Дніпроўскі нацыянальны гістарычны музэй імя Дзьмітрыя Яварніцкага

У лютым 1849 року ў Кацярынаславе з ініцыятывы дырэктара мясцовай гімназіі Якава Грахава і губэрнатара Андрэя Фабра быў створаны першы музэй краю — так званы «Грамадзкі музэюм Кацярынаслаўскай губэрні». Ён разьмясьціўся ў Пацёмкінскім палацы, які належаў Дваранскаму губэрнскаму сабраньню. Пад час Крымскай вайны (1853—1856) музэй разьмяшчаўся ў будынку Кацярынаслаўскай клясычнай мужчынскай гімназіі (цяпер корпус Мэдакадэміі на Жоўтневай плошчы), якая і стала ягоным сталым месцам перабуваньня да пачатку XX стагодзьдзя^[1].

У музэі экспанаваліся археалягічныя знаходкі, старажытнасьці мясцовага краю, каменныя статуі, а таксама рэліквіі Старажытнага Эгіпту і Грэцыі, манэты, узоры розных горных пародаў, палеанталягічныя рэшткі.

У 1860–1900-я рокі безь фінансавай падтрымкі ўлады музэй пачаў занепадаць.

6 траўня 1902 року ў будынку Камэрцыйнай вучэльні (цяпер Дніпроўская аблрада) быў адчынены Абласны музэй імя Аляксандра Поля, ганаровага грамадзяніна Кацярынаслава. Паступова да яго былі дададзеныя зборы першага «грамадзкага музэю» з клясычнай гімназіі, прыватнага музэю А. Поля і калекцыі Дзьмітрыя Яварніцкага^[2] ды іншых калекцыянэраў.

Адмыслова для музэю было збудаванае новае памяшканьне паводле аналёгіі з будынкам Гофмана ў Бэрліне. За першае дзесяцігодзьдзе зборы музэю вырасьлі да амаль 10-тысячнай колькасьці археалягічных знаходак розных пэрыядаў і культур, запароскіх казацкіх рэліквіяў, царкоўных старажытнасьцяў, этнаграфічных, нумізматычных, прадметаў жывапісу, вырабаў народна-прыкладнога мастацтва, кніг і дакумэнтаў, фотаматэрыялаў^[3].

У 1917—1923 роках музэй папаўняўся прыватнымі калекцыямі, прадметамі з дваранскіх будынкаў, земскіх установаў. У гэты час ён меў назву Народны музэй Кацярынаслаўшчыны. У 1927—1932 роках фонды музэю значна ўзбагаціліся знаходкамі Днепрабудаўскай археалягічнай экспэдыцыі, якую ўзначаліў Дзьмітры Яварніцкі. У тыя гады музэй называўся Днепрапятроўскі краёвы гісторыка-археалягічны музэй^[4][5].

У 1940 року, па сьмерці Дзьмітрыя Яварніцкага, музэй быў названы ў ягоны гонар — Днепрапятроўскі гістарычны музэй імя Дз. І. Яварніцкага^[6].

Вялікія страты зазнаў музэй пад час Другой сусьветнай вайны. Яго перанесьлі ў будынак Мастацкага музэю на вуліцы Шаўчэнкі, паколькі прыгожы і зручны будынак на цэнтральным праспэкце вырашыў заняць пад сваю штаб-кватэру камэндант места Клёстэрман^[7]. Эвакуяваныя на ўсход музэйныя прадметы амаль усе страчаныя, астатнія вывезеныя немцамі. Супрацоўнікі музэю здолелі ўратаваць толькі невялікую частку матэрыялаў^[8].

Адраджэньне музэю адбывалася цягам 1970–1980-х рокаў. У 1999 прафэсар Анатоль Фамэнка перадаў музэю сваю калекцыю «Шаўчэнкіяна»^[9] з прыкладна 2000 прадметаў.

Цяпер экспазыцыя па гісторыі краю да сучаснасьці налічвае 9 заляў:

• Даўняя гісторыя краю
• Запароскае казацтва
• Кацярынаслаўшчына ў XIX ст.
• Прамысловы пераварот канца XIX — пачатку XX ст.
• Грамадзянская вайна (1917—1920)
• Край у 1920—1939 роках
• Край у Другой сусьветнай вайне (1939—1945)
• Сучасная гісторыя Днепрапятроўшчыны (1945 — цяпер).

Калекцыі

• Археалягічная калекцыя
• Помнікі Старажытнага Эгіпту
• Антычная калекцыя
• Калекцыя казацкіх старажытнасьцяў
• Культавая калекцыя
• Этнаграфічная калекцыя
• Кніжна-архіўныя зборы
• Фота-, фона-, кіна-, відэаматэрыялы
• Калекцыя зброі
• Нумізматыка і баністыка
• Фалерыстычная калекцыя
• Калекцыя гадзіньнікаў
• Музэйная мазаіка
• Мэмарыяльныя прадметы
• Кераміка, парцаляна, шкло

• Капустіна Н. Дніпропетровський історичний музей імені Д. Яворницького // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2004. — Т. 2 : Г — Д. — С. 415.
• Піскова Е. Катеринославський обласний музей імені О.Поля // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2007. — Т. 4 : Ка — Ком. — С. 139.
• Капустіна Н. І., Івлева С. В. Ми мандруємо музеєм: Путівник по національному історичному музею ім. Д. І. Яворницького для батьків та дітей. — Дніпропетровськ, 2011. — 117 с.
• Запорозькі реліквії в колекції дніпропетровського історичного музею імені Д. І. Яворницького = Dnieper cossack relics in Dniepropetrovsk historicsl museum's collection. — Дніпропетровськ: [б. в.], 1991. — 16 с.

• Афіцыйная бачына
• Дніпроўскі нацыянальны гістарычны музэй імя Дзьмітрыя Яварніцкага ў Facebook