Регби
Регби—футбол (англ. rugby football) — күбеһенсә XIX быуатта барлыҡҡа килгән командалы спорт уйыны. Уйындың иң билдәле ике төрө — регби-15 һәм регбилиг (регби-13) берләшмәһе — инглиз телле дәүләттәрҙә регби-футбол (англ. rugby football) исеме аҫтында таралған. Уйын ҡағиҙәләре ике уйын өсөн дә бер, айырмалар уйынсылар һанына, уйын ваҡыты һәм башҡаға бәйле. Регби-15 һәм регбилиг менән Халыҡ-ара регби советы һәм Регбилиг халыҡ-ара федерацияһы алып бара. Уйындың башҡа төрҙәре менән дә (пляж һәм ҡар регбиһынан башҡа) был ойошмалар етәкселек итә.
| Регби-футбол | |
 | |
| Характеристика | |
|---|---|
| Категория | команда уйыны |
| Командалағы уйынсылар һаны | 15 тиклем |
| Ҡорамалдар | регби тубы |
| Тәүге ярыштар | |
| Халыҡ-ара федерация | |
| Бәйле проекттар | |
| Категория:Регби Портал:Регби | |
Халыҡ-ара регби советы ҙур регби, американ-флэг, мини-регби, регби-7, ҡар регбиһы, тэг-регби, тач-регби һәм регби-10 уйынсылары һәм ойошмаларҙың халыҡ-ара бәйләнешен тәьмин итә. Регбилиг федерацияһы титул төрө, мастерс-регбилиг (өлкәндәр өсөн уйын), минилиг, модлиг, регби-9, регби-7, тэг-регби, тач-регби һәм коляскалы регби буйынса ярыштар ойоштороу менән мәшғүл. Регби-7 буйынса турнирҙар ике ойошма менән дә үткәрелә, әммә Олимпия спорт төрө статусын Халыҡ-ара регби советының уйыны алған.
Регби-футбол үҫеше
| Датаһы | Ваҡиға |
|---|---|
| 1400—1800 | Британия буйлап халыҡ футболын уйнайҙар. Дөйөм ҡағиҙәләр һәм ойошмалар юҡ. |
| 1823 | Уильям Уэбб Эллистың туп менән йүгергәне, ҡайһы берәүҙәр фекеренсә, регби тарихын башлауға бәйле[1]. |
| 1830-сы йылдар | Ҡул менән уйнау футболы Рэгби ҡалаһы мәктәбендә киң тарала |
| 1845 | Рэгби ҡалаһы мәктәбендә тәүге ҡағиҙәләр йыйынтығы сыға[2]. |
| 1850—1860 | Рэгби мәктәбе ҡағиҙәләре буйынса футболды бөтә Бөйөк Британияла уйнайҙар. |
| 1857 | Декабрҙә тәүге регби ярышы үтә: Шотландияла Эдинбург университеты һәм Эдинбург академик клубы командалары уйнай. |
| 1863 | Бөйөк Британияла Футбол берекмәһе төҙөлә — регби һәм футбол бүленеүе рәсми теркәү ала. |
| 1864 | Тәүге регби клубтары барлыҡҡа килә. |
| 1865 | Монтевидео Крикет клубында тәүге регби командаһы төҙөлә — Британия утрауҙарынан ситтә төҙәлгән тәүге команда[3]. Британия армияһының командаһы Монреаль командаһы менән уйын үткәреп, уларҙы регби уйнарға өйрәтә. Артабан урындағы халыҡ был регби ҡағиҙәләре нигеҙендә канада футболын уйлап таба. |
| 1871 | 21 клуб вәкилдәре Инглиз Регби берләшмәһен төҙөй. Регби тариһында тәүге халыҡ-ара ярышы үтә: шотландтар инглиздәрҙе еңеп сыға (4:1). |
| 1876 | The Meteor баҫмаһында Мэттью Блоксемдың мәҡәләһе донъя күрә, унда регбины Уильям Уэбб Эллис нигеҙләгән тигән фараз була. 1895 йылда Регби бөрләшмәһе был һорау буйынса үҙ тикшереүен үткәрә. Дәлилдәр табылмаһа ла, легенданы мәңгеләштерергә булалар. |
| 1877 | Уйын ҡағиҙәләре үҙгәрә: майҙанда һәр команданан уйнаусылар һанын егерменән ун биш кешегә төшөрәләр. |
| 1880 | АҠШ-та Уолтер Кэмп (англ.)русск. уйын ҡағиҙәләрен үҙгәртә: снэп индерә, уйынсыларҙы ун бергә тиклем әҙәйтә, алға туп ташлауҙы һәм нейтраль зонаны индерә, майҙан киңлеген билдәләй. Был үҙгәртеүҙәр Америка футболына нигеҙ була. |
| 1881 | «Блэкхит» клубы һаҡсылары тәү тапҡыр бер-береһенә туп бирә башлай[2]. |
| 1883 | Тәүге халыҡ-ара регби ярыштары үтә: Йорт милләттәре кубогын Англия, Ирландия, Уэльс, Шотландия йыйылма командалары уйната. |
| 1886 | Ирландия, Уэльс һәм Шотландия Регби берләшмәләре Халыҡ-ара регби советын ойоштора. Инглиз уйынсылары уларға 1890 йылда ҡушыла. Регби берләшмәһе уйынсылар хеҙмәтенә түләүҙе тыя, был регбиның профессиональ үҫешенә ҡаршы торор өсөн эшләнә. |
| 1888 | Яңы Зеландия аборигендары йыйылма командаһы тыуған ерендә, Австралия һәм Бөйөк Британияла уйындарын үткәрә. |
| 1890 | Йорт милләттәре кубогын уйнатҡанда, мәрәйҙәрҙе һанау системаһы яңыртыла, ул әле лә регби-15 уйынында ҡулланыла. |
| 1895 | Инглиз регбиһы икегә бүленә: Регби берләшмәһе сәйәсәте менән риза булмаған 22 Төньяҡ Англия командаһы Төньяҡ регби берләшмәһен төҙөй, яңы спорт төрө — регбилиг барлыҡҡа килә. Киләһе 15 йылда яңы ойошмаға Регби берләшмәһенән ике йөҙҙән ашыу команда ҡушыла. |
| 1900 | Регби Олимпия уйындары программаһына инә. Регби ярыштары һуңғы тапҡыр 1924 йылда уҙа. |
| 1906 | Регби-15 буйынса Англия йыйылма командаһы тәү тапҡыр Көньяҡ Африка командаһы менән уйнай. Африканлылар һорауы буйынса инглиз командаһынан яҡташтары Джеймс Питерс сығарыла. Төньяҡ берләшмә уйынсыларҙы ун өскә тиклем әҙәйтә, был уларға ирекле уйнарға мөмкинлек бирер өсөн эшләнә. |
| 1908 | Британияға Австралияның регбилиг буйынса командаһы килә. |
| 1912 | Көньяҡ Африка командаһы регби-15 буйынса уйындарын Британия утрауҙарында һәм Францияла үткәрә, еңеү өсөн уларға Ҙур ҡорҡа (шлем) тапшырыла. |
| 1922 | Төньяҡ берләшмә атамаһын Регби лигаһына үҙгәртә. |
| 1923 | Мәскәүҙең «Буревестник» стадионында регби буйынса тәүге рәсми уйын уҙғарыла, унда Эшселәрҙең физик тәрбиә йәмғиәте һәм Мәскәү йылға яхт-клубы тәрбиәләнеүселәре ҡатнаша[3]. |
| 1929 | Регбилиг буйынса Саҡырыу кубогы финалы тәү тапҡыр «Уэмбли» стадионында үтә. 41 500 тамашасы алдында «Уиган» командаһы еңә. |
| 1930 | Регби-15 буйынса Европа кубогының тәүге уйындары үтә (иң көслө биш команда араһына инмәгәндәр ҡатнаша). Икенсе бөтә донъя һуғышы ваҡытында турнир үткәрелмәй. |
| 1932 | Регбилиг буйынса матч тәү тапҡыр яһалма яҡтылыҡ шарттарында үтә. |
| 1933 | Яңы йыл алдынан Англия һәм Австралия йыйылма командалары регбилиг буйынса уйынды Парижда үткәрә. Был спорт төрө буйынса Франция ерендәге тәүге уйын була. Профессионаллекте индереүҙә ғәйепләнеп, Францияның регби-15 буйынса командаһы Биш милләт кубогынан сығарыла. Шуға күрә лә Франция регбилиг уйынсылары өсөн бик ҡулай килеп сыға. |
| 1934 | Жан Галья, регби-15 уйынсыһы һәм бокс буйынса чемпион, Францияла регбилигҡа нигеҙ һала. 1939 йылда 225 клуб һанала. Мәскәүҙә тәүге тапҡыр регби буйынса чемпионат үтә[3]. |
| 1936 | Тәү тапҡыр СССР регби чемпионаты үтә. |
| 1941 | Францияла регбилиг тыйыла. Клубтарҙың бөтә мөлҡәте регби-15 федерацияһына тапшырыла. Регби-15 позицияһын яңыртып, әле лә уны һаҡлап килә. |
| 1944 | Францияла регбилиг тергеҙелә. |
| 1949 | Француз суды «регби» һүҙен регбилиг спорты исемендә ҡулланыуҙы тыя. Яңы атамаһы — «Игра Тринадцать» (фр. Jeu à Treize). «Космополитизм» һәм «Көнбайыш алдында баш эйеү» менән көрәш сиктәрендә регби СССР-ҙа совет кешеһенең әхлаҡи торошона тап килмәгән уйын тип иғлан ителә һәм тыйыла[3]. |
| 1951 | Көньяҡ Америкала тәүге регби чемпионаты уҙғарыла. |
| 1954 | 1953—1954 йылдарҙа Брадфордта үткән Саҡырыу кубогының мөһим уйыны 102 569 тамашасы йыя, был рекорд 2000 йылға тиклем һаҡлана. Регбилиг буйынса донъя кубогын уйнатыу була. Беренсе булып уны Бөйөк Британия йыйылма командаһы ала, ул Франция командаһын 16:12 иҫәбе менән еңә. |
| 1956 | Воронеж урман-техник институты студенттары, ете йыллыҡ тыйылыуҙан һуң, тәүге регби командаһын төҙөй[3]. |
| 1957 | Икенсе Саҡырыу донъя кубогын уйнатҡанда, Австралия еңә. СССР-ҙағы Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестиваленән һуң регби тергеҙелә. Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү юғары техник училищеһы һәм Мәскәү авиация институтында командалар төҙөлә[3]. |
| 1960 | Өсөнсө Саҡырыу донъя кубогын уйнатҡанда, Бөйөк Британия командаһы еңә. |
| 1964 | Регбилигта беренсе тайм аҙағына тиклем йәрәхәтләнгән уйынсыны алмаштырыу ҡағиҙәһе индерелә. |
| 1966 | Регби буйынса СССР чемпионаты тергеҙелә. 1968 йылдан ул йыл һайын үткәрелә[3]. |
| 1967 | Тамашасылар һаны әҙәймәһен өсөн, профессиональ командалар уйындарҙы йәкшәмбе көнө үткәрергә ҡарар итә. СССР регби федерацияһы төҙөлә[3]. |
| 1968 | Дүртенсе Саҡырыу донъя кубогында Австралия еңә. |
| 1970 | Бишенсе Саҡырыу донъя кубогында Австралия Бөйөк Британия командаһын 12:7 иҫәбе менән еңә. |
| 1972 | Регбилигта хронометрсы һәм сирены индерелә. Алтынсы Саҡырыу донъя кубогында Австралия менән Бөйөк Британия командаһы 10:10 иҫәбе менән уйнағас, еңеү мәрәйҙәр һаны буйынса Бөйөк Британия командаһына тапшырыла. |
| 1975 | Етенсе Саҡырыу донъя кубогы уйындары яңы тәртип буйынса үтә: ҡатнашыусылар бер-береһе менән теҙмә буйлап уйнай, өйҙә һәм ҡунаҡта икешәр уйын үткәрәләр. Ярыштар һигеҙ айға һуҙылып китә. Бөйөк Британия йыйылма командаһы Уэльс һәм Англия командаларына бүленә. Австралия, Англия командаһын бер мәрәйгә үтеп, еңеүсе була. СССР регби федерацияһы Халыҡ-ара һәүәҫкәр регби федерацияһына инә[3]. |
| 1977 | Һигеҙенсе Саҡырыу донъя кубогы уйындарында Австралия Англия командаһын 13:12 иҫәбе менән еңә. |
| 1981 | Австралияла регби ярыштарында был спорт төрөндә тәүге тапҡыр пенальти индерелә. |
| 1983 | Регбилиг ҡағиҙәләре үҙгәрә: алыштар һаны әҙәйә, ҡағиҙәне боҙоуға пенальти ҡуйыла, уйынсыларҙың халыҡ-ара алмашыныуы рөхсәт ителә. |
| 1985 | Регбилиг донъя кубогы яңыртыла. |
| 1988 | Туғыҙынсы Саҡырыу донъя кубогы уйындарында Австралия Яңы Зеландия командаһын 25:12 иҫәбе менән еңә. |
| 1989 | Августа «Союз Регби-13 СССР» барлыҡҡа килгән[4]. |
| 1990 | Францияла регбилиг рәсми рәүештә регби-13 тип атала башлай. СССР регби федерацияһы Халыҡ-ара регби советы ағзаһы була[3]. |
| 1991 | Рәсәй регбилиг йыйылма командаһы тәүге уйынында Франция командаһынан 6:26 иҫәбе менән еңелә[5]. |
| 1992 | Рәсәй регбистар берләшмәһе төҙөлә[3]. |
| 1995 | Халыҡ-ара регби советы уйынсыларға ҡарата ирекле статусты таный, йәғни профессиональ регби-15 рәсмиләштерелә. Регби буйынса Рәсәй йыйылма командаһы Үҫешкән милләттәр кубогында ҡатнаша[5]. |
| 1996 | Регбилиг Суперлигаһында «видеорефери» системаһы индерелә. |
| 1997 | Австралияла Суперлигалар алыштары тамамлана. Австралия суперлигаһы һәм Австралия регби лигаһы Милли регби лигаһына берләшә. |
| 2000 | Халыҡ-ара регби советы халыҡ-ара уйындарында «пенальти» һәм видеореферины индерә. Регбилиг буйынса Рәсәй йыйылма командаһы тәү тапҡыр иң юғары ярышта — Донъя кубогында ҡатнаша[5]. |
| 2003 | Саҡырыу кубогына тәү тапҡыр Рәсәй командаһы ҡатнаша. Ошо ваҡыттан алып йыл һайын Рәсәй командалары турнирға килә[5]. Февралдә Рәсәй Регбилиг федерацияһы Халыҡ-ара регбилиг федерацияһына инә. Регби-13 уйыны Берҙәм Дәүләт спорт классификацияһында урын ала[4]. |
| 2006 | Рәсәйҙең регбилиг йыйылма командаһы 2008 йылдың Донъя кубогы һайлау турнирының тәүге раундына үтә[5]. |
| 2008 | Һигеҙ йыллыҡ тәнәфестән һуң, регбилиг буйынса Донъя кубогы уйындары тергеҙелә. Финалда Яңы Зеландия Австралияны 34:20 иҫәбе менән еңә. |
| 2009 | Рәсәйҙең регбилиг йыйылма командаһы, матди ҡыйынлыҡтар кисереп, Европа Кубогы уйындарында ҡатнашыуҙан баш тарта[5]. Рәсәй командаһы ҡатын-ҡыҙҙар араһындағы Донъя чемпионатында ҡатнаша[4]. |
| 2011 | Регби Донъя кубогы финалында Яңы Зеландия командаһы Франция уйынсыларын 8:7 иҫәбе менән еңә. Ошонда уҡ тәүге тапҡыр Рәсәй йыйылма командаһы уйындарын үткәрә. |
| 2013 | 22 февралдә Европа регбилиг федерация директорҙар советы Рәсәй регбилиг клубтары ассоциацияһын ағза итеп ҡабул итә[4]. Рәсәйҙә беернсе тапҡыр регби-7 буйынса донъя чемпионаты үтә. |
| 2015 | Регби буйынса Донъя кубогында Яңы Зеландия командаһы Австралияны 34:17 иҫәбе менән еңеп, донъя чемпионы исемен яҡлай. |
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Godwin T., Rhys C. The Guinness Book of Rugby Facts & Feats. — Enfield: Guinness Superlatives Ltd, 1981. — ISBN 0-85112-214-0.
- Richards H. A Game for Hooligans: The History of Rugby Union. — Edinburgh: Mainstream Publishing, 2007. — ISBN 978-1-84596-255-5.