Октябран революци

ГӀаттам болабелира 1917 шеран 25 октябрехь юлианан рузманца, оцу хенахь Россехь лелош хилла йолу, хӀетте а 1918 шеран февралехь йукъайаьккхина григорийн рузма (керла хатӀ), хьалхара шо (вуьш санна) даздора 7—8 ноябрехь, революцин хьалха санна ассоциаци йара октябрьца.

Йуьхьанца дуьйна большевикаш а, церан бартхоша олура Октябран хиламаех «революци». Иштта, Белхалойн а, салтийн а векалийн Петроградан кхеташонехь 1917 шеран 25 октябрехь (7 ноябрехь) Ленина аьлла шен гӀарадевлла дешнаш: «Накъостий! Белхалойн а, ахархойн а революци, оьшу бохуш даиман дуьйцура большевикаш, кхочуш хилла!»^[5] И позже уточнял: «В законе, изданном нашим правительством 26 октября (старого стиля) 1917 г., на другой день после революции»^[6].

Билгало, «Сийлахь Октябран революци» дуьххьара йукъайаьлла декларацехь, большевикийн фракцин цӀарах кхайкхийна Ф. Ф. Раскольниковс Кхолларан гуламехь^[7]. 1930-гӀа шераш чекхдовлуш советийн официалан историографехь чӀагӀйелла цӀе Сийлахь Октябран социалистийн революци^[8]. Хьалхара итт шарахь революци йаьккхинчул тӀехьа цунах кӀезиг ца олура Октябран харцам, оцу цӀеран гӀо агӀо а йацара, хетара алсама Ӏилманан концепцера 1917 шеран цхьааллин революцин. В. И. Ленина, вистхуьлуш 1918 шеран 24 февралехь ЙЦКхК хийшарехь, аьлла: «Хаза а, атта а ду белхалошка а, ахархошка а, салташка а ала, хаза а, атта а дут идам бан, Октябран харцамал тӀехьа революци хьалха йоьдуш…»^[9]; иштта цӀе хаало Л. Д. Троцкегахь, А. В. Луначарскегахь, Д. А. Фурмановгахь, Н. И. Бухарингахь, М. А. Шолоховгахь^[10]; Сталинан йаззамехь, лерина Октябран шо кхачарна (1918), цхьаьна декъах элира «Октябран харцамех»^[11]. Амма, тӀаьхьа, «харцам» дешан ассоциаци хилира кӀелдахул бар барца а, готта тобано Ӏедал дӀалацар, чӀагӀйелира шина революцин концепци, термин дӀадаьккхира официалан историографера^{[комментарий 1]}. «Октябран харцам» жигара лело даьккхира, вончу маьӀнехь, литературехь, советийн Ӏедал емал деш: мухажирийн а, диссидентий а гуонашкахь, перестройка йолайелчхьана — хууш долчу зорбанехь^{[комментарий 2]}. «Октябран харцам» билгало лелайо цхьацца хӀокху заманан зорбанехь, масала, «Российн истори. XX бӀешо» жайнахь, А. Б. Зубовн редакцехь арайаьлачу (2009) йа 5-гӀа томехь дошаман «Оьрсийн йаздархой. 1800—1917» (2007). Философо А. П. Бутенкос леладо «революцин харцам» дешнийн цхьанакхетар»^[12].

Октябран революцин шуьйра маххадоран спектр йу махкан тӀехьлонан. Цхьанна иза къоман бохам бу, цуо дӀабайина Ӏаламан кхиаран болам революцел хьалхарчу Россехь, цуо балийна Гражданийн тӀаме, тӀаьхьабисийтина кхечу пачхьалкхел, Россехь тоталитаран системин урхалла хӀоттийна (йа, кхечу агӀора, йийра Сийлахь Росси импери санна). Оцу ишколан историкашна Октябран революци «путч йара, ницкъала тӀехьарчийна пассиван йукъараллин оьла сийсаза къайлаха барт бийриш, церан йацара цхьа а реалан гӀортол махкахь»^[13].

Кхечарна Октябран революци — боккха прогресс йолу хилам бу адамаллин исторехь, цуо Ӏаткъам бина дерриг дуьненна, ткъа Российн таро йира харжа капиталистийн боцу некъ, схьайаьккхина Росси бӀешеран тӀехьайисарх, латтийна хьалха ца гинчу кепара экономика, Ӏилма, промышленность, йуьртан бахам кхиаран болар, дӀайаккха феодалан буха дисна Ӏадаташ, йукъахь стаг воцуш 1917 шарахь кӀелхьара йаьккхина бохамах^[14][15]. Советийн историографица, 1917 шеран Октябрь бара историн агӀора йазбина, цаваьлла некъ чекхбаьккхина, цуьнца «халкъан массаш» хуушехь бахара большевикийн куьйгаллица, цунах хаамча хилира хин долчу мукъадахарх халкъаш дерриг дуьненан. Политикин система а, пачхьалкх а кхоллайелла Октяран революцин жамӀехь, йуьззина легитималла йолуш йу^[13].

Масала, историко Булдаков Владимира йазйина:

Электоратан анализо шеко дӀайоккху, большевикаш, мехкан урхаллин дерриг халкъан мандат ца кхаьчна, коьрте хӀиттира уггаре радикалан долчу халкъан декъан административан а, промышленностан а мехкан центрашкахь. Массара а ца бира харжам «пролетарин» социализман пайденна. Амма царна оьшура «шайн» Ӏедал. Оцу Ӏалашонна, хетара, уггаре йуьззина жоп ло большевикаш…

…Дийнна схьаэцчахь Октябран революци йира адаман йукъара мехаллийн а, демократин а хьаьркца, амма и чӀагӀйелла гина йоцучу классийн ницкъ баран новкъа.

…Гуш ду, Октябран эккхаран ницкъ, цуьнан глобалан тӀаьхье билламе диллина ду йерирригроссийн а, дуьненан а кхиаран емаллин тӀадамаш вовшахкхетарца… Иза лоруш, большевикийн Октябрь дуьхьала хӀутту дуьненан социалистийн революцин новкъа массо а къаьмнийн историн шансаш вовшех нисйан гӀерташ. Дийца мегар ду «утопизмах», царех тера ойланех а, амма къобал ца дича ца долу, уьш кечйина йара дерриг кхиаро оцу хенахь хилла соцалан ойланах, адамалло шена ницкъ бои за кхочуш ца дан луш^[14].

Оцу йистерачу метигашна йукъахь йу шуьйра спектр йукъара ойланийн. Иштта, французийн историко Ферро Марка гайтина, «Октябран революци йуьззина жоп дан лур долуш йара халкъ гӀертачанна, амма … реалан цигахь дакъа лаьцна кӀезгачара»^[13]. Масала, Кагарлицкий Бориса йаздина:

Российн революцин чекхбаьлла бохаме некъ, чекхйаьлла ша къобал ца дар. Ала мегар дуй техьа оьрсийн революцех аьтту ца баьлла а, муьлханаш йу историн жамӀаш? Суна хета,и аьтту бацар массо а революцешкахь бу. Маркузес (Энгельсан тӀедоьгӀна) олура, муьлхха а революци йу муьтӀахь, хӀунда аьлча иза арайолу историн Ӏалашонан чура, гӀерта адам мукъадаккхаран глобалан Ӏалашонаш кхочуш йан. Ткъа и Ӏалашонаш цкъа гӀоьртича кхочуш ца йан ло^[16].

«Коммунизман Ӏаьржа жайнин» авторийн билгалонца, Октябран революци хетара хенаца цхьанакхетна пачхьалкхан харцам а, социалан (уггаре хьалха, ахархойн) революцин кульминаци а, иза йара «цхьаьнамоментехь шина факторан конвергенци: шен кхолларца кхечарех тера доцу политикин Ӏедал дӀалацар, тактикица, идеологица, — шуьйра социалан революци, дукха кепара а, ша йолу а. И социалан революци гучуйолура уггаре хьалха шуьйрамасштабан ахархойн гӀаттамехь, онда боламехь, шен орамашца историн кӀорге боьдуш болун дера, иза билгаладаьккхина бӀешерашкахь цабезарца лаьттан долахой, ахархой гӀалех ца тешарца а, арахьара дуьненах ца тешарца а, муьлхха кепара пачхьалкх йукъагӀертарца»^[13].

Оцу концепцица, 1917 шарах Российн исторехь билгалйаьлла ламаста учрежденеш, массо кепара урхаллица:

• ахархойн революцин — ирйина дуьх-дуьхьала латтар ахархошна а, лаьттан долахошна а йукъаметтиг «Ӏаьржа декъар» бахьнехь, аьлчи а йухадекъар йуьртабахамн латтанаш йуучеран барамца, ахархой реза ца хиларна гӀалин Ӏаткъамна а, пачхьалкхан Ӏедалан муххале;
• эскар кӀоргера дохар, иза коьртаниг лаьттара ахархойх, царна гора цхьа маьӀна ца хилар тӀом бахбала;
• белхан класс революцин сийсар — политикин жигаралла кӀезгачеран, уьш 3 % бен бацара жигара бахархойх, гӀалахь бехаш болчарех; нисса белхалойн боламо аратеттина революцин лозунгаш: «Белхалойн терго» а, «Ӏедал Советашна»;

Комментареш

Хьосташ

• Разлацкий А. Б. Заметки на полях истории
• Сапунов Б. В. «Правда о штурме Зимнего в октябрьскую ночь 1917 года» (бил-боцу.). Кху чуьра архивйина оригиналан 2008 шеран 28 июнехь Архивйина 2008-06-28 — Wayback Machine
• Чиняков М. К. Пьянство и революция
• Чураков Д. О. Правые социалисты и белый террор: Ижевск, 1918 год (бил-боцу.). Кху чуьра архивйина оригиналан 2007 шеран 1 ноябрехь Архивйина 2007-11-01 — Wayback Machine // «Альтернативы». 2002. № 4
• Декреты Советской власти. Тома 1, 2, 4, 5, 6, 11, 12, 15 Архивйина 2017-11-02 — Wayback Machine
• Октябрьская революция как недоносок коммунизма (бил-боцу.). Кху чуьра архивйина оригиналан 2012 шеран 28 октябрехь Архивйина 2012-10-28 — Wayback Machine
• ТАСС: хроника событий в Петрограде

Цитатийн гӀалат: Тобан «комментарий» йолуш йолу тегашца <ref> йогӀуш йолу тег <references group="комментарий"/> ца карийна