Диана (алиһә)

Латин һүҙе Dīāna баштан уҡ боронғо divios һүҙенән яһалған сифат, Dius Fidius, Dea Dia аллаларының исемдәре кеүек үк һуңғы divius, dius һүҙенә тап килә, шулай уҡ dium формаһындағы кеүек, был күк йөҙөн аңлата. Тамырҙары менән һүҙ һинд-европа dei-, deiǝ-, dī-, dia-. һүҙенә барып тоташа.^[4][5]

Әммә боронғо рим яҙыусылары Варрон һәм Цицерон, Диананы Ай менән тиңләштергәндә, Диана исеме лат. diēs. diēs (көн) һүҙенән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй, сөнки Ай төндө көнгә әйләндерә.^[6]

Жорж Дюмезил фекеренсә, Диана боронғо һинд-европа сығышлы. Уның фекеренсә, алиһәнең тәүге функциялары күк донъяһын ваҡыт йүгереүе менән берләштереү, быуындарҙың күсәгилешлеген тәьмин итеүҙән ғибәрәт, унан уның нәҫел ярҙамсыһы функцияһы, шулай уҡ батшаларҙың тыныс алмашыныуы һәм батша власының нормаль эшмәкәрлеге формалашҡан.

Шулай уҡ Айҙың кәүҙәләнеше булып тора, уның ағаһы Аполлон һуңғы Антиклыҡ осоронда Ҡояш менән тиңләштерелә. Рим империяһы провинцияларында Диана исеме аҫтында урман хужалығын, үҫемлектәр һәм хайуандар уңдырышлылығын ҡурсалаусы алиһә-әсә кеүек хөрмәт итәләр, уны эллин Артемидаһы һәм Геката менән тиңләштерәләр.

Өс яҡлы алиһә

Тәүҙә, беҙҙең эраға тиклем VI быуатта уҡ этрусктарҙа Диананы Ай, һунар һәм ер аҫты батшалығы алиһәһе сифатында хөрмәт итәләр. Һуңынан был функциялар Ай, Диана һәм Геката йәки Прозерпина алиһәһе араһында бүленә. Был контекста ул күктә, ер аҫтында һәм ер аҫтында хакимлыҡҡа эйә була.

Нумизматика арҡаһында беҙгә Неми күле янындағы Диана ғибәҙәтханаһынан архаик статуя һүрәте килеп еткән. "Диананың түңәрәк көҙгөһө".Неми күле тип атала. Был күлдә диңгеҙ буйы ҡарағайынан һәм япраҡлы ағасынан эшләнгән Коллизей торған, унда Диана байрамы хөрмәтенә гладиаторҙарҙың караптары ярышҡан. Диана тураһында өс ҡатлы алиһә булараҡ күҙаллау беҙҙең эраға тиклем кәм тигәндә I быуатҡа тиклем һаҡланған, был хаҡта Вергилий^[7][8], Гораций^[9] һәм Катулл^[10] әҫәрҙәре раҫлай^[11].

Киҫелештәр һәм ер аҫты донъяһы алиһәһе

Рим йәмғиәтендә «Тривия» йәки «Triformis» эпитетын «өс юл алиһәһе» тип аңлатҡандар^[12]. Был алиһәнең билдәһе бер аҙ шомло характерҙа була, сөнки метафорик рәүештә ер аҫты донъяһына илткән юлға күрһәтә. Сенеканың I быуат «Медея» трагедияһында төп героиня, ер аҫты донъяһы алиһәһе Гекатаны күҙ уңында тотоп, Тривияны саҡыра. Киҫелеш символы шулай уҡ һунарсы Дианаға ла ҡағыла, сөнки ҡапҡан ҡуйыу өсөн иң яҡшы урынды, хайуан һәм кеше йөрөй алған төрлө юлдарҙы аңлата^[13]

Неми күле янындағы Аричча ҡалаһындағы Диана культы бер уникаль үҙенсәлеккә эйә була. Диананың ҡанбабаһы булып ҡасҡын ҡол ғына була ала. Изге сауҡалыҡҡа килгәс, унда уны Диананың ҡанбабаһы булып киткән икенсе ҡасҡын ҡол ҡаршы ала. Улар үлемесле алышта кемдең уға сираттағы дәғүәсенән үлеменә тиклем хеҙмәт итәсәген хәл иткән.

Табыныу

Италиктар араһында Диана культы Римға нигеҙ һалынғанға тиклем үк булған. Риүәйәт буйынса, уны Ромул ҡаланы төҙөгәндән һуң һәм ул иҫән саҡта уҡ унда сабиндар һәм уларҙың легендар батшаһы Тит Таций килтергән. Улай ғына ла түгел, Латин союзы ҡалалары Диана культына берләшә, сөнки уны бөтә союздың ҡурсалаусыһы тип иҫәпләйҙәр. Союз ҡалалары араһында Рим үҙәк урынды биләй башлағас, унда Дианаға бағышланған ҡорам төҙөлә^[14].

Италия алиһәһе Диананы грек алиһәһе Артемида менән тиңләштереү беҙҙең эраға тиклем 433 йылда ғына була. Был йылда Римдә рәсми рәүештә Аполлон культы ойошторола. Диананы уның һеңлеһе сифатында хөрмәт итәләр.

Боронғо рим йәмғиәтендә халыҡтың төрлө ҡатламдары айырым илаһтар тирәләй берләшә. Диана культы ҡолдар араһында айырыуса хөрмәт ителә.

Диана ғибәҙәтханаһы

Риүәйәт буйынса, Диана ғибәҙәтханаһы Римдың алтынсы рим батшаһы Сервий Туллий ваҡытында Авентин убаһында төҙөлгән^[15]. Хәҙерге күҙаллауҙарға ярашлы, уның ҡоролошо Римдың Латин союзында үҙәк урын биләүе менән бәйле, ҡалалар был алиһә культы тирәләй берләшә. Ғибәҙәтхананы союздың бөтә ҡалалары иғәнәһенә төҙөгәндәр^[16].

Был ғибәҙәтхана менән һуңынан «рим мифологияһы»на — сәйәси мифологияға ингән тәүге элементтарҙың береһе бәйле, ул мәңгелек һәм бөйөк Рим ҡалаһы образын тыуҙыра, аллалар уға бөтә донъя цивилизаторлыҡ миссияһын бирә. Мәҫәлән, бер сабиняниндың көтөүендә бик ҙур һәм матур һыйыр була. Сабинян шундай күрәҙәлек ала, ҡаланың гражданы Дианаға ошо һыйырҙы ҡорбанға алып килһә, шул ҡала бөтә башҡаларынан өҫтөнлөк ала. Сабиняндарҙың өҫтөнлөгөн тергеҙер өсөн ул Римға китә. Юлда уны Рим ҡанбабаһы осрата, ул махсус ҡорбан хайуанын белеп ҡалып, сабинянды Тибрға тәһәрәт алырға ебәрә. Һыйыр хужаһы кәрәк булмаған ритуалды башҡарғанда, римле һыйырҙы ҡорбанға килтерә^[17][18].

Овидий килтергән мифҡа ярашлы, икенсе рим батшаһы Нума Помпилий үлгәндән һуң уның ҡатыны Эгерия ҡайғыға бирелә. Ул Арицийға китә, унда Дианаға бағышланған сауҡалыҡта илай башлай. Уның илауы һәм ыңғырашыуы алиһә культын үтәргә ҡамасаулай башлай. Диана бәхетһеҙ ҡатынды йәлләп, уның күҙ йәштәрен үтә күренмәле һалҡын сығанаҡҡа әйләндерә^[19].

Диана менән Ипполитен тураһындағы романлашҡан грек мифы бәйле. Антик рим сығанаҡтарына ярашлы, Тесейҙың улы һәм, фараз ителеүенсә, Диананың һөйгәне, үҙенең үгәй әсәһе Федраның мөхәббәт дәғүәһен кире ҡаға. Тесей улын ҡәһәрләй һәм атаһы Нептунды шаһиты итеп саҡыра. Ул, үҙ сиратында, Ипполиттың аттарына диуаналыҡ ебәрә, улары уны тапап үлтерә. Әммә Эскулап, Диананың һорауы буйынса, үлекте терелтә. Ипполит атаһын ғәфү итмәй һәм Дианаға бағышланған ариция сауҡалығына китә, унда Вирбий исеме аҫтында кесе аллаларҙың береһе булып китә^[20][21].

Алла Рим әсирлегендәге латиняндарҙы, плебейҙарҙы һәм ҡолдарҙы ҡурсалаусы итеп таныла. Ете рим убаһының береһе Авентиндағы Диана ғибәҙәтханаһына нигеҙ һалыуҙың йыллығы уларҙың байрамы тип һанала, был алиһәгә түбән ҡатламдар араһында популярлыҡ тәьмин итә.

Шулай уҡ Диана Троян һуғышында ҡатнаша, унда гректар еңеү яулай, тип һанала.

Диндә

Диана культы Европала Яңы ваҡыт осорондағы Ницневин культына (Дама Хабонд, Перчта, Херодиан һәм башҡалар кеүек билдәле) туғандаш була. Ул ҡатын-ҡыҙҙарҙың Ҡырағай һунар тураһындағы мифтар менән бәйле була.

Викка

Хәҙерге ваҡытта викканың дианик тип аталған тармағы бар, ул Илаһтың ҡатын-ҡыҙҙар аспектына ғәҙәттән тыш иғтибары менән характерлана^[22]. Диананың исеме шулай уҡ виккан энергетик йырында — «Изида Астарта Диана Геката Деметра Кали Инанна» өсөнсө илаһи исем булараҡ ҡулланыла.

Стрегерия

Италияла «иҫке дин» стрегерия^[en] алиһә Диананы сихырсыларҙың королеваһы тип иҫәпләй; сихырсылар —аҡыллы ҡатын-ҡыҙҙар, дауалаусылар. Унда, Диана, үҙ эсендә бөтә йән эйәләренең орлоҡтарына эйә булып, донъяны үҙенән барлыҡҡа килтергән, тип әйтелә. Шулай уҡ, ул үҙенә ҡараңғылыҡты, ә ағаһы Аполлон өсөн яҡтылыҡты ҡалдырып, яҡтылыҡ һәм һәм ҡараңғылыҡты бүлә. Диана ҡояш аллаһы ағаһы Аполлон менән бергә хакимлыҡ итә^[23].

Телдә

Феяларҙы билдәләү өсөн румын һүҙе Zânǎ, шулай уҡ «һыу нимфаһы» ксана өсөн леон һүҙе лә, моғайын, Диана исеменән килеп сыҡҡандыр.^[24]

Сәнғәттә

Яңырыу дәүерендә рәссамдарҙы IV быуатҡа ҡараған Вәрсаль Дианаһы (грек скульптураһы) илһамландыра. Беҙҙең эраға тиклем IV б., Лувр), Артемиданы (Диананды) ҡыҫҡа (тубыҡҡа тиклем) һәм билдән быуған туниканы кейгән, уны болан оҙатып бара. Бер ҡулында йәйә, икенсе ҡулы арҡаһындағы ҡормандан уҡты тартып алыр өсөн күтәрелгән.

Тема бик күп төрлөсә аңлатыла:

• Диана һунар эттәре менән, нимфалар (ҡайһы берҙә сатирҙар) йәмғиәтендә хайуанды (болан) эҙәрлекләй;
• Ул үҙенең табышын — ҡош-ҡортто һәм йәнлектәрҙе, хатта емеш-еләк тултырылған кәрзиндәрҙе тотоп һунарҙан ҡайта;
• Һунарҙан һуң ял итә; ҡайһы берҙә ул, нимфаһы кеүек үк, йоҡлай; эргәһендә ҡоралы һәм бик күп ҡыр йәнлектәре ята;
• Сатирҙан ҡурҡып торған Диана һәм нимфалар.

Аҙғынлыҡтан еңелгән Ғиффәтлектең ябай аллегорияһы түбәндәгесә: шаян һәм һөйкөмлө сатирҙар компанияһы үҙенең яратҡан ваҡытын уҙғарыуға бирелә — көтмәгәндә нимфаларға ташланалар, уларҙы ҡосағына алалар, кейемдәрен сисәләр. Нимфалар ҡурҡып урманға ҡаса. Диана, һаҡланырға ниәтләнеп, үҙенең һөңгөһөн күтәрә; уның эттәре һөжүмселәргә ырылдай.

• Абноба
• Диана (Сент-Годенс)
• Диана Габийская
• Золотая ветвь
• Триединая богиня

• Вергилий. Энеида // Буколики. Георгики. Энеида. — М.: Художественная литература, 1979.
• Квинт Гораций Флакк. Собрание сочинений. — СПб.: Биографический институт. Студия биографика, 1993.
• Дионисий Галикарнасский. Книга IV // Римские древности. В 3 томах / Перевод с древнегреческого Н. Г. Майоровой. Ответственный редактор И. Л. Маяк. — М.: Издательский дом «Рубежи XXI», 2005. — Т. 1. — (Историческая библиотека). — ISBN 5-347-00002-3.
• Гай Валерий Катулл Веронский. Книга стихотворений / Перевод С. В. Шервинского. Примечания М. Л. Гаспарова. — М.: Наука, 1986. — (Литературные памятники).
• Публий Овидий Назон. Книга XV // Метаморфозы / Перевод с латинского С. В. Шервинского. Примечания Ф. А. Петровского. — М.: Художественная литература, 1977.
• Луций Анней Сенека. Медея // Трагедии / Перевод С. А. Ошерова, комментарии Е. Г. Рабинович.. — М.: Искусство, 1991.
• Тит Ливий. Книга I // История Рима от основания города / Перевод В. М. Смирина. Комментарий Н. Е. Боданской. Ред. переводов М. Л. Гаспаров и Г. С. Кнабе. Ред. комментариев В. М. Смирин. Отв. ред. Е. С. Голубцова. — М.: Наука, 1989. — Т. I.
• Штаерман Е. М. Социальные основы религии Древнего Рима / ответственный редактор д. и. н. Е. С. Голубцова. — М.: Наука, 1987. — 22 000 экз.
• Штаерман Е. М. Диана // Мифы народов мира / главный редактор С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — С. 311—312.
• Марк Туллий Цицерон. О природе богов. Книга II // Философские трактаты / Перевод с латинского (в т. ч. и стихов, кроме особо оговоренных случаев) и комментарии М. И. Рижского. Отв. редактор, составитель и автор вступит. статьи доктор философ. наук Г. Г. Майоров.. — М.: Наука, 1985.
• Циркин Ю. Б. Мифы Древнего Рима. — М.: Астрель, АСТ, 2000. — 560 с. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-003989-1.
• Alföldi A. Diana Nemorensis // American Journal of Archaeology. — 1960. — Vol. 64. — № 2. — P. 137—144.
• Green C. M. C. Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. — Cambridge ; New York ; Melbourne ; Cape Town ; Singapore ; Sao Paulo: Cambridge University Press, 2007. — ISBN 0-521-85158—9.
• Диана, в мифологии // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Диана (мифологич.) // Дебитор — Евкалипт. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 8).