Qırım Hanlığı
Qırım Hanlığı, öz ve doğru adı — تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ (Taht-i Qrım ve Deşt-i Qıpçaq)[6] — tarihiy Qırımtatar devleti. Avropada «Küçük Tatariyası», «Perekop Tatariyası» ve «Avropa Tartariyası» adlarınen de belli edi. 1441 s. peyda olıp 1783 s. Rusiye tarafından zapt etildi. Qırım Hanlığında üküm sürgen hanlar Geray sülâlesinden edi. Şu devletniñ tuğrası — üçtane qara aqbaba[1][2].
| Qırım Hanlığı تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ | |||||
| 1441 – 1783 | |||||
| |||||
 | |||||
| Paytaht | Bağçasaray | ||||
| Resmiy til | Eski qırımtatar tili (Edebiyat Çağatay tilinde yada Osmanlı tilinde de bola edi) [5] | ||||
| Resmiy din | İslâm | ||||
| Devlet qurumı | Tabaqa-temsiliy monarhiya | ||||
| Hanlar | |||||
| - ilk: 1441 – 1456 | I Hacı Geray | ||||
| - soñki: 1782–1783 | Şahin Geray | ||||
Tarih
Peyda oluv
Qırım Hanlığı rus tarihçılığında Altın Ordu (rusça Золотая Орда) olaraq belli olğan Uluğ Ulus devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi Melek Hacı Geray han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ Qazan (Bulğar), Sibir ve Hacı Tarhan ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı Uluğ Ulus ve Deşt-i-Qıpçaq halefi oldı.
Quvetleşüv
Osmanlı devletinen munasebetleri
Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı iç bir vaqıt olmadı[7]. Qırım ve Türkiye ittifaqdaş eki devlet edi. Onıñnen beraber Osmanlı padişaları İslâm halifesi olğanı içün Qırım hanlarına tesir etip olğanlar. Lâkin Osmanlı padişaları Qırım hanlarından farqlı olaraq Cengiziy (Cengiz han nesli) olmağanı içün hanlar osmanlılarğa boysunmadılar.
Cenkleri
Qırım — Moskoviya (Rusiye) cenkleri
Başta (ortaq duşmanı olğan Büyük Orduğa qarşı küreşkenleri içün) Moskoviya Qırımnıñ eñ yahşı ittifaqdaşı olğan edi. Soñra ise Qırım ve Moskoviya (Rusiye) sıq-sıq cenkleşti.
Qırım — Lehistan cenkleri
Ukrainağa yardım etüv
Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiy Lehistan (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan III İslâm Geray red etmedi. İslâm Geraynıñ sayesinde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. 1654 senesi Pereyaslav radası oldı, ve Özü qazaqlarınıñ isteginen Ukraina Rusiyege qoşuldı, soñra ise Rusiye ve Lehistan tarafından ekige bölündi.
Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyası
1736 s. Rusiyeniñ Qırımnı istilâ etkeni
Zemin
Feldmarşal Minihniñ reberliginde rus ordusınıñ basqanından evel, osmanlı padişası Qırım hanı I Qaplan Geraynı osmanlı ordusına yardım etsin dep Acemistanğa çağırdı. Qaplan Geray padişağa Rusiye ordunıñ Qırımda olmağanından faydalanıp istilâ ete bilcegibi yazdı. Lâkin aynı zamanda İslâm halifesi de olğan padişa Qaplan Geraynıñ Acemistanğa ketmesini çoq talap etti ve Qaplan Geray padişanıñ teklifni qabul etmege mecbur oldı.
Rusiyeniñ basqınınen Qırımnıñ berbat etilmesi
1783 s. Rusiye İmperiyasınıñ Qırımnı zapt etkeni
1782 senesi Şahin Geray eñ ağır vaqıtta ekinci kere Qırım tahtına çıqtı[8]. Rusiye 1783 senesi Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki han tahtını terk etmeyip Qırımda rus saiplik aqqını tanımadı. Şahin Geraynıñ tahtını terk etkenini isbatlağan iç bir vesiqa yoq.
Tarihını yañıdan yazılması
Qırım Hanlığını zapt etken soñ, Klüçevskiy, Karamzin, Solovyov kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. 1944 s. olğan qırımtatar sürgünliginden soñ bu esnas daa intensiv oldı.
Arbiy iş
İqtisat
Şuña da baqıñız
İhtar
- Zaytsev İ. V. Крымское ханство: вассалитет или независимость?//Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летаю со дня рождения A.C. Тверитиновой (1910-1973)
- Zaytsev İ. V. Где останавливались крымские послы в Москве и московские послы при дворе крымского хана в XVI веке?
