Үгеҙ (Бөрө районы)
Үгеҙ (рус. Угузево) — Башҡортостандың Бөрө районындағы ауыл, Үгеҙ ауыл Советы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 414 кеше[1].Почта индексы — 452468, ОКАТО коды — 80213843001.
| Ауыл | |
| Үгеҙ | |
| Ил | |
|---|---|
| Федерация субъекты | |
| Муниципаль район | |
| Координаталар | |
| Сәғәт бүлкәте | |
| Һанлы танытмалар | |
| Автомобиль коды | 02, 102 |
| ОКАТО коды | |
| ОКТМО коды | |
| ГКГН номеры | |
.svg)
Географик урыны
Үгеҙ (Таулах) ауылы Таулы (Рәйәз) йылғаһы буйында, район үҙәге Бөрө ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 25 километр һәм Өфө тимер юл станцияһынан төньяҡҡа табан 60 километр алыҫлыҡта Өфө-Яңауыл автомобиль юлында урынлашҡан[2].
Тарихы
Үгеҙ ауылына 1677 йылда купчий ҡағыҙы буйынса Уҫы даруғаһы Дыуанай улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Сембер өйәҙе мишәрҙәре нигеҙ һала.
Уҫы даруғаһында 1725 йылда булып киткән Көңгөр бургомистры Юхнев былай тип яҙған: «Бында үҙ йорттарында башҡорттар йәшәй. Икмәктәре күп, һөрөнтө ерҙәре лә етерлек, йәйгеһен күсенеп йөрөмәйҙәр»[3][4].
| Теркәү йылы | Улус, ауыл советы | Өйәҙ, кантон, район | Губерна, Республика | Дәүләт |
|---|---|---|---|---|
| 1757 | Йылан улусы | өйәҙе | Ҡазан даруғаһы | Рәсәй Империяһы |
| 1816 | -сы йорт | 10-сы Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1834 | -сы йорт | 10-сы Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1847 | -сы йорт | 10-сы Башҡорт кантоны | Бөрө өйәҙе, Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1859 | -сы йорт | 10-сы Башҡорт кантоны | Бөрө өйәҙе, Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1895 | улусы | Бөрө өйәҙе | Өфө губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1920 | улусы | Бөрө өйәҙе | Автономлы Башҡорт ССР-ы |  РСФСР |
| 1926 | улусы | Бөрө кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы |  СССР |
| 1935 | Үгеҙ ауыл советы | Бөрө районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1941 | Үгеҙ ауыл советы | Бөрө районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1990 | Үгеҙ ауыл советы | Бөрө районы | Башҡортостан Республикаһы |  Рәсәй Федерацияһы |
Халыҡ һаны
Үгеҙ ауылында башҡорттар һәм татарҙар йәшәй (2002).
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1906 йыл | 760 | ||||
| 1920 йыл 26 август | 926 | ||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 890 | ||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | 711 | ||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 443 | ||||
| 2002 йыл 9 октябрь | 411 | ||||
| 2010 йыл 14 октябрь | 414 | 192 | 222 | 46,4 | 53,6 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатматөрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса — күпселек башҡорттар (54 %) һәм татарҙар (34 %) йәшәй[5]
Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше
1859 йылғы X мәғлүмәттәре буйынса 48 йортта 164 ир-егет, 158 ҡатын-ҡыҙ керҙәш йәшәгән[6]).
1865 йылда 49 йортта 343 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.
Мәсет, училище, 5 ел тирмәне булған. Продукцияны һатырға Бөрө ҡалаһы баҙарҙарына йәки Ағиҙел йылғаһындағы пристандә һатҡандар, йыш ҡына тауарҙарҙы натураль аҙыҡҡа алмашҡандар.
XIX быуаттың 2-се яртыһында — Иҫке Үгеҙ булараҡ теркәлә.
1897 йылғы рәүиз мәғлүмәттәренән: "Пономарёвка улусында Үгеҙ көньяҡ-көнбайышҡа һәм көнсығышҡа табан тулҡынға оҡшаған ике ҡаяла, Таулы йылғаһы буйында, төньяҡҡа табан, Бөрө ҡалаһынан 20 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауыл эргәһендә тирмән ҡуйыу өсөн уңайлы Яланкүл бар. Халҡы — керҙәшлек килешеүе менән индерелгән башҡорттар. 141 рәүиз йәненә ер бүлемдәре бер участкала бирелгән. Һөрөнтө ерҙәр көнсығышҡа табан тулҡынға оҡшаған битләүҙә һәм көньяҡ-көнбайышта текә битләү буйында. Ул 70 йыл элек һөрөлөп үҙләштерелгән…
Тупрағы — көрән, ҡатлаулы, ҡомло балсыҡлы, тәрәнлеге 4-9 ҡарыш, урыны менән ҡомло. Тупраҡ аҫты — һыҡы ҡыҙыл балсыҡ.
Ауылда 3 елгәргес, 7 данаһы янған. Йәшелсә баҡсалары эшкәртелә. Көтөүлек ауыл янында. Баҫыу бесәнлеге. Бесәнһеҙлек хәленән сыға алалар. Сабынлыҡтар уртаһында урман һибелгән, мал тапаған, лапы, киҫкәләр таралып ята. Урманды хужалыҡ мәнфәғәттәренән сығып ҡырҡалар. Йорттарҙы ҡаҙна урманынан һатып алынған утын менән йылыталар.
Һәр береһенең майҙаны 7,5-шәр дисәтинә булған 5 тирмән урыны бар, йыл һайын дүрт урындың һәр береһенә 35 һум түләп һәм бишенсе урын өсөн 30-ар һум түләп, 12 йылға ҡуртымға бирелә.
Кәсептәре: ҡышын ағасты пристангә алып киләләр; бер ат менән идара итеүсе кеше 10 һумға тиклем аҡса эшләй. Баҡса йәшелсәһе үҙ мәнфәғәттәре өсөн үҫтерелә. Хужалыҡтарында мал аҫырайҙар. Һөрөнтө ерҙәр аҙ[7].
Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше
1906 йылда мәсет, мәҙрәсә, 3 һыу тирмәне, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән.
Совет осоронда ауыл биләмәһендә ике совхоз булған. Урындағы халыҡтың күпселеге «Шишмә» совхозында эшләне, төп продукция — еләк плантациялары. Мәктәп, ауыл мәҙәниәт йорто, балалар баҡсаһы төҙөлә, үҙәк һыу үткәргесе үткәрелә.
Хәҙерге Рәсәй этабында Үгеҙ ауылында газ үткәрелгән, автомобиль юлына асфальт түшәлгән[8].
Әлеге көндә төп мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар.
Билдәле кешеләре
Хәтер
Урамдары
- Ҡайынлы урам (рус. Берёзовая (улица)
- Революцион урамы (рус. Революционная (улица)
- Социалистик урамы (рус. Социалистическая (улица)
- Коммунистик урамы — (рус. Коммунистическая (улица)
- Шалҡанлы урамы (рус. Репная (улица)
- Мәктәп урамы (рус. Школьная (улица)
- Урман урамы (рус. Лесная (улица)
- Баҡса урамы — (рус. Садовая (улица)[9]
Тирә-яҡ мөхит
- Ер-һыу атамалары
Тауҙар:
Йылға-күлдәр:
- Таулы (Рәйәз), Теҙгенде йылғалары
- Урманкүл, Яланкүл, Ҡәҙриә күле
Шишмәләр:
Ялан-бесәнлектәр:
Таусыҡтар, түбәләр:
Тәбиғәт ҡомартҡылары:
- Үгеҙ ауылы эргәһендәге 1912 ҡарағай культураһы һәм ҡарағастарҙың ҡарт культуралары.
1917 йылғы ауыл хужалығын иҫәпкә алыу карточкалары
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Сығанаҡтар
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)
Һылтанмалар
Иҫкәрмәләр
 | Портал «Башҡортостан ауылдары» |
|---|---|
 | Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) Викикитапханала |
 | Проект «Башҡортостан ауылдары» |