Оьрсийн мотт
Оьрсийн мотт ([ˈruskʲɪi̯ jɪˈzɨk] )[~ 1] — хӀиндиевропин меттанийн доьзалера славянийн меттанийн малхбален славянийн тобанан мотт, оьрсийн халкъан къоман мотт. Уггаре баьржинчех дуьненан меттанех цхьаъ бу — дуьненан массо а меттанашна йукъахь бархӀолгӀа бу буьйцучеран йукъара барамца[9], ворхӀолгӀа бу ненан мотт санна лелочеран барамца (2022)[10]. Оьрсийн мотт бу уггаре чӀогӀа баьржина славянийн мотт[11], Европехь уггаре чӀогӀа баьржина мотт а — географин агӀора ненан мотт лелочеран санна[12].
| Оьрсийн мотт | |
|---|---|
 | |
| Шен цӀе: | русский язык |
| Пачхьалкхаш: | |
| Регионаш: | |
| Нисдеш организаци: | Российн Ӏилманийн академин оьрсийн меттан институт (Москва, Росси) |
| Мотт буьйцурш: | |
| Рейтинг: | Ненан мотт: 8 (2009)[2] Массо а мотт буьйцурш: 5 (2009) |
| Статус | кхерамзаллехь[d][8] |
| Классификаци | |
| Категори: | Евразин мотт |
Курсивом выделена гипотетическая группа языков. Гергара меттанаш: украинин, белоруссийн | |
| Йоза: | кириллица (оьрсийн абат) |
| Меттан кодаш | |
| ISO 639-1 | ru |
| ISO 639-2 | rus |
| ISO 639-3 | rus |
| WALS | rus |
| Ethnologue | rus |
| Linguasphere | 53-AAA-ea |
| ABS ASCL | 3402 |
| IETF | ru |
| Glottolog | russ1263 |
 ХӀокху маттахь Википеди | |
.svg){kind=small}
Оьрсийн мотт — Российн Федерацин пачхьалкхан мотт, Белоруссин шина пачхьакхан маттах цхьаъ, цхьаьна официалан меттанех Кхазакхстанан а, ГӀиргӀазочоьнан а, цхьацца кхечу махкийн а, коьрта къаьмнашна йукъахь буьйцу мотт Йуккъера Евразехь, Малхбален Европехь, Советийн Союзан хиллачу мехкашкахь, йалханнах цхьаъ белхан мотт ВКъКх, ЮНЕСКО, кхечу дуьненайукъара кхолаамийн[13][14][15].
Россехь оьрсийн мотт хууш берш 137,5 млн стаг (2010) ву[16]. Берриш дуьненахь оьрсийн маттахь къамел до 258,2 млн стага (2022)[9].
Оьрсийн меттан фонологин могӀа консонантизман чолхе хиллачу историн амалехь бу, цуо йукъаозайо 37 мукъаза аьзнин фонема, кӀеззиг чолхе вокализман чолхе система, цунна йукъайогӀу 5 йа 6[~ 2] мукъа аьзнийн фонема. Цу тӀе мукъа озан системехь санна, мукъаза озан системехь билгалдоккху алсама дукха кепаш позицин кепаш хийцарехь. Масала, мукъа озо уоза ца дечу позицехь гӀелдо, цхьа могӀа меттигашкахь къаста ца до. Уозадар оьрсийн маттахь — динамикин, тайп-тайпана меттигашкара а, лелаш а ду[17][18].
Морфологин хӀоттамца оьрсийн мотт алсама флективан, синтетикин бу. Лексемийн грамматикин маьӀна дӀало, дукха хьолехь, флексин гӀоьнца. ХӀора флексино дукхах дерг гойту цхьаьна хеннахь масех маьӀна. Синтетикин кепашца цхьаьна, оьрсийн маттахь го иштта аналитизман дакъалгаш кхиар[19].
Оьрсийн меттан синтаксисан амал гӀеххьа паргӀат хуьлу дешнийн низамца, духь-дуьхьала хӀиттадо цхьаьнакомпонентан а, шинакомпонентан а атта предложенин структураш, чолхе предложенеш кхаа кепара хиларца, интонацин гӀирсийн жигара рольца[20].
Оьрсийн меттан лексикин хӀоттам шен бухца — генара схьа оьрсийн бу. Дошаман фонд йузаран гӀирсаш — шайн моделашца дешнаш дахар а, схьаэцар а. Хьалха схьаэцна дешнаш ду славянизмаш, желтойн а, туьркийн а меттанаш. XVIII бӀешарахь дуьйна алсама ду голландин, немцойн, французийн маттара схьаэцна дешнаш, XX бӀешерера — англицизмаш[20].
Оьрсийн меттан геннаша леран ши тоба йо: къилбаседа а, къилба а. ХӀора меттан генна уллехь гулло дехьаволу йуккъераоьрсийн лер, царех бух хилла хӀокху заманан литературин меттан[13].
Оьрсийн меттан исторехь къаьста кхоъ коьрта мур: шираоьрсийн, оьрсийчун йукъара, белоруссин, украинийн меттанаш (VI—XIV бӀешераш), шираоьрсийн йа сийлахьоьрсийн (XIV—XVII бӀешераш), къоман оьрсийн мотт (XVII бӀешеран йуккъера)[21]. Йозанан бух тӀехь лаьтта шираславянийн кириллица.
Оьрсийн меттах Ӏилманийн комплексах олу лингвистикин русистика[13][20].
ЦӀерах лаьцна
«Оьрсийн мотт» лингвоним йогӀу этнонимца а, топонимца а «Русь». Цхьа могӀа историн хийцамаш бахьнехь (-о- кепаш йукъайовлаца а, шала -сс- даларца а) йевлла таханлера меттан, къоман, пачхьалкхан цӀераш: «оьрсийн мотт», «оьрсий», «Росси»[22][23].
Тайп-тайпанчу заманахь цхьаьна могӀара цӀарца «оьрсий» лелош дара иштта лингвонимаш, масала, «российн» а, «сийлахьоьрсийн» а. Хьалхарниг кхоьллира желтойн Русин цӀарах — «Росси», шолгӀаниг кхоллало хоронимах «Сийлахьросси». ЦӀе «российн мотт» йукъайаьлла XVII бӀешарахь, шуьйра йаьржина XVIII бӀешарахь, иза лелийна, масала, М. В. Ломоносовс («Российн грамматика»). XIX бӀешеран хьалхарчу декъехь и лингвоним ширъелла, дехьайаьлла лексикин историзме[24]. ЦӀе «сийлахьоьрсий» йукъайаьлла хиллачу декъадаларца шираоьрсийн латтанаш Сийлахь а, Жима а, КӀайн а Русь; дукха хьолехь иштта цӀе ца лелайо къоман йа литературин мотт билгалбаккха, ткъа меттан ген къамел сийлахьрусийн билгалдаккхархьама лелайо. XX бӀешеран йуьххьехь термин «сийлахьоьрсийн» йукъара даьлла жигара лелорна[25][26].
Лингвогеографи
Ареал а, барам а
Оьрсийн мотт баржаран коьрта мохк бу Российн Федераци. 2010 шеран нах багарбаранца, оьрсийн мотт буьйцучеран барам бара 137 495 эз. стаг (99,4 % оьрсийн мотт хаий аьлла жоп деллачарех)[16], царех оьрсий — 110 804 эз. стаг[27]. ГӀаланашкахь оьрсийн мотт буьйцура 101 млн стаг (99,8 %), йуьртахь — 37 млн стаг (98,7 %). Оьрсийн мотт ненан мотт бу аьлла гайтина 118 582 эз. стаг, царех оьрсий — 110 706 эз., украинаш — 1456 эз., гӀезалой — 1086 эз.[28] 2002 шеран бахархой багарбарца, оьрсийн мотт хаар гайтира 142,6 млн стага (99,2 %)[29].
Российн Федераци йоцург, оьрсийн мотт шуьйра баьржина иштта цьа могӀа кхин пачхьалкхашкахь, ССРС йукъахь хиллачийн. Тайп-тайпана хаамашца, оьрсийн мотт лелориш оцу махкашкахь бу 52 млн (2005) тӀера 94 млн кхаччалц стаг (2010)[30][31].
Таблица № 1. Оьрсийн мотт хуур берш 2004 (млн стаг):
| Пачхьалкхаш/ дуьненан регионаш | 2004 |
|---|---|
| Росси | 140,0 |
| СНГ а, Балти а | 100,0 |
| Малхбален Европа а, Балканаш а | 19,0 |
| Малхбузен Европа | 7,9 |
| Ази | 4,1 |
| Гергара Малхбале а, Къилбаседа Африка а | 1,5 |
| Сахарел къилбехьа Африка | 0,1 |
| Латинан Америка | 1,2 |
| АЦШ, Канада, Австрали, Керла Зеланди | 4,1 |
| Берриг | 278,0 |
Лексика
Оьрсийн меттан лексикин фонд кхуллу дешнаша, кхолладеллачу хьалхарчу лексикин бух тӀехь а, кхечу маттера тӀеэцначу дешнех а. Схьайаларца хьалхалера лексико шена йукъатуху йукъарахӀиндоевропин (кхоъ, нана, хи, хила), йукъараславянийн (куьг, аьхке, догӀа́, буц, йет, лаам, дика, кӀайн), малхбаленславянийн (ваша, доьзал, дика, шовзткъа, хӀинца), шеш оьрсийн лексикин гӀатлеш[32]. Оьрсийн дошкхолларан моделашца дина дешнаш ду оьрсийн маттахь 95 % йерриг дошаман хӀоттамех. ТӀеэцна лексика къастало хенаца а, тӀеэцаран хьосташца а, ткъа цуьнан ладаме дакъа кхулла килсаславянизмаш[20][33].
Оьрсийн маттера славянизмаш йа килсанславянизмаш (тӀеэцна шираславянийн а, килсанславянийн а меттанаш) къаьста масийтта хьесапца: йуьззина озан доца дешнийн цхьанакхетар ра, ре, ла, ле (догӀу шира оьрсийн — оро, ере, оло, еле): враг — во́рог, дре́во — де́рево, власть — во́лость, плен — поло́н; дешнийн цхьанакхетар ра, ла дешнийн хьалха (догӀуш хила ро, ло): ра́вный — ро́вный, ладья́ — ло́дка; дешнийн цхьанакхетар жд (догӀуш хила ж-ца): чу́ждый — чужо́й; фонема хиларца щ (догӀуш хила ч-ца): освеща́ть — свеча́; е — дешан йуьххьехь (догӀуш хила о-ца): еди́ный — оди́н; а — дешан хьалха (догӀуш хила я-ца): а́гнец — ягнёнок кхин дӀа а. Оьрсийн маттахь славянизмаш йина стилистикин а, семантикин а ассимиляци, цуьнца цхьаьна дӀакхетта цӀена оьрсийн лексикица (о́бласть, среда́, достоя́ние), кхин йеина йукъа лекха а, поэтин а лексикаш (внимать, глас, созидать, таинство), кхоалгӀаниг йукъайахана ширделла дешнийн категорин. Цхьа могӀа славянизмаш цхьаьна ду оьрсийн дублеташца, уьш къаьста маьӀница йа стилистикица: власть / во́лость, глава́ / голова́. Славянизмийн ладаме дакъа ду желтой дешнийн калька[34][35].
Хьаьжа кхин а
- Оьрсийн куьйгаэшаран мотт
- Уьйранийн меттанаш оьрсийн меттан бух тӀехь
- Российн Федерацин Правительствехь оьрсийн меттан кхеташо
- Йерригроссийн ишколхошна йукъара олимпиада оьрсийн меттах
- Оьрсийн меттан де
- Российн меттанаш
- Оьрсийн литература
Билгалдахарш
- Комментареш
- Хьосташ
Литература
- Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. I. Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология. — 789 с. — 25 000 экз.
- Русская грамматика / Н. Ю. Шведова (главный редактор). — М.: «Наука», 1980. — Т. II. Синтаксис. — 710 с. — 25 000 экз.
- Оьрсийн мотт. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
- Арефьев А. Л. Оьрсийн мотт на рубеже XX—XXI веков.. — М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2012. — 482 с. — ISBN 978-5-906001-12-2.
- Богданов С. И., Евтюхин В. Б., Князев Ю. П. и др. Морфология современного русского языка: учебник для высших учебных заведений Российской Федерации. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2009. — 634 с. — ISBN 978-5-8465-0983-2.
- Бромлей С. В., Булатова Л. Н., Гецова О. Г. и др. Русская диалектология / Под ред. Л. Л. Касаткина. — М.: Academia, 2005. — 288 с. — ISBN 5-7695-2007-8.
- Горшкова К. В., Хабургаев Г. А. Историческая грамматика русского языка: Учебное пособие для ун-тов. — М.: «Высшая школа», 1981. — 359 с.
- Дуличенко А. Д. Введение в славянскую филологию. — 2-е изд., стер. — М.: «Флинта», 2014. — 720 с. — ISBN 978-5-9765-0321-2.
- Захарова К. Ф., Орлова В. Г. Диалектное членение русского языка. — 2-е изд. — М.: «Едиториал УРСС», 2004. — 176 с. — ISBN 5-354-00917-0.
- Захарова К. Ф., Орлова В. Г., Сологуб А. И., Строганова Т. Ю. Образование севернорусского наречия и среднерусских говоров / ответственный редактор В. Г. Орлова. — М.: «Наука», 1970. — 456 с.
- Иванов В. В. Историческая грамматика русского языка. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: «Просвещение», 1983. — 399 с. — 80 000 экз.
- Иванова В. А., Потиха З. А., Розенталь Д. Э. Занимательно о русском языке. — Л.: Просвещение, Ленингр. отделение, 1990. — 251 с. ISBN 5-09-001965-7
- Касаткин Л. Л., Клобуков Е. В., Крысин Л. П. и др. Оьрсийн мотт / под ред. Л. Л. Касаткина. — М.: Academia, 2001. — 768 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-7695-0361-0.
- Колесов В. В. Язык города. — Издание 4-е. — М.: URSS, 2009. — 190 с. ISBN 978-5-397-00735-1
- Лопатин В. В., Улуханов И. С. Восточнославянские языки. Оьрсийн мотт // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 444—513. — ISBN 5-87444-216-2.
- Хабургаев Г. А. Восточнославянские языки. Древнеоьрсийн мотт // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 418—438. — ISBN 5-87444-216-2.
Хьажоргаш
- Официальный сайт. Фонд «Русский мир».Кеп:Проверено
- Русские школы и центры в мире. Bilingual-online.net.Кеп:Проверено
- Официальный сайт. Международная ассоциация преподавателей русского языка и литературы.Кеп:Проверено
- Официальный сайт. Российское общество преподавателей русского языка и литературы.Кеп:Проверено
- Ruthenia. Кафедра русской литературы Тартуского университета.Кеп:Проверено
- Справочно-информационный портал. Грамота.ру.Кеп:Проверено
- Главная страница. Российский общеобразовательный портал. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 7 октябрехь Кеп:Проверено
- Главная страница. Культура письменной речи.Кеп:Проверено
- Главная страница. Национальный корпус русского языка.Кеп:Проверено
- Главная страница. Правила русского языка.Кеп:Проверено
- Русские словари. Slovari.ru.Кеп:Проверено
- Список Сводеша для славянских языков (включая русский)(ингалс.)Кеп:Проверено
- Плунгян В. Русский язык в современном мире. Youtube.com.Кеп:Проверено
- Исаев И. И. Русский язык: Великий и могучий. ПостНаука.Кеп:Проверено
- Химик В. В. Введение в русскую жаргонологию. Центр развития электронных образовательных ресурсов СПбГУ.
- Химик В. В. Сниженная речь в современной языковой коммуникации. Центр развития электронных образовательных ресурсов СПбГУ.