ССРС коллективизаци

Паччахьан Россера йуьртабахам

Революцил хьалхарчу Россехь ялташлелор йуьртабахаман коьрта дакъа дара. Дийначу сурсатех ялташ 88,6 % дара. Валови кхиор 1910—1912 шерашкахь кхечира юккъера барам 4 миллиард сом гергга, дерриг аренашкахь кхиийна сурсаташ 5 миллиард соьман дара. Ялта коьрта экспортан дакъа дара Российн. Иштта, 1913 шеран ялтан экспортан дакъа 47 % дара ерриг экспортах, ткъа 57 % йуьртабахаман дерриг сурсатех бара. Экспорте доьдура ах сов ялта (1876—1888 — 42,8 %, 1911—1913- 51 %). 1909—1913 шерашкахь ялтан экспорт кхечира уггаре бакхийчу барамашка — 11,9 млн т дерриг ялташ, царех 4,2 млн т кӀа, 3,7 млн т мукх. Экспортан 25 % лора ГӀоба махко. Дуьненан ялтан базарехь Россера ялта 28,1 % дара дерриг дуьненан экспортах. ДӀадуьйш йолу майда 80 млн га гергга (105 млн га 1913 шарахь) тӀедолу ялтан барам дуьненахь уггаре кӀезгачех бара. Дохка ялта кхиориш (70 % сов) коьртаниш мехкадай а, хьалдолу ахархой а бара, ахархойн коьртачу массийн дакъа (15-16 млн долара ахархойн бахам) сурсатех 28 % гергга дара, сурсаталлин тӀегӀа 15 % йолуш (47 % мехкадайн а, 34 % хьалдолу ахархойн а). Йуьртабахаман энергетикан ницкъаш бара 23,9 млн г. н. (1 г. н. = 0,736 квт), царех механикин 0,2 млн г. н. (1 % кӀезиг) бен бацара. Ахархойн бахамийн энергогӀирсалла 0,5 г. н. лакхара бацара (1 белхалочун), энергокхачамалла — 20 г. н. (100 га оханашна). Дерриг аьлчи санна, йуьртабахаман белхаш куьйга я дийнатийн гӀоьнца деш дара. 1910 шарахь ахархойн бахамашкахь дара 7,8 млн нох, 2,2 млн дечиган, 4,2 млн эчиган гота, 17,7 млн дечиган мекха. Минералан туьха (коьртаниг импортан) кхочура 1,5 кг гектарана оханан (мехкадайн а, кулакийн а бахамашкахь). Йуьртабахам лелабора экстенсиван кепара; латташлелоран а, даьхнийлелоран а сурсаталла лахара дара (ялтан юккъера барам 1909-1913 шерашкахь — 7,4 ц/га гергга, шеран аттан оьзна шура 1000 кг гергга яра). ТӀехьабисина йуьртабахам, цуьнан Ӏаламан хьолех боьзна хилар коьрта бахьна дара ялташ кӀезиг кхиар, даьхний массашкахь далар; ялта ца хиллачу шерашкахь миллионаш ахархойн бахамашкахь мацалла хӀуттура.

ТӀаккха а, 1906—1917 шш муьрехь ахархошна ден массо а кепара агрономийн гӀо цӀеххьина чӀагӀделира, оцу йукъа догӀу ахархойн агрономийн дешар (дуккха а сов бехира эвланашкахь агрономаш, агрономийн курсаш дӀайиллира, лерина йуьртабахаман журналаш арахийцира), пачхьалкхан субсидеш, кредиташ, ткъа иштта правительствос Ӏуналла деш болу кооперативан болам, уггаре хьалха ахархошна йукъахь (кредитан, хьаштхойн, йуьртабахаман кооперацеш). 1914 ш. Россера кооперативийн барам хилира 32975: царех кредит кооперативаш 13839, хьаштхойн – 10000, йуьртабахаман – 8576, кхин ерш а^[37]. Кооперативийн барамца Росси Германел бен ца оьшура. 1916 ш. кооперативийн барам 47 эз. кхечира, 1918 ш. 50-53 эз.^[37]И.Ӏ.к. волчу О.Елютина яздо^[38]: «1917 шо долалуш ерриг тайпана кооперативийн барам герга бахара 50 000 (25 000 хьаштахойн йукъаралла, 16 500 кредитан кооперативаш, 6000 йуьртабахаман йукъараллаш, 2400 йуьртабахаман доттагӀаллаш, 3000 даьттадоккху артелаш, 1500—2000 артель сурсаташ деш а, пхьолгӀанаш а). Царна йукъахь вара 14 миллион гергга стаг. … ЧӀогӀа сиха кхуьура йуьртабахаман кооперативаш. Церан барам XX бӀешеран хьалхарчу 15 шарахь тӀекхийтира 44-зза». С. Масловн хета, 1917 ш. 1 январехь махкахь 10,5 млн кредитан кооперацин декъашхо хилла хилар санна, ткъа хьаштахойн 3 млн гергга^[37]. Доьзалшца цхьаьна хуьлу 70-75 млн Российн гражданаш (40 % гергга бахархой) кооперацица уьйр йолу.

Йуьртабахам 1917 шерал тӀаьхьа

Керла Экономикин Политика

КЭП йолалуш 1917 шарахь ахархойн бахамехь йукъаевлира (ХХ бӀешеран юьхьиг) агрономийн технологеш а, механизаци а. Йуьртабахаман гӀирсан йукъара мах махкахь тӀекхийтира 27 млн соьмера 1900 шарахь 111 млн сом кхаччалц 1913 шарахь (Столыпинан аграрийн хийцамаш). Йалтан статистика шш даьхна шерашкахь схьаэцчахь тешаме ца хуьлу (бахьана – йалта хуьлуш, ца хуьлуш шераш догӀу), амма Российн Европин декъехь 1913 шарахь гулдина бепиг рекордан хилира — 4.26 млрд пуд, ткъа 1901—1905 шерашкахь гулдинчу йалтийн йукъара барам 3.2 млрд пуд бу.^[39]

Йуьртабахам бохийра Хьалхарчу дуьненан а, гражданийн а тӀемаш. 1917 шеран Ерригроссийн йуьртабахам багарбарам жамӀашца, болхбан таро йолу боьрша бахархой эвланашкахь 1914 шерца дуьстича 47,4 % лагӀбелла; говраш — коьрта уозо ницкъ — 17,9 млн тӀиера 12,8 млн тӀе охьаеина. Даьхний, оханаш, кхайо йуьртабахаман культурин барам лагӀбелла. Махкахь болабелла сурсатийн кхачамбацар. Гражданийн тӀом дӀабаьллачул тӀаьхьа ши шо даьлчи а дийна йалташ 63,9 млн га (1923) бен дацара.

Шен дахаран тӀаьхьарчу шерашкахь В. И. Ленина кхайкхира кооперативан болам болор^[40]. Хууш ду, «Кооперацех» лаьцна йаззам йазбале, В. И. Ленина ийцира библиотекера кооперацех лаьцна литература, кхечарна йукъахь дара А. В. Чаяновн жайна «Ахархойн коопераци кхолларан коьрта ойланаш а, кепаш а» (М., 1919). Кремлера ленинан библиотекехь бара А. В. Чаяновн ворхӀ болх. А. В. Чаяновс лакхара маххадийра В. И. Ленинан «Кооперацех» цӀе йолчу йаззаман. Цунна хетара, оцу ленинан белхал тӀаьхьа "Кооперацин экономикин политика" коьрта бух хир бу экономикин.^[41]. КЭПан шерашкахь коопераци жигара меттахӀотта йолаелира. ССРС правительствон Председатель хиллачу А. Н. Косыгинан дагалецамашца (иза 1930-гӀа шераш долалуш гӀуллакхехь вара Сибрехан кооперативан кхолламашкахь), «иза кооператорийн могӀаршкара йукъара валаран коьрта бахьна дара, 30-гӀа шерийн юьххьехь Сибрехахь йолийна коллективизаци»^[42][43].

КЭП ерзор а, Боккха каггам а

1927 шарахь аьтту белира тӀом балале дийна ялташ дӀаден — 94,7 млн га (оцу шарахь ерриг оханан майда хилира 112,4 млн га 1913 шеран 105 млн га дуьхьала), амма дийнна цхьа могӀа бахьнашца дааран сурсатийн къоьллехь хилира («бепиг кечдаран къоьлла»).^[44][45][46] Большевикийн партин хьалха КЭПах, кхиаран некъах, къоьллех довларан, бепиг а, кхин сурсаташ тоъал ца даларах лаьцна хаттар хӀоьттира.^[46] КЭП политикин цхьа могӀа агӀончаш («аьтту оппозици») юьстаха бехира^[10], 1928 шарахь иза ерзийна ала мегар дара, ткъа Ӏедал карадахара радикалашна а, хадаме гӀуллакхийн агӀончашна а^[47], ма-дарра аьлчи, совхозийн а, колхозийн а дуьхьала берш, иштта «чоьхьара мостагӀий» (кэпманаш а, кулакаш а) охьатовӀоран а, сихха бепиг кечдаран а, коллективизаци яран а.^[45][48] Ялтан барам айа аьтту белира тӀемал хьалха хиллачулла (1913): ялтийн культурийн йукъара барам 1924—1928 шерашкахь кхечира 7,5 ц/га. Аьтту белира меттахӀотто даьхнийн барам (говраш йоцург). Валови ялтан сурсаташ меттахӀотторан муьран чеккхенгахь (1928) хилира 733,2 млн ц.

Ялталелоран бахзаман сурсаталла чӀогӀа лахара дара — 1926/27 шарахь сурсаталлин йукъара барам хилира 13,3 % (47,2 % — колхозаш а, совхозаш а, 20,0 % — кулакаш, 11,2 % — мисканаш а, юккъернаш а). Ялтан валови кхачанашца колхозаш а, совхозаш кхиийра 1,7 %, кулакаш − 13 %, юккъерчара а, мискачара а − 85,3 %. Долара ахархойн бахаман барам 1926 шарахь хилира 24,6 млн, ялтийн майдан йукъара барам хилира 4,5 га (1928), 30 % сов бахамийн латта тодан гӀирсаш (белхан гӀирс, белхан дийнаташ) дацара. Йуьртабахам кхиаран новкъарло йора долара жимачу бахаман лахара тӀегӀанера агротехнико. 1928 шарахь 9,8 % оханаш дира нохьца, дӀадер 75% куьйга дара, 44 % ялта чудерзадора марсца а, мангалца а, 40,7 % орура куьйга (хьокханца)^[49].

Мехкадайшан латта ахархошна дӀадаларо, бийкъира ахархойн бахамаш кегийчу дакъошна. 1928 шарахь церан барам 1913 шерца дуьстича тӀекхийтира 1,5-зза — 16 тӀиера 25 млн кхаччалц [1]

1928-29 шш. ССРС бахархойх мискачеран дакъа 35 % дара, юккъерачеран бахамаш — 60 %, кулакийн — 5 %. Амма кулакийн бахамашкахь бара дукхаха долу белхан гӀирсаш (15-20 %), царна йукъахь церан яра кхоалгӀа дакъа йуьртабахаман машенаш.^[50]

«Бепиган халонех» бовлар партин куьйгаллин гуора йуьртабахамехь хийцамаш барца, совхозаш йохкуш, мискачеран а, юккъерчеран а бахамашна коллективизаци еш, цуьнца цхьаьна кулакаллица дов латтош. Коллективизацин дайшан хетарехь, йуьртабахаман коьрта иэшам иза бекъабелла хилар бу: дукхаха болу куьйга болх бен кегийра бахамаш долахь бара, цуо таро ца лора гӀалийн бахархойн тӀекхеташ долу кхачан сурсатийн хьашташ кхочушдан, ткъа промышленностан — йуьртабахаман аьргаллин хьашташ. Коллективизацино кегийра долара бахаман хьолашкахь техникин культураш яржоран цатоамаш дӀабаккха а безара, кечден промышленностан оьшу аьргаллин база кхолла а езара. Иштта йуьртабахаман сурсатийн мах охьабаккха безара, йукъалелачеран зӀе дӀайоккхуш, ткъа механизацин гӀоьнца, сурсатий эвсаралла а, белхан эффекталла а айа езара, тӀаккха мукъа евр яра къинхьегаман ресурсаш промышленностан. Коллективизацин жамӀ хила дезара кхачан сурсатийн резерв кхолла а, сиха куьуш болу гӀалин бахархошна кхача латто а йуьртабахаман сурсатийн масса хилар.

Россера хьалхалерачу баккхий агарийн хийцамех къаьсташ, масала, 1861 шарахь гӀопаллин бакъо дӀаяккхар я 1906 шеран Столыпинан аграрийн хийцамаш, коллективизацин йацара цхьан а нисйина программа а, иза кхочушъяран кечйина инструкцеш, оцу хенахь меттигерчу куьйгалхой кхета гӀоьртича, совцабора таӀзарца. Йуьртан политикин радикалан хийцамийн сигнал елира 1929 шеран декабрехь Коммунистийн академехь И.В. Сталинан къамело, цуо «кулакаллин класс дӀаяккха» алар бен, кхин цхьан а омар ца деллашехь коллективизаци йие аьлла.^[51]

Йуьртабахаман коллективизацин некъ кхайкхийра ВКП(б) XV гуламехь (декабрь 1927). 1927 шеран 1 июлехь махкахь бара 14,88 эз. коллективан бахам; 1928 шеран оццу хенахь — 33,2 эз., 1929 ш. — 57 эз. сов. Цара цхьаьнатуьйхира 194,7 эз., 416,7 эз., 1 007,7 эз. долара бахам хӀораммо а. 1928—1929 шш. колхозашка боьлхура коьртаниг мисканиш. Коллективан бахам кхолларан кепашна йукъахь алсама яра цхьаьна латта лело доттагӀаллаш; кхин а яра йуьртабахаман артелаш а, коммунаш а. Коллективан бахамашна гӀоьнна пачхьалкхо цхьацца белхаш леладора — процент йоцу кредиташ, йуьртабахаман машенаш а, гӀирс а латтор, налогийн льготаш ялар.

1927 шеран гурахь пачхьалкхо хӀиттийра бепигна мехаш. Индустрин центраш сиха кхиарна, гӀалин бахархой тӀекхетарна бепиган хьашташ чӀогӀа тӀекхийтира. Ялтийн бахамийн лахара сурсаталла, ССРС цхьа могӀа регионашкахь ялташ ца кхиаро (дукхах дерг Украинехь а, Къилбаседа Кавказехь а), коьртаниг ялта латточеран хьоьжуш Ӏаран позицино а, духкучеран «тӀеман сингаттамо» а кхачийра «бепиган стачка» олучу хиламашка. Ялта охьдаларе хьаьжина ца Ӏаш (1926/27 — 78 393 эз. т., 1927/28 — 76 696 эз. т.) 1927 шеран 1 июлера 1928 шеран 1 январь кхаччалца болчу муьрехь пачхьалкхо кечдира 2000 эз. т., хьалхарчу шеран оццу муьрехьчул кӀезиг ялта. Коьрта бепиг латтош болчарна ца лаар бепиг дохка, хьалхарчу шерашкахь правительство цабевлла ойура дӀаиэцаран мехаш бепиган баланс кхочушъярхьама.

1927 шеран ноябрехь дуьйна галъелира цхьайолчу промышленни центрашна даар латтор. Кооперативан а, долара баккхалашкахь дааран сурсатийн цхьанне мехаш айаро, белхалошна йукъахь реза бацарш хилийтира.

Бепиг гулдархьама ССРС дукхах йолчу кӀошташкахь Ӏедал юха а деира продразвёрсткан хьесапца гулдаре. Амма иза 1928 шеран 10 июлехь хиллачу «Йукъара бахаман хьолашка хьаьжжина бепиг гулдаран политика» цӀе йолчу ЦК ВКП(б) пленуман Резолюцица емал дира.

Оццу хенахь, 1928 шарахь, Украинехь а, Къилбаседа Кавказехь а коллективан бахамаш лелоран практико гайтира, колхозийн а, совхозийн а йаккхий таронаш хилар халонех бовла (Ӏаламан, тӀеман, кхин а). Сталинан ойланца, йаккхий промышленни ялтийн бахамаш — пачхьалкхан латташ тӀехь кхуллуш йолчу совхозашка, — бен «бепиг ца тоаран хало» дӀаяккхалур йац, цуьнца цхьаьна мехкан оьшу ялта латтош халонех кӀелхьара девр ду. 1928 шеран 11 июлехь ЦК ВКП(б) пленумо тӀеийцира резолюци «Керла (ялтан) совхозаш кхолларех» цӀе йолу, цуо гойтура: «1929 шарахь 5-7 млн пуд ялта гулдан тоьуш йолу майда дӀаен 1928 шеран план тӀечӀагӀйе».

Оцу резолюцин жамӀ хилира 1928 ш. 1 августехь бина ССРС ЦКХК а, ХКС «Баккхий ялтан бахамаш кхолларх» цӀе йолу Сацам, п. 1 боху: «Десачу латтан фондаш тӀехь керла баккхий ялтан советийн бахамаш (ялтан фабрикаш) кхолла иэшар тӀеиэца, 1933 шарахь оцу бахамашкара 100 000 000 пудал (1 638 000 тонн) кӀезиг доцуш ялта гулдан чот йолуш». Кхуллу керла советийн бахамаш вовшехтоха езара тресташка ерригсоюзан маьӀна долчу «Зернотресте», иза дуьххьал дӀа куьга кӀелахь хила езара Къинхьегаман а, дуьхьалонан Советан.

Юха Украинехь ялта ца хиллачу 1928 шарахь пачхьалкх мацалле кхачийра, бинчу белхашка хьаьжна ца Ӏаш (даарца гӀо, гӀалин ялта латтор лагӀдар, карточкица даар латторан система йукъаяккхар), мацалла цхьацца регионашкахь хилира (масала, Украинехь).

Пачхьалкхан бепиган резерваш ца хиларна, цхьа могӀа советийн куьйгалхоша (Н. И. Бухарин, А. И. Рыков, М. П. Томский) индустриализацин болар лагӀдан деза, колхозаш яр сацо деза, «кулакаллан тӀелатар сацийна, паргӀата бепиг дохка деза, цуьнан мах 2-3-зза ойуш, ткъа ца тоьу бепиг дозанал арахьара иэца деза» бохура.

Иза Сталина тӀе ца ийцира, дӀаяьхьира охьатаӀоран практика (алсама бепиг кхиочу Сибрехан кӀоштийн чоьтах, хьал мелла а гӀоле долчу).

И кризис хилира «ялтан халонаш орамера дӀаяха» волало меттиг, иза хилира «дӀадолош социализм яр ярташкахь, коча юхкуш тракторш а, кхин керла машенаш а лело таро йолу совхозаш а, колхозаш а» (ВКП(б) ЦК XVI Гуламера И.Сталинан къамел (1930 ш.)).

Массанхьара коллективизаце дехьадовлар долийра ЦМЦӀПН тӀеман дов иккхина дуьненахь экономикин кризис йолуш, цуо партин куьйгалхой ийзаболуьйтура ССРСн дуьхьала хила тарлочу керла интервенцех.

Цуьнца цхьаьна коллективан бахамаллин позитиван масалаш, ткъа иштта хьаштахойн а, йуьртабахаман а кооперацин аьттонаш кхиаро далийра адекватан боцу маххадоре йуьртабахамехь хӀоьттинчу хьолан.

1929 шеран бӀаьста дуьйна ярташкахь коллективан бахамаш сов бахарехь беш белхаш бара, масала, комсомолаш «коллективизацегхьа» леларш. РСФСР кхоьллинера агровекалийн институт, Украинехь боккха тидам тӀебогӀуьйтора гражданийн тӀемах бисинчу комнезамашна (россера къоьллин комитет санна ерг). Коьртаниг административан таӀзаршца аьтту белира дикка айа коллективан бахамаш (алсама Латта цхьаьна лело доттагӀаллаш).

1929 шеран 7 ноябрехь № 259 «Правда» газетехь зорба туьйхира Сталинан «Боккхачу каггаман» цӀе йолу, цуо 1929 шо кхайкхийра «Вайн латталелоран кхиамийн орамера каггаман шо»: «Кулакаш кхиош долу йалта хийца гӀирсийн бух хиларо, коьрта хийцам хилира вайн йуьртара политикин… Вай тӀаьхьарчу хенахь кулакаллин бацоран белхан дозатохаран политики тӀиера кулакаллин класс хӀаллакйаран политике дирзина». И йаззам лерина дукхаха болчу историкаша «массанхьара коллективизаци» дӀайолоран меттиг».^[52] Сталина дийцарехь, 1929 шарахь партин а, мехкан а таро хилира ладаме каггам бан, масала, латталелор дехьадоккхуш «кегийрачу, тӀехьабисинчу доларчу бахамера, боккхачу, хьалхарчу коллективан латталелоре, цхьаьна латталелоре, машенийн-тракторийн станцешка, артелашка, колхозашка, керлачу техникин тӀетевжина йолу, тӀаьххьара, тӀехъйаккхий совхозашка, бӀенашкахь тракторш а, комбайнаш а йолуш».

Амма махкахь долу хьал гена дара дуьйцучух. Российн талламхочо О. В. Хлевнюка дийцарехь, сихйина индустриализацин а, нуьцкъала коллективизацин а курсо «ма-дарра дийцича мохк гражданийн тӀаме кхачийра».^[53]

Йуьртахь нуьцкъала гулдеш долу бепигца цхьаьна, массашкахь нах лецаро, бахамаш бохоро, кхачийра гӀовттамашка, церан барам 1929 шо чекхдолуш дуккха бӀенаш хилира. Бахам а, даьхний а колхозашка дӀадала ца баьхьаш,хьал долчу ахархошна динчу таӀзарех кхоьруш, наха уьрсаш хьоькхура даьхнашна, йалташ дер лагӀдира.

Оццу хенахь ВКП(б) ЦК ноябран (1929) пленумо «ЖамӀех а, колхозаш яран хӀиттийначу Ӏалашонех а» цӀе йолу сацам бира, цу чохь билгалдаьккхира, махкахь болийна шуьйрамасштабан йуьртара социалистийн хийцам а, баккхий социалистийн бахамаш бар а. Сацамехь билгалдаьккхина цхьацца регионашкахь массанхьа коллективизаце дехьадовла дезар. Пленумехь тӀеийцира сацам, колхозашка гуттаренна а балха бахийта 25 эз. гӀалара белхало (ткъе пхиъ эзарнаш) «кхоьллина колхозашна а, совхозашна а куьйгалла дан» (тӀаьхьо церан барам кхузза тӀекхийтира, 73 эз. сов хилира).

1929 шеран 7 декабрехь кхоьллира куьйгалле Я. А. Яковлев хӀоттийна ССРС Латхалком. Цунна тӀедиллира «коьрте хӀотта йуьртабахаман хийцамашна, совхозаш, колхозаш, МТС йохкуш куьйгалла деш, республикийн латталелоран комиссариатийн болх цхьаьна тухуш‎».

Коллективизаци йаран коьрта жигара белхаш даьхкира 1930 шеран январан — мартан, 1930 шеран 5 январехь ВКП(б) ЦК «Коллективизацин белхех а, пачхьалкхо колхозаш йар тӀехь гӀодаран белхех а» цӀе йолу сацам арабелира.^[54] Сацамехь Ӏалашо хӀоттийра коьртаниг коллективизаци пхи шо (1932) дӀадаьлчи чекхйаккхар, цуьнца цхьаьна ишттачу ладамечу йалта лело кӀошташкахь, масала, Лахара а, Йуккъера а Ийдал, Къилбаседа Кавказ, — 1930 шеран гурахь йа 1931 шеран бӀаьста.

«Меттигашка охьайаийтина коллективизаци» дӀайоьдура меттигерчу Ӏедал белхалочун ма-гарра, — масала, Сибрехахь ахархой массашкахь «вовшахбеттара коммунашка» берриг бахам йукъара беш. КӀошташ къовсам латтабора шайна йукъахь коллективизацин процент лакхара йу хьожуш. Шуьйра деш дара таӀзаран белхаш, уьш Сталина тӀаьхьуо (1930 шеран мартехь) йемал бира шен гӀарабаьллачу йаззамехь «Аьттунех корта хьовзар», тӀаьхьа царна цӀе тиллира «аьрру агӀора дӀатеӀар» (тӀаьхьа дукхах болу оцу куьйгалхошна кхел йира «троцкистийн шпионаш» цӀе а туьллуш.)^[55].

Цуо цӀеххьана ахархойн дуьхьало йолийра. В. Хлевнюка балош болу тайп-тайпана хьосташкара хаамашца, 1930 шеран январехь хилира 346 массийн дуьхьало, дакъалоцуш 125 эз. стаг а волуш, февралехь — 736 (220 эз.), мартан хьалхарчу шина кӀиранах — 595 (230 эз. гергга), Украина йоцуш, цигахь реза ца хиларна сийсаш йара 500 эвла. 1930 ш. мартехь йерриг Белоруссехь, Центран-Ӏаьржалаттан областехь, Лахара а, Йуккъера а Ийдал тӀехь, Къилбаседа Кавказехь, Сибрехахь, Уралехь, Ленинградан, Москохан, Малхбузан, Иваново-Вознесенскан областашкахь, ГӀирмахь, Йуккъерачу Азехь хилира 1642 ахархойн массийн карзахбиларш, цигахь дакъалецира 750—800 эз. стага. Оцу хенахь Украинехь карзахйевлла йара эзар сов эвла.^[53] 1930 шарахь УССР КПУ билгалдаьккхира 4098 адам меттах далар, цигахь дакъалецира 956 587 стага.^[56] ТӀемал тӀаьхьарчу муьрехь Малхбуза Украинехь коллективизацин процессан дуьхьало йора УНКХ^[57].

Карзахбевллачу ахархоша хӀаллакдора даьхний (алсама къонанаш) а, белхан гӀирс а. Талламхоша кхоъ бахьана даладо оцу белхан — 1-ра шайх кулакаш ца алийта, 2-гӀа пачхьалкхан ца йита, 3-гӀа колхозехь иштта а пачхьалкхо лур йу уьш. Меттигера харцонаш дӀайахаран сацамаш тӀеийцира 1930 шеран декабрь беттан йуккъехь. 1930 шеран 2 мартехь советийн зорбанехь Сталинан «Аьттунах кортахьовзар» кехат зорба туьйхира, цу чохь коллективаизаци йарехь харцо лелоран бехк тӀебиллира меттигерчу куьйгалхошна.

1930 шеран 14 мартехь ВКП(б) ЦК тӀеийцира «Колхозан боламан партийн асан саттамашца болу къийсамех» цӀе йолу сацам. «Ахархойн гӀаттаман шуьйра тулгӀен» а, «ах лахара белхалой» хӀаллакбаран а кхерам бахьнехь меттигашка дахьийтира правительстон курс кӀадйаран омар.^[53] Сталинан луьра йазбинчу йаззамал тӀаьхьа а, цхьаболу куьйгалхой жоьпалле озабарна а, коллективизацин болар лагӀделира, ткъа нуьцкъала йина колхозаш а, коммунаш а йоха йолайелира.

ТӀемал тӀаьхьарчу щерашкахь коллективизаци карлаяьккхира, йукъаозийра РСФСРн генара къилбаседа йисташ. 1952 шарахь дӀаяьхьира Магаданан областан сенашлелорхойн коллективизаци (1952 шарахь а цигахь бара дай, 5 а, сов а эзар сенаш долуш): гинчарна дагадогӀу, шен лаамца колхоз йукъавеанчуьнна масех сай буьтура^[58]. Амма тӀемал тӀаьхьара коллективизацин гуранчуьра коьрта белхаш дӀадаьхьира 1940—1945 шерашкахь ССРСн йукъатоьхна малхбузан мехкашкахь — Балтикайистехь, Малхбуза Белоруссехь, Малхбуза Украинехь, Молдавехь, Къилбаседа Буковинехь.

Балтикайистера коллективизаци

1947 шеран 21 майхь тӀеийцира ВКП(б) ЦК «Литван, Латвийн, Эстонийн ССР колхозаш яхкаран хьокъех» цӀе йолу сацам, амма 1947—1948 шерашкахь союзан Ӏедалаш къобал ца дира балтикайистера республикашкахь нуьцкъала колхозаш яхкар, хьовсайора меттигера меженаш экономикин (масала, налогийн) пропагандин кепашца шайн лаамца колхозашна йукъабахийта^[59]. 1949 шо долалуш хиира ишттачу кепашца массанхьара коллективизаци ялур ца хилар. 1949 шо долалуш колхозашка вовшах ца туьйхира 3,9 % бен ахархойн бахамаш Литвахь, 5,8 % Эстонехь, 8 % Латвехь^[59]. Цул сов, дукхах йолу йехкина колхозаш хилира фикци — ям йира уьш, амма даьхний йукъара ца дира, ткъа ялта гулдора ша-ша. Масала, 1951 шеран августехь Вильнюссан областехь ехкинчу 126 керла колхозеш, 115 ша-ша ялта гулдар лууш яра^[59].

Коллективизацин новкъарло йора «хьуьнан вежарша» — балтийнйистера советашна дуьхьала болу "партизанаш", цара тӀом бора колхозан хӀоттамца. ТӀаккха советийн Ӏедал доладелира кулакийн а, «хьуьнан вежрийн» а массийн депортаци яран практика лело. 1949 шеран январехь ССРС министрийн Совето тӀеийцира сацам, цуьнца балтикайистера республикашкара арабехира 90 эзар гергга стаг (кулакаш, церан доьзалаш, ткъа иштта советийн дуьхьалчу тӀеман тобанийн декъашхой).^[25] Цуо сихйира коллективизаци. Литвахь 1950 шо долалуш 62 % гергга бахамаш коллективизаци йина бара^[60]. 1953 шо кхочуш балтикайистера республикашкахь коллективизаци чекхъяьккхина яьлла ала мегар дара^[61].

ВКП(б) XVI гуламал тӀаьхьа (1930), юхадирзира 1929 шо чекхдолуш долчу ерриг коллективизацин боларе. ВКП(б) ЦК а, ЦКК а цхьаьнатоьхна декабран (1930) пленумехь сацам бира 1931 шарахь коллективизаци чекхъяккха коьртаниг (80 % сов бахамаш) Къилбаседа Кавказехь, Лахара а, Юккъера а ИйдалтӀехь, Украинин ССРн аренан кӀошташкахь. Кхечу ялтакхиоран кӀошташкахь коллективан бахамаш дӀалаца безара 50 % берриг бахамех, хьашташ долучу асанехь ялтийн бахамашкахь — 20-25 %; бамбан а, шекаран буракъийн а кӀошташкахь, ткъа иштта пачхьалкхера йуьртабахаман дакъошкахула юккъера барам — 50 % сов бахамаш^[8].

Коллективизаци йора дукхах дерг нуьцкъалчу-административан кепара. ТӀех сов центран урхалла а, цуьнца цхьаьна меттигера урхалчин лахара говзаллин тӀегӀа а, таро ерг а, йоцург а цхьаьнабеттар , «план совъяккхарна» тӀехьаидаро гӀочу агӀора аткъам бира колхозан системан. 1930 шеран ялта тӀехдика доллушехь, цхьа могӀа колхозаш шолгӀачу шеран бӀаьста ден хӀу а доцуш йисира, оццу хенахь гурахь ялтийн цхьа дакъа чу а ца дерзийнера. Колхозан сурсатийн фермашкахь (КСФ) долу лахара белхан алапо, даккхий сурсатийн даьхнийлело колхозаш кийча ца хиларо (фермашна оьшу гӀишлош ца хилар, дӀайиллина йол ца хилар, урхаллийн кехаташ а, говза белхалой а (ветеринараш, даьхнийлелорхой, кхин а) ца хиларо) массашкахь даьхний далийтира.

1931 шеран 30 июлехь хьал тодархьама ВКП(б) ЦК а, ССРС СНК «Социалистийн даьхнийлелор даржорах» цӀе йолу сацам бира, ткъа меттигашкахь бина болх нуьцкъала долара бежний а, уьстагӀий а, гезарий а схьайохуш йукъара йира. Иштта практика емал йира 1932 шеран 26 мартан ВКП(б) ЦК Сацамо.

1931 шарахь махкахь хиллачу екъалло а, ялта чудерзош йинчу ледарлонаш а охьадаьккхина валови гулдина ялта (1931 шарахь 694,8 млн ц., 1930 шарахь 835,4 млн ц.).

Ялта ца кхиаре ца хьоьжуш, меттигашкахь йуьртабахаман сурсаташ гулдаран планан барамаш кхочуш бан а, сов баха а гӀертара — изза дара ялташ дозанал арадахаран план ярехь а, дуьненан базарахь мехаш хаъал охьадевлла долушехь. Цуо а, кхин цхьа могӀа бахьнаш а, далийра чӀогӀа чолхечу хьоле даарца, мехкан малхбалерчу эвланашкахь а, кегийрачу гӀаланашкахь 1931—1932 шерийн Ӏай хӀоьттинчу мацаллийца. 1932 шарахь гӀорийна Ӏаьна дуьй ялташ, бӀаьстенан аренашкара 1932 шеран белхашна дукхаха йолу колхозаш яьхкира дӀаден хӀу доцуш, белхан даьхний доцуш (уьш иэгнера я пайден дацара йол ца хиларна а, гӀуо лелорна а, бепиг кечдаран план кхочушъян дӀаделлера), цуо 1932 шеран ялте догдохийла ца йитира. Махкахь охьаехира экспортан планаш (кхузза гергга), ялта кечдаран план (22 %), даьхний дӀадаларан (2-зза), амма йукъара хьал цуо туо ца дора — юха ца кхианчу ялтано (Ӏаьнан дийна ялташ хӀаллакхилар, дерриг дӀа ца дер, йукъа кара хилла йокъалла, базан агрономийн принципаш йохаяр бахьнехь, ялта гӀуо кхиар, ялта чудерзош цӀена схьа ца гулдар, кхин а цхьа могӀа бахьнаш) чӀогӀа мацалла хӀоттийра 1932 шеран Ӏай, 1933 шеран бӀаьста.

1933 ш. 13 апрелехь «Financial Times» газетехь британин премьер-министр хиллачу Ллойд-Джорджан хьехамча Джонс Гарет, 1930-1933 шерийн муьрехь кхузза хилира ССРС, цунна хетарехь 1933 шарахь бӀаьста хиллачу мацаллин бахьна йуьртабахаман коллективизаци яра, цуо кхачийра хӀокху тӀаьхьене:

• кхааннах шина декъера латта дӀадаккхаро российн ахархойн къахьегарех йолу дог-ойла дӀаяьккхира; цул сов, хьалхарчу 1932 ш. ахархошкара нуьцкъала схьадаьккхира чудерзийна дерриг ялта;
• ахархоша даьхний массашкахь дайира колхозан фермашка дӀадала ца лууш, массашкахь елира говраш йол ца тоьуш, массашкахь делира даьхний цамгарш, шело, юург ца луш колхозан фермашкахь, бохамехь сов дукха хӀаллакхилира даьхний ерриг пачхьалкхехь а;
• кулакаллица латто девно, «6-7 млн дика къинхьегамхой», лаьхкира шайн латташ тӀиера, иэшам бира пачхьалкхан къинхьегамхойн потенциалан;
• Коьрта экспортан сурсатийн (хьун, ялта, мехкадаьтта, даьтта, кхин а) дуьненан мехаш охьадовлар бахьнехь, юурган экспорт тӀетохар а.^[62]

ЧӀогӀа ледара хьал дуй хууш, ВКП(б) куьйгалло 1932 шо чекхдолуш — 1933 шо долалуш тӀеийцира цхьа могӀа ладаме хийцамаш йуьртабахаман декъан урхаллехь — цӀанно йолийра парти а (1932 шеран 10 декабран ВКП(б) ЦК 1933 шарахь партин декъашхой а, кандидаташ а цӀанбарах Сацам), ССРСн Латхалкоман кхолламаш а. Контрактацин система (шен къиза «дуьхьала тоьхна планашца») хийцира декхараллин сурсаташ пачхьалкхан охьадахкарца, ялтан барам билгалбоккху комиссеш йира, йуьртабахаман сурсаташ схьаиэцаран, дӀадаларан, декъаран системехь хийцамаш бира, кхин а цхьа могӀа хийцамаш бира. Охаман къоьллин хьолашкахь уггаре доккханиг хилира колхозашна а, МТСна а дуьххьал дӀа партис куьйгалла дар — МТС политдакъош кхуллуш.

Цуо таро йира, йуьртабахамера гӀуо хьал хьаьжна ца Ӏаш 1933 ш. бӀаьста, дӀадиен а, чудерзо а дика ялта.

1933 ш. январехь ВКП(б) ЦК а, ЦКК а Цхьаьнатоьхначу пленумехь Сталина кхайкхийра кулакалла дӀаяккхар а, йуьртара социалистийн йукъаметтигийн толам а^[63].1933 ш. коллективизаци ма-дарра аьлчи юха дӀайолийра — юьхьанца дуьйна хила дезаш долчу принципашца:

«Йуьртабахамехь вай Ӏиттаделира хьалхалерачух тера а доцучу кепар латталелорца, керлачу техникца, кхолламан белхашдар а, юьхьанца санна долодийзира». Каганович (январь 1934).

Массанхьара коллективизаци йолалуш партин куьйгаллехь туьйлира ойла, миска ахархой а, юккъернаш а цхьаьнатохарехь коьрта дуьхьала ю КЭПан шерашкахь кхолладелла эвлара таро йолчеран чкъор — кулакаш, ткъа иштта церан агӀора йолу я царех йозуш болу социалан тоба — «кулакашна бухарниш».

Массанхьара коллективизаци йеш и новкъарло «дӀаяьккхина хила езара».

1930 шеран 30 январехь ВКП(б) ЦК Политбюрос тӀеийцира «Массанхьа коллективизаци ечу кӀошташкахь кулакийн бахамаш хӀаллакбаран белхех» цӀе йолу сацам. Оццу хенахь билгалдаьккхина, «кулакийн класса дӀаяккха йолаяр» 1929 шеран декабран тӀаьххьарчу деношкахь, массо а тӀегӀанера газеташ тӀехь Сталинан аграрийн-марксистийн гуламехь дина къамел зорба тохарца [2]. Цхьа могӀа историкаш билгалдоккху, «дӀаяккхаран» план хила езара 1929 шеран декабран юьххьехь.

«Кулакаш» бийкъира кхаа категоре:

• 1-ра — революцин дуьхьалара жигархой: колхозаш кхолларан жигара дуьхьало йеш, даиман бехачу меттигашкара уьдуш, къайлабовлу кулакаш;

Хьалхара категорин кулакийн доьзалийн кортош лоьцура, ткъа церан гӀуллакх дӀалора къасто дӀалора ОКПУ а, ВКП(б) обкомийн (мехкакомийн) а, прокуратурин векалех лаьтта «тройкашка».

• 2-гӀа — уггаре хьалдолу меттигера кулакийн лераме нах, советийн дуьхьалчеран жигараллин бух;

ШолгӀа категорин байталваьккхина ахархо а, цуьнан доьзал а генарчу кӀошташкара леррина меттигашка я белхан меттиге (вуьшта цунах алара «кулак махках ваккхар» я «белхан махках ваккхар») кхалхабора. ОКПУн ГУЛАГан леррина махках бохучеран декъан исправко гойтура, 1930—1931 шш. махках баьхна (махках бахаран меттиге хьовсош) 381026 доьзал 1803392 стегах лаьтта, царна йукъахь Украинера — 63720 доьзал, царех: Къилбаседа махка — 19658, Урале — 32127, Малхбуза Сибреха — 6556, Малхбале Сибреха — 5056, Якути — 97, Генара Малхбузан махка — 323.

• 3-гӀа — бисина кулакаш.[3]

КхоалгӀа категории йукъатоьхна кулакаш, кхалхабора областан я мехкан чохь, аьлчи а леррина махках бахаран меттиге ца хьовсабора.

Ма-дарра аьлчи, бахам схьабоккхуш махках кулакаш баьхна ца Ӏара, кулакашна бухарнаш аьлла цӀе тиллинарш а бохура, кулакашкахьа колхозан дуьхьала белхаш дина юккъернаш, мисканаш, ялхой (цхьа меттиг хилла ца Ӏара лулахошца чоьташ йеш, «лачкъайие лачкъийнарг») – иза ца догӀура юккъерниг «охьа ма таӀаве» аьлла йолу, нисса язйина йолчу сацаман пунктца.

Кулакаллин класс арататта, ца тоьу доза тохаран а, цуьнан цхьацца тобанаш арататтаран а политика. Кулакаллин класс арататта оцу классан дуьхьало биллинчу тӀамехь кагго еза, белхан гӀирсаш а, дахаран а, кхиаран а хьосташ (паргӀата латталелор, белхан гӀирс, аренда, белхалой эца бакъо, кхин а) доцуш бита беза.[4] Архивйина 2018-10-10 — Wayback Machine

Сибрехан махахь дукхаха йолчу немцойн ярташкахь колхозаш йохкура административан таӀзарца, цунна бина кхолларан а, политикин а кечам, йина чот йоцуш. Байталваккхаран белхаш дукха меттигашкахь лелабора, колхозашка бахка ца луучу юккъера ахархошна дуьхьала Ӏаткъаман. Иштта, белхаш, хьовсийна болу беккъа кулакашна дуьхьала, хьакхабелира немцойн ярташкахь дукхаха болчу юккъерчарах а. Оцу белхаш гӀо-м муххале а ца дора, немцойн ахархой колхозашна гена бохура. Тоьуш ду гайтича а, административан низамца арабаьхна Омскан гуора берриг кулакех, ах юхаберзира ОКПУ меженаш вовшахтохаран меттигашкара а, новкъара а. [5] Архивйина 2007-12-14 — Wayback Machine[6] Архивйина 2018-02-26 — Wayback Machine

Кхалхаран куьйгалла (хенаш, барам, кхалхо меттиг харжар) дира ССРС Латхалкоман кхалхаран а, Лаьттан фондийн а декъо (1930—1933), ССРС Латхалкоман Кхалхоран урхалло (1930—1931), кхалхабора ОКПУ.

Махках баьхначарна, йолу инструкцеш йохош [7], кӀезиг латтабора, я латта а ца бора оьшу кхача а, гӀирс а керла хевшинчу меттигехь [8] Архивйина 2007-11-09 — Wayback Machine (массашкахь махках баьхна хьалхарчу шерашкахь муххале а).

Йуьртабахаман коллективизаци тӀемал хьалхарчу шерашкахь ССРС йукъаяьхкина Украинин, Белоруссин, Молдавин малхбуза кӀошташкахь, Эстонехь, Латвехь, Литвахь, чекхъяьккхира 1949—1950 шш.

1980-гӀа шераш чекхдовлуш коллективизацин истори йукъа йеина цхьацца малхбузера историкийн ойланаш, «Сталина коллективизаци йина индустриализаци ян ахча даккха йуьртабахаман сурсатийн экстенсиван новкъа экспорт йеш (алсама ялтан)»[9].

• Йуьртабахаман машенийн а, тракторийн а импорт (эзар туьма): 1926/27 — 25 971, 1927/28 — 23 033, 1928/29 — 45 595, 1929/30 — 113 443, 1931 — 97 534, 1932—420.
• Бепиган сурсатийн экспорт (млн сом): 1926/27 — 202,6, 1927/28 — 32,8, 1928/29 — 15,9, 1930—207,1, 1931—157,6, 1932 — 56,8.

Дерриг, 1926 — 33 шерашкахь ялта арадаьккхина 672,8 млн соьман, ткъа техникин импорт йина 306 миллион соьман.

Цул сов 1927-32 шерашкахь пачхьалкхо арадаьккхина дикчу хьолех долу даьхний 100 миллион соьман гергга. Лаьттан туьхан а, йуьртабахаман гӀирс а, механизмаш а ян лерина гӀирсан импорт яра чӀогӀа дукха.

Сталина^[64] дӀахьуш йолу коллективизацин политикин жамӀаш: 2 миллион сов ахархо махках ваьккхина^[64], царех 1800000 1930—1931 шерашкахь; 6 миллион велла мацаллехь, бӀеэзарнаш — махках баьхначехь^[64]. Кхечу хаамашца 1930—1933 шш. коллективизаци бахьнехь динчу таӀзарех, мацаллех, уьнах, велла 7,2 - 10,8 миллион стаг.^[65]

Оцу политико массашкахь гӀаттамаш бира бахархошна йукъахь^[64]. Деккъа 1930 шеран мартехь ОКПУс багарбира 6500 массийн гӀаттам, царех 800 охьатаӀийра герз тухуш^[64]. Дерриг 1930 шарахь 2,5 миллион гергга ахархочо дакъа лецира 14 000 советийн коллективизацин дуьхьалчу гӀаттамехь^[64].

Цхьаьна интервьюхь МПУ политологин профессоро а, и.Ӏ.к. а Кара-Мурза Алексейс шен хетарг элира, коллективизаци хилла дуьххьал дӀа советийн къоман геноцид^[66]. Амма и ойла йийцарехь ю.

Ойла ю, коллективизацис дӀаяьккхина оьрсийн цивилизаци (А. Тойнбин терминологица)^[67].

Исбаьхьаллин литература

• М. А. Шолохов. «Поднятая целина» (1937) — показан процесс формирования колхозов, коллективизация на Дону.
• В. И. Белов. «Кануны», «Год великого перелома».
• И. Я. Егоров. «Буйные травы» (1940) — о коллективизации на Кубани.
• А. Г. Малышкин. «Люди из захолустья» (1938) — о коллективизации в Поволжье.

Музыка а, кинематограф а

• Прокати нас, Петруша, на тракторе (песня) — музыка: Владимир Захаров; слова: Иван Молчанов (1929)
• Земля (фильм, 1930)
• Симфония № 12 или так называемая «Колхозная» — сочинение Николая Мясковского (1932)
• Поднятая целина (фильм, 1959—1961) — экранизация одноимённого романа М. А. Шолохова

• Йуьртабахаман техникин а, гӀирсийн а импорт 1926/27 — 1929/30
  Йуьртабахаман техникин а, гӀирсийн а импорт 1926/27 — 1929/30
• ССРС коьрта сурсатийн экспорт 1926/27 — 1933
  ССРС коьрта сурсатийн экспорт 1926/27 — 1933
• ССРС коьрта сурсатийн импорт 1929—1933
  ССРС коьрта сурсатийн импорт 1929—1933
• Коллективизаци 1930—1933
  Коллективизаци 1930—1933
• Даьхнийн барам 1928—1930
  Даьхнийн барам 1928—1930
• Даьхнийн барам 1930—1933
  Даьхнийн барам 1930—1933
• Даьхнийн барам 1934—1937
  Даьхнийн барам 1934—1937

• Александров К. М. Зачем Сталин устроил Большой террор и утопил страну в крови: «Осужденным к расстрелу рубили головы топором» [интервью] // ИА «Лента.ру». / Корр. Андрей Мозжухин. — М., 2017. — 5 августа. — Электронный ресурс: www.lenta.ru.
• Наша малая Родина: Хрестоматия по истории Новосибирской области, 1921—1991 // Сост. В. И. Баяндин, В. А. Ильиных, С. А. Красильников, И. С. Кузнецов и др. / Материалы Государственного архива Новосибирской области. — Новосибирск: ЭКОР, 1997. — 768 с. — ISBN 5-85618-093-3 (в том числе материалы по тайному визиту И. В. Сталина в Сибирь в 1928 и начале искусственного первого голодомора 1928—1929 гг., о начале ликвидации в СССР крестьянства как класса).
• 1928 год. Поездка И. В. Сталина в Сибирь. Документы и материалы // Известия ЦК КПСС. — М., 1991. — № 5. — С. 193, 196—199. ISSN: 0235-7097
• Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л. Чёрная книга коммунизма = Le Livre Noir du Communisme. — М.: Три века истории, 2001. — С. 155—158. — 864 с.
• Сельскохозяйственная энциклопедия 1 изд. 1932—1935 М. ОГИЗ РСФСР
• Сельскохозяйственная энциклопедия 2 изд. 1937—1940 М.-Л. СЕЛЬХОЗГИЗ
• Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы в 5 томах. 1927—1939. В. Данилов, Р. Маннинг, Л. Виола, Р. Джонсон, Р. Дэвис, В. Козлов, А. Сахаров, С. Уиткрофт, Ха Енг Чул, В. Христофоров, Т. Шанин. — Москва, 2006.

• И. Зеленин, доктор ист. наук. «„Революция сверху“: завершение и трагические последствия»
• В.Данилов, доктор ист. наук. «Коллективизация»
• И. Науменко «Как судили райком»
• «Женщины раздевали бригадиров донага и всячески издевались над ними»
• Stephan Merl, Sowjetisierung in Wirtschaft und Landwirtschaft, EGO — European History Online, Майнц: Institute of European History, 2011, проверено 6 августа 2014.(нем.)
• Скорик А. П., Бондарев В. А. Коллективизация в казачьих судьбах // Донской временник: краеведческий альманах / Донская государственная публичная библиотека. Ростов-на-Дону, 1993—2014.