Кавказ
Кавказ[1] — Евразера географин регион, дукха берг ламанан мохк, лаьтта Малхбузен-Европин аренан къилбехьа, Европин а, Азин а дозанехь, дӀалоцу Российн, Гуьржийчоьнан, Азербайджанан, Эрмалойчоьнан[2] а, цхьа могӀа къобалъянза а, цхьаццамма къобалйина а пачхьалкхийн мехкаша[3]. Малхбузехьа Ӏаьржа хӀорд бу, малхбалехьа – Каспий-хӀорд.
| Кавказ | |
 | |
| Йолу меттиг | Еврази. Шена чохь ю Къилбаседа Кавказ а, Къилба Кавказ |
|---|---|
| Майда | 400 000 км² гергга |
| Пачхьалкхаш |  Азербайджан  Гуьржийчоь  Росси  Эрмалойчоь Къобалъянза а, цхьаццамма къобалйина а пачхьалкхаш:  Абхази  Ломан Карабах  Къилба ХӀирийчоь |
| Дин | Керстанаш — 17 миллион стаг (57 %). Бусулбанаш — 13 миллион стаг (43 %). |
Кавказан къилбаседан доза ду ГӀуман-Манычан чутаӀенца, Азов-хӀордаца, Керчан хидоькъенца[4][5].
Кавказан къилба доза ду ССРС хилла пачхьалкхан дозанца (хӀинца Азербайджанан а, Гуьржийчоьнан а, Эрмалойчоьнан а Туркойчоьнца а, Иранца а долу къилбан дозанаш)[6]. Ялх Чоьхьара Кавказан а, ткъа кхин а РФ Къилбаседа-Кавказан а, Къилбан а федералан гуонийн ерриг майда ю 356 482 км²[7].
Историн-географин а, экономикин а агӀора, Кавказ йоькъу Къилбаседа Кавказе а, Къилба Кавказе а. Къилбаседа Кавказан йукъайогӀу Хьалхара Кавказ[8][9], Йоккха Кавказан къилбаседа басе, алсама хидоькъу даккъашца (малхбалехь — Самур эрк тӀекхаччалц), ткъа кхин а Коьрта Кавказан дукъан къилба-малхбузен басе цуьнан къилбаседа-малхбузен йисттера декъехь, ламастаца, Кавказан ӀаьржахӀордан бердйист (Российн ӀаьржахӀордан бердйист Псоу эрк тӀекхаччалц), фактаца (Коьрта Кавказан дукъца) и субрегион Чоьхьара Кавказехь йолушехь, иштта Абхази а лору.
ХӀинцалера политикин географин гарца (политикин-административан декъадалар), Кавказан мохк бекъна Российна — Къилбаседа Кавказ а, кӀеззиг, Чоьхьара Кавказ а Самур эркан аьтту бердаца (Кавказ лаьтта Российн къилбехахь (къилба-малхбузехь)), ткъа кхин а Азербайджанна, Гуьржийчоьнна, Эрмалойчоьнна. Туркойчоьно бух боцуш ца лору шен малхбален регионаш Кавказан йукъара[10].
Этимологи
«Кавказ» (желт.-шира. Καύκασος) цӀе дуьххьара хаало ширажелтойн авторшкахь Эсхилан (вайн эрал VI—V бӀешо хьалха) «ДӀатоьхна Пхьарматехь»[11][12] а, Геродотехь (вайн эрал V бӀешо хьалха) а. Географан Страбонан тешаллийца (Эратосфенан хьажоргаш а йолуш (вайн эрал III бӀешо хьалха)), меттигера бахархоша олура Кавказах Каспи[13], цуо гойту и цӀе кхечу махкара яьлла хилар Καύκασος.
Дош Καύκασος схьадалар кхеташ дац, лингвисташна йукъахь муьлхха а цхьа этимологи яло цхьаалла а йац[14].
Шира-желт. Καύκασος, Отто Шрадеран а, Неринг Альфонсан а хетарехь уьйр йолуш ду готийн hauhs — «лекха», лит. kaũkas — «чуьппалг, бог», лит. kaukarà — «гу, бохь», оьрс. куча - «оьла»[15][16][17]. Цуьнца цхьаьна советийн лингвиста В. А. Никоновс билгалдоккхура, Шрадеран а, Неринган а этимологин делила дац. Кхеташ дац муьлхачу маттара схьаяьлла Καύκασος цӀе, муьлхачу дош хӀоттаран гӀирсашца иза кхоьллина[18].
Кхин а кӀезиг тешам болуш ю[19] Альбер Йорис ван Виндекенса кховдийна этимологи, цуо хьалаюьгура ороним Καύκασος, Бруттиера гӀала Κόκυνθος, ткъа иштта пеласг. κόκκυς• λόφος и.-е. *gug-, цунах схьадаьлла лит. gugà, лит. gaögaras — «бохь»[20]. Иштта лит. gaögarasца дустар даладо Альберт Джозеф Карнойс[21].
Британин лингвисто Рум Эдриана кховдийна этимологи пеласг. *kau- — «лам»[22]. Цуьнца цхьаьна Э. Рума ца кхетадо орониман шолгӀа дакъанах дерг.
Желтойн юхьхьанцара терминан интерпретацин баланаш масийттаза хьовсийра Ӏилманчаш ломан скифийн ширачу латинин цӀеран кепе лат. Сrouсаsim (аккузатив)[23]. Солина тешалла дина йолу[24] варианташ йоцу Кеп:Lang-lat2 кеп (номинатив), Маркварт Йозефа кхетайо[25] шира.-иран. (скифийн) *χrohu — «ша», käsi — «къега», аьлча а — *χrohu-käsi — «Къега ша».
Кречмер Паула, тӀетевжина[26][27] латыш. kruvesis — «шахьахар» а, Кеп:Lang-goh — «ша», дуста оронимца желт.-шира. κρύος — «шо», вукха агӀора шира-хӀинд. kā́çatē — «къега, серло ло» шира-хӀинд. kāç — «къега, гуш хила»[28], тӀаккха Кречмеран маьӀна хуьлу «ша лепар». Цул оьшуш ду[29] А. И. Соболевскийн авест. kahrkāsa дустар — «куьйра»[30].
Географи
Кавказан лаьмнаш ду Европехь уггаре лекха лаьмнаш: Эльбрус (5642 м), Дыштау (5203 м),Коштан-тау (5151 м), Джанги (Джангитау) (5085 м), Шхара(5068 м), Казбек (5047 м), Тебул-Лам (Тебулос-Мта) (4512 м).
Къаьмнаш
Хьажа иштта
Литература
- Кузнецов Н. И. О ботанико-географических исследованиях Кавказа, совершённых по поручению Императорского Русского Географического Общества // Известия Императорского Русского Географического Общества. — СПБ., 1902. — Т. XXXVIII, вып. II. — С. 206—227. (с картой Кавказского края с нанесением ботанических маршрутов экскурсий, совершённых по поручению И. Р. Г. Общ. проф. Н. И. Кузнецовым и его помощниками Н. А. Бушем и А. В. Фоминым в гг. 1888—1900).
- Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа — Краснодар, 2011. — 270 с.
- Кеп:Книга:Цуциев:Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004)
Билгалдахарш
Хьажоргаш
- Атлас этнополитической истории Кавказа
- Дон и Северный Кавказ Архивйина 2009-01-30 — Wayback Machine
- Броневский, С. М., Новейшие географические и исторические известия о Кавказе на сайте «Руниверс»
- О Кавказе.ру — история, археология, новости, фото и карты Кавказа.
- Андрей Зубов «Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа»
- Руслан Курбанов. Царь и горцы. От газавата до революции(ТӀе цакхочу хьажорг)
- Дубровин Н. Ф., История войны и владычества русских на Кавказе на сайте «Руниверс»
- Лист карты K-38 (Кавказ) Масштаб: 1 : 50 000
- Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа
- Документы и литература по истории Кавказа. Материалы из русских журналов 19-го века.
Литература
- Казиев Шапи, Карпеев Игорь. Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX в.
- Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа
- Касымов А. Г. Пресноводная фауна Кавказа. — Баку, 1972.
- Снытко В. А., Собисевич А. В. Франко-советский полевой географический симпозиум Альпы — Кавказ // Вестник Академии наук Чеченской Республики. 2017. Т. 35, № 2. С. 93—98.