Йүрүҙән (ҡала)

Йүрүҙән-Ивановка заводы 1758 йылда Себер даруғаһы Төрөкмән улусы башҡорттары ерендә Йүрүҙән йылғаһы буйында И. Б. Твердышев һәм И. С. Мясников тарафынан суйын иретеү һәм тимер етештереү заводы булараҡ нигеҙ һалына.

Хужалары: Твердышевтар һәм Мясниковтар, 1784 йылдан алып А. И. Дурасова, 1803 йылдан — Н. А. Дурасов, 1812 йылдан (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 1815) — Белосельский‑Белозерскийҙар.

Йүрүҙән тау округына ингән. 1760 йылда эшләй башлай. Домна мейесе һәм 4 сүкеше, 1773 йылда 2 домна мейесе, 6 крица һәм 2 якорь горны, 12 сүкеше, ҡырҡыу‑йәмшәйтеү станы, 1809 йылда 2 домна мейесе, 22 горны һәм 15 сүкеше була.

XVII быуат аҙағында завод яҡынса 159 мең дисәтинә ер биләй, 8 рудникка хужа була. XVII быуат аҙағында Йүрүҙән-Ивановка заводы 845 крепостной крәҫтиән, XIX быуат уртаһында 840 эшсе иҫәпләнә.

Эшләү дәүерендә заводта 43,07 млн бот суйын иретелә. 1830 йылдар аҙағына уртаса етештереүсәнлек йылына (мең бот): суйын — 220, тимер — 120, ҡорос — 6, суйын ҡойоу — 1,5; максималь етештереүсәнлек (мең бот): суйын — 1047,7 (1900), тимер — 397,6 (1898). 1807 йылда заводта вагранка ҡорола, 1848 йылда пудлингылау индерелә. 1880 йылдар башында ҡаҙан тимере һәм рельс нығытмалары етештереү өсөн прокатлау станы, XX быуат башында мартен мейесе ҡуйыла; ҡаҙан суйыны һәм рельс етештереү цехы асыла. Крәҫтиәндәр Һуғышы (1773—1775) ваҡытында завод яндырыла, 1776 йылда тергеҙелә. XX быуат башында Йүрүҙән-Ивановка заводы эшселәр сыуалыштары була, улар эш хаҡын арттырыуҙы, завод хакимиәте башбаштаҡлығына сик ҡуйыуҙы талап итә. 1908 йылда ябыла. Граждандар һуғышынан һуң заводта тергеҙеү эштәре алып барыла, металл эшкәртеү ҡорамалдары ҡуйыла.

XX быуаттың 90-сы йылдарында Йүрүҙән-Ивановка заводы нигеҙендә «Йүрүҙән механика заводы» асыҡ акционерҙар йәмғиәте ойошторола. Хәҙерге завод ҡасабаһы урынында Йүрүҙән ҡалаһы урынлашҡан.

• Йүрүҙән-Ивановка заводы 2016 йыл 21 апрель архивланған.