum septentrionale Koelle — Борец северный, йәки Борец высокийAconitum sichotense Kom. — Борец сихотинскийAconitum smirnovii Steinb. — Борец СмирноваAconitum soongaricum Stapf — Борец джунгарскийAconitum stoerkianum Rchb. — Борец ШтёркаAconitum sukaczevii Steinb. — Борец СукачёваAconitum talassicum M.Pop. — Борец таласскийAconitum tranzschelii Steinb. — Борец ТраншеляAconitum umbrosum (Korsh.) Kom. — Борец тенелюбивыйAconitum variegatum L. — Борец пёстрыйAconitum villosum Rchb. — Борец мохнатыйAconitum volubile Pallas ex Koelle — Борец вьющийсяAconitum zeravschanicum Steinb. — Борец зеравшанскийИҫкәрмәләр Әҙәбиәт Г. Д.Зәйнуллина. Умартасылыҡ һүҙлеге. 2001 й. Өфө. 255 бит. ISBN 5-295-02 844-5 Агапова Н. Д. Семейство лютиковые (Ranunculaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 1. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1980. — С. 210—216.Штейнберг Е. И. Род 525. АКОНИТ или БОРЕЦ — ACONITUM L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М .—Л. : Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — С. 183—236. — 792 + XXVI с. — 5200 экз. Гиляров М. С. Биологический энциклопедический словарь. — М .: Советская энциклопедия, 1986. — С. 15. — 831 с.Гаммерман А. Ф., Гром И. И. Дикорастущие лекарственные растения СССР . — М .: Медицина, 1976. — 288 с.Gardeners’ Encyclopedia of Plants & Flowers . — Dorling Kindersley Limited, London, 1995.Һылтанмалар