Российн импери
Росси́йн импе́ри (оьрс. реф-хьалх. Россійская имперія; кхин а Ерригросси́йн импе́ри, паччахьан Росси́) — 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 шерера 1917 шо кхаччалц болчу муьрехь лаьттина пачхьалкх.
| Импери | |
| Российн импери | |
|---|---|
| оьрс. реф-хьалх. Россійская имперія | |
| Девиз: «Вайца Дела ву!» | |
.svg) Российн мохк 1914 шеран хьелашца Хилла мехкаш Протектораташ а, Ӏаткъаман сфераш а | |
←  →22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 — 1917 шеран 1 (14) сентябрь | |
| Коьрта гӀала | Петарбух (1721—1728 — де-факто[Комм 1], 1730—1917[Комм 2]) Москва (1721—1728 — де-юре[Комм 1], 1728—1730) |
| Мотт (меттанаш) | Официалан: оьрсийн Регионийн: полякийн (Полякийн олала), финийн, шведийн (Финляндин Сийлахь олалла) |
| Официалан мотт | оьрсийн мотт, Полякийн мотт, Финнийн мотт, Шведийн мотт |
| Дин | православи |
| Ахча | дешин сом[d], Сом |
| Майда | 21 797 725 км² (1914 год)[2] = 22 800 000 км² (1895—1905) |
| Бахархой | 178 378 800 ст.[2][Комм 3] |
| Урхаллин тайпа | |
| Парламент | лакхара палата: Пачхьалкхан кхеташо лахара палата: Пачхьалкхан дума |
| Форма госустройства | унитаран автономин пачхьалкхан кхолламашца |
| Уггаре йаккхий гӀаланаш: | Петарбух, Москох, Варшава, Рига, Киев[Комм 4] [см. таблицу] |
| Пачхьалкхан кортош | |
 Ерригроссийн император (исписка) | |
| • 1721—1725 | Пётр I (хьалхара) |
| • 1894—1917 | Николай II (тӀаьххьара) |
| • 1810—1812 | граф Николай Петрович Румянцев (хьалхара) |
| • 1916—1917 | эла Николай Дмитриевич Голицын (тӀаьххьара) |
| • 1810—1812 | граф Николай Петрович Румянцев (хьалхара) |
| • 1917 шеран 1 январь — 1 март | Иван Григорьевич Щегловитов (тӀаьххьара) |
| • 1906 шеран 27 апрель — 8 июль | Сергей Андреевич Муромцев (хьалхара) |
| • 1911—1917 | Михаил Владимирович Родзянко (тӀаьххьара) |
| Истори | |
| • 1721 | Пётр I Императоран титул тӀеэцар |
| • 1725—1762[5] | ГӀалийн харцамийн мур |
| • 1861—1874 | Баккхий хийцамаш |
| • 1881—1892 | Контрхийцамаш |
| • 1914—1918 | Хьалхара дуьненан тӀом |
| • 1917 | Февралан революци |
| • 1917 | Республика кхайкхор |
 Медиафайлаш Викилармехь | |
Евразин уггаре йоккха пачхьалкх лаьтта Малхбален Европехь, Къилбаседа Европехь, Къилбаседа Азехь, Йуккъера Азехь, Къилбаседа Америкехь (1867 шо кхачале).
Импери кхайкхира 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 шарахь Къилбаседан тӀеман жамӀашца, оцу хенахь сенаторийн дехарца Ерриг Русин Паччахь а, Сийлахь Эла а волчу Пётр I-чо тӀеийцира Ерригроссийн императоран а, Даймехкан ден титулаш [6].
Российн империн коьрта шахьар 1721 – 1728 а, 1730 – 1917 шерашкахь хилла Петарбух (1914—1917 шерашкахь Петроград), ткъа 1728—1730 шерашкахь — Москох.
Российн импери хилла шен майданца мацца а цкъа хиллачу пачхьалкхех кхоалгӀа пачхьалкх (Британин а, Монголийн а имперел тӀаьхьа). Ша йоха герга яханчу хенахь иза яьржира Къилбаседа Шен Ӏапказан тӀекхаччалц къилбаседехь, Ӏаьржа хӀордан тӀекхаччалц къилбехахь, Балтикин хӀорд тӀекхаччалц малхбузехь, Тийна Ӏапказ тӀекхаччалц малхбалехь. Империн коьртехь вара Ерригроссийн император, цуьнгахь дара цхьанне хӀумано доза ца туху, абсолютан Ӏедал 1905 шо кхаччалц (1905 шеран манифест), йукъара боккху боца мур, Ерригроссийн император-аьзнин Анна Иоанновнин урхаллин юьххьехь, иза Ӏарш тӀехуучу хенахь, цунна кхоча боьхкина бара Лакхара къайлаха кхеташонан декъахой, цара доза тухура абсолютизман.
Пачхьалкхан хӀоттамца Российн Импери хилла "Православи, Ша доладар, Халкъ" идеологин доктринин бух тӀехь абсолютан монархи, иза лаьттина 1905 шерийн революци кхаччалц, цуьнан жамӀо хӀоттийра конституцин монархи. 1917 шеран Февралан революцил тӀаьхьа паччахьа Николай II-гӀачо йитира Ӏарш. Цул тӀаьхьа сихха кхоьллира Российн хенан правительство, цуо 1 (14) сентябрехь 1917 шарахь махкахь республика кхайкхийра[7] (и гӀуллакх Ерригроссийн кхолламан гуламан карахь доллушехь; 5 (18) январехь 1918 шарахь Кхолламан гуламо иштта кхайкхийра Росси республика[8]).
Октябран революцин жамӀашца большевикаша Ӏедал схьалецира, цуо Росси гражданийн тӀаме ялийра. 1918 шарахь коммунисташа бийра императоран доьзал, ткъа 1922 шарахь кхоьллира Советийн Союз.
РомановгӀеран некъаша урхалла дира Российн Империн 1721 – 1762 шерашкахь. Цуьнан ненан агӀора га немцойх даьлла ду, ден агӀора (Гольштейн-Готторп-РомановгӀар), урхалла дина 1762 шерера империи йоххалц.
1897 шеран Имперера бахархой багарбаро гайтира 125,6 миллион стаг, оцу хенахь иза кхоалгӀа барам бара дуьненахь Цин империн а, ХӀиндин а тӀаьхьа.
Массо а импереш санна, Российн тайп-тайпана экономикин система яра, къаьмнаш, меттанаш, динаш дара. Бара дуккха а правительствон дуьхьала гӀуллакххой а, кхолламаш а, цара бӀешерашкахь бира шортта гӀовттамаш а, теракташ а. 19 бӀешарахь империн къайлаха полицис къовсам латтабора цаьрца, дуккха а нах каторге хьовсийра Сибреха.
Имперехь аграрин экономикин система алсама яра. Цуьнан амалехь яра, гӀопаллин ахархоша болх бен даккхийра долара латташна тӀехь, лахара эвсаралла. 1861 шарахь йира Ахархойн реформа, цуо ахархой мукъабехира лаьттан долахойх, амма хӀинца а факт хилла, ахархошна экономикин маршо ца еира, иштта дукхаха болу ахархой практикехь буьззина маьрша ца бевлира. Экономикин модернизацин процесс дӀайоьдура цӀерпоштнекъашка а, заводашка а ечу кхечу мехкашкара инвестицешца.
Тайп-тайпанчу хенашкахь мехкан урхалла дора, пачхьалкхан куьйгалхо воцуш, дакъа лоцура бояраша а, элаша а.
Петр I белхаш
Российн империн бух биллина Пётр I-чун реформаш йолуш, цуо хаъал хийцира Российн пачхьалкхан а, йукъараллин а дахар[9], 1700—1721 шерашкара Къилбаседан тӀеман жамӀехь, дикка чӀагӀдира Российн пачхьалкхан дуьненайукъара хьал[10]. Чоьхьара хийцамаша а, тӀеман толамо а таро йира Россех Европин политикехь йоккха роль ловзо йоккха пачхьалкх ян[10], мехкан керла хьал лоруш, Сенато а, Синодо а 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 шарахь, Ништадтан машар кхайкхийначу дийнахь, кховдийра паччахьан Даймехкан ден а, Ерригроссийн императоран а титулаш[11]. Лоруш ду, Петр I-чо императоран титул тӀеэцначул тӀаьхьа Росси паччахьаллера импере кхечира, мехкан исторехь болабелира империн мур[6][12][13].
Реформийн жамӀашца Россехь хӀоьттира абсолютан монархи, абсолюталлин раж чӀагӀйира ТӀеман Регламентехь[Комм 5]. Пачхьалкхан куьйгалхочунна куьйгакӀелахь яра килс а (Сийлахь синодан обер-прокурорца), хьалха хилла патриархан хӀоттамах Пётр I-чо синодачуьнца хийцина. Пётр I-чо Рангех лаьцна табель дӀанисйо вотчина поместьеца; бояраллин яйна йисина маршо, цунах хилла шайн дерриг дахар пачхьалкхан гӀуллакхан дӀадала деза олалла. Пётр I-чо кхуллу Россехь керла флот, хийцамаш бо эскарехь, дӀайоьллу дешаран хьукматаш (Петарбухан Ӏилманийн академи). Петр I-ра волуш дӀадиллина российн хьалхара газет «Ведомости», йукъадаьккхина гражданийн зорба. Пётр I-чо Ӏилма кхиийначун совгӀаташ до, географи, геологи, махлелор, промышленность муххале а[15], масала кеманаш дар, российн дешаран система тояр: Петр I-чун урхаллин заманахь бахархойн барам 15 миллионов болчу хенахь, хӀора итталгӀачунна дешар делира[16]. Пачхьалкхан коьрта шахьар хилира 1703 шарахь Къилбаседан тӀамехь баьккхинчу балтикин хӀордйистан махкахь йина Петарбух.
Петр I-чун урхаллин муьрехь кхоллаяла йолаелира пачхьалкхан, великороссаш, малороссаш, белорусаш цхьаьнатоьхна Кхаа марталлин оьрсийн халкъан концепци, иза оьзна яра Киевн-Печерин лаврин архимандритан Захария Копыстенскийн (1621 шо) цӀарах, тӀаьхьа концепци кхиийна шен белхашкахь Петр I-чун накъосто, архиепископа, профессора Феофан Прокоповича.
Петр I-чун уггаре къегина доттагӀий хилла Ф. Лефорт, Б. Шереметев, А. Меншиков, Я. Брюс, М. Голицын, А. Репнин, А. Келин. Петран урхаллин кхиамаш бора шира йелла кепаш дӀа а йохкуш: масала, олалла хьалха санна гӀуллакх дан дезаш дара, ткъа промышленность кхиайора коьртаниг гӀопаллин къинхьегам шорбеш. Петр I-чун промышленностера хийцамаша тӀетуьйхира мехкан арахьара махлелоран чухоам, амма, вукха агӀора, далийра импортан сурсаташ экспортал совдаккхаре, российн махлелорехь кхечу махкахойн роль айира, башха чӀогӀа бара российн махлелорехь ингалсхой[17].
Билгалдахарш
- Байракхах комменташ
- Комменташ
- Хьосташ
Литература
Хьажоргаш
- Сайт, посвящённый Российской империи. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 27 август.
- Дореволюционные труды по русскому государственному праву
- Рубль Российской империи. Галерея банкнот. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 27 август.
- Флаги России. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 27 август. Кху чуьра архивйина оригиналан 2013 шеран 25 октябрехь
- Ал. Пыжиков, Новый взгляд на историю Российской империи (2013)