Κλάουντια Καρντινάλε
Κλάουντια Καρντινάλε είναι το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Ιταλίδας ηθοποιού Κλωντ Ζοζεφίν Ροζ Καρντινάλε (Τύνιδα, 15 Απριλίου 1938). Έχει παίξει σε περισσότερες από 150 ταινίες και τη δεκαετία 1960-1970 ήταν από τις σημαντικότερες σταρ του ιταλικού κινηματογράφου.
Βιογραφία
Καταγωγή και νεανικά χρόνια
Οι παππούδες της κατάγονταν από τη Σικελία και είχαν εγκατασταθεί στην Τυνησία την εποχή που ήταν ακόμη γαλλικό προτεκτοράτο. Οι γονείς της, η Γιολάντα και ο Φραντσέσκο, αν και είχαν γεννηθεί στην Αφρική, διατηρούσαν την ιταλική υπηκοότητα. Οι μητρικές της γλώσσες είναι τα αραβικά της Τυνησίας, τα γαλλικά και η διάλεκτος της Σικελίας. Όταν ξεκίνησε την κινηματογραφική της καριέρα στην Ιταλία, τα ιταλικά τα μιλούσε με αρκετή δυσκολία γι’ αυτό και στις πρώτες της ταινίες ντουμπλάρανε τη φωνή της.
Το 1957, κατά τη διάρκεια της «Εβδομάδας ιταλικού κινηματογράφου» στην Τύνιδα, κέρδισε στον διαγωνισμό «Η πιο ωραία Ιταλίδα της Τυνησίας»[1] διαγωνισμός του οποίου το έπαθλο ήταν ένα ταξίδι στη Βενετία για το Φεστιβάλ Κινηματογράφου. Στη Βενετία δεν περνά απαρατήρητη και της γίνεται πρόταση να παρακολουθήσει τη Σχολή Κινηματογράφου της Ρώμης. Την πρόταση την δέχεται, όμως εγκαταλείπει τα μαθήματα μετά ένα τρίμηνο, καθώς οι επιδόσεις της στην υποκριτική δεν ήταν ιδιαίτερα καλές και η έλλειψη ευχέρειας που είχε στην ιταλική γλώσσα έκανε τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα.
Όμως η επιστροφή της στην Τύνιδα θα συνοδευτεί από μια επώδυνη ανακάλυψη: έχει μείνει έγκυος. Είναι το αποτέλεσμα μιας σύντομης και δραματικής σχέσης που είχε με έναν Γάλλο, 10 χρόνια μεγαλύτερό της, σχέση που ξεκίνησε με βίαιο τρόπο. Αποφασίζει να μην προχωρήσει σε έκτρωση και για να λύσει το προσωπικό της αδιέξοδο αποδέχεται την πρόταση για συμβόλαιο αποκλειστικότητας με την εταιρεία παραγωγής του Φράνκο Κριστάλντι και επιστρέφει στην Ιταλία.[2]
Καριέρα
1958-1960
Η πρώτη της ιταλική ταινία είναι η πολύ επιτυχημένη κωμωδία «Ο κλέψας του κλέψαντος». Αν και ο ρόλος της δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλος, η φωτογένειά της την κάνει αμέσως γνωστή και αναγνωρίσιμη. Ακολουθούν άλλες δυο ταινίες, στις οποίες εργάζεται κρύβοντας από όλους την εγκυμοσύνη της. Η ψυχολογική της κατάσταση δεν είναι καθόλου καλή, έχει πάθει κατάθλιψη και κατατρύχεται από βασανιστικές σκέψεις αυτοκτονίας. Όταν πλέον έχει φτάσει στον έβδομο μήνα της, πηγαίνει στον παραγωγό για να ζητήσει διακοπή του συμβολαίου της. Ο Κριστάλντι μαντεύει το πρόβλημα και αποφασίζει να τη στηρίξει. Την βοηθάει να αντιμετωπίσει την οικογένειά της (που ακόμη δεν γνωρίζει τίποτα για το θέμα) και την στέλνει στο Λονδίνο για να γεννήσει μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα του ιταλικού Τύπου.[3]
Όμως ο Κριστάλντι θα της επιβάλει να συνεχίσει να κρατά κρυφή την ύπαρξη του παιδιού που θα γεννηθεί για να μην καταρρεύσει η εικόνα που είχε το κοινό γι’ αυτήν, η εικόνα μιας δροσερής και αγνής ενζενί. Δεν της είναι δυνατόν να αρνηθεί καθότι το συμβόλαιο που έχει υπογράψει τον προηγούμενο χρόνο είναι αμερικάνικου τύπου, κρατά δηλαδή η εταιρεία παραγωγής τον πλήρη έλεγχο όχι μόνο στην καριέρα της αλλά και στην ιδιωτική της ζωή. Θα κρατήσει το μυστικό της για 7 ολόκληρα χρόνια και ο γιος της ο Πάτρικ μεγαλώνει με την οικογένειά της και αναφέρεται σαν ο μικρός της αδελφός. Ούτε στον ίδιον δεν της επιτρέπουν να αποκαλύψει την πραγματική τους σχέση. Όταν μια σκανδαλοθηρική εφημερίδα δημοσιεύει την αλήθεια, η Καρντινάλε πλέον νιώθει απελευθερωμένη και διηγείται τα πάντα σε μια συνέντευξη στον δημοσιογράφο Έντσο Μπιάτζι.
1960-1970
Αρχίζει να γυρίζει τη μια ταινία μετά την άλλη. Η στρατηγική του Κριστάλντι, για να την καθιερώσει, ήταν να την βάζει να παίζει μικρούς ρόλους αλλά σε ταινίες σπουδαίων σκηνοθετών, οι οποίοι γίνονται σιγά σιγά οι δάσκαλοί της στην υποκριτική. Από το 1960 μέχρι το 1963 παίζει σε 10 ταινίες.
Το 1963 είναι μια εξαιρετική χρονιά για την καριέρα της. Συνεργάζεται με δυο από τους σπουδαιότερους Ιταλούς σκηνοθέτες: με τον Λουκίνο Βισκόντι στην ταινία Ο γατόπαρδος και με τον Φεντερίκο Φελίνι στην ταινία 8½. Τα γυρίσματα σε κάθε ταινία θα είναι εντελώς διαφορετικά. Ο Βισκόντι αφήνει απέξω τον υπόλοιπο κόσμο, έχει ανάγκη την ησυχία για να εργαστεί, στο πλατό επικρατεί μια ατμόσφαιρα σχεδόν θρησκευτικής ευλάβειας, στο σενάριο δεν επιτρέπεται ν’ αλλαχτεί ούτε ένα κόμμα.
Από την άλλη, στο πλατό του Φελίνι επικρατεί αναστάτωση και ζωντάνια. Το φασαριόζικο κλίμα και ο θόρυβος τροφοδοτούν την έμπνευσή του. Αποζητά τον αυτοσχεδιασμό από τους ηθοποιούς του αλλά καταφέρνει να τους οδηγεί εκεί που θέλει αυτός. Η συμμετοχή της σε αυτές τις δυο ταινίες θα την καθιερώσουν ως αστέρι πρώτου μεγέθους. Μάλιστα η φωνή της θ’ ακουστεί για πρώτη φορά στην ταινία του Φελίνι. Θα είναι ο πρώτος σκηνοθέτης που δεν θα θελήσει να την ντουμπλάρει. Γι’ αυτόν η κάθε διαφορά είναι ποίηση, ακόμη και η τόσο ξεχωριστή βραχνή φωνή της.[4] Ο Γατόπαρδος θα αποσπάσει τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και η ερμηνεία της ως Αντζέλικα θα μείνει στην ιστορία. Η ίδια διηγείται πως ο Βισκόντι της έπλασε το βλέμμα, το χαμόγελο και της έμαθε πώς να καθοδηγεί το σώμα της.[5]
Το 1963 θα γυρίσει και την πρώτη της αμερικάνικη ταινία, τον Ροζ πάνθηρα. Ο συμπρωταγωνιστής της Ντέιβιντ Νίβεν, με το εγγλέζικο χιούμορ του, θα της χαρίσει ένα ιδιαίτερα εκκεντρικό κομπλιμέντο: «η πιο όμορφη ιταλική εφεύρεση… μετά τα σπαγκέτι!». Για 3 χρόνια θα εργαστεί μόνιμα στις ΗΠΑ, συμμετέχοντας σε πολλές ταινίες. Θα δουλέψει με πολλά διάσημα αστέρια του Χόλιγουντ όπως ο Ροκ Χάτσον, ο Μπαρτ Λάνκαστερ, ο Τόνι Κέρτις, ο Σον Κόνερι, ο Τζον Γουέιν, η Ρίτα Χέιγουορθ κ.ά.
Το 1967 παντρεύεται στην Ατλάντα των ΗΠΑ τον παραγωγό Φράνκο Κριστάλντι, ύστερα από επταετή δεσμό. Ο γάμος τους δεν είναι έγκυρος στην Ιταλία αλλά ο Κριστάλντι αποφασίζει και υιοθετεί τον γιο της Πάτρικ. Η Καρντινάλε νιώθει ότι του χρωστάει ευγνωμοσύνη για την καριέρα της αλλά κυρίως γιατί την βοήθησε με την εγκυμοσύνη της αλλά αισθάνεται ότι ο δεσμός τους και στη συνέχεια ο γάμος τους είναι μια προσπάθεια από την πλευρά του να την κρατάει βασανιστικά δέσμια της εταιρείας παραγωγής του.[6]
1970-1980
Στις αρχές της δεκαετίας θα γυρίσει στην Ιταλία, όπου θα λάβει μέρος σε αρκετές ευρωπαϊκές παραγωγές. Η ταινία που θα καθορίσει την μετέπειτα πορεία της έρχεται το 1973-4. Είναι η ταινία Αίμα στην κόψη του ξυραφιού με σκηνοθέτη τον Πασκουάλε Σκουιτιέρι. Η Καρντινάλε θα γοητευτεί από τον αντικομφορμιστή ναπολετάνο σκηνοθέτη και θα σχετιστεί μαζί του. Την έχει πια εξαντλήσει η τυφλή υπακοή στον μέντορά της τον Κριστάλντι. Με τον συνομήλικό της Σκουιτιέρι νιώθει να βρίσκει την ανεμελιά και την ελευθερία που δεν χάρηκε στα νεανικά της χρόνια.[7] Το 1975 εγκαταλείπει τον Κριστάλντι ο οποίος την εκδικείται όσο μπορεί, παρακινώντας πολλούς σκηνοθέτες να μην εργαστούν μαζί της και για περίπου 2 χρόνια η καριέρα της θα περάσει κρίση. Θα γυρίσει αρκετές ταινίες με τον Σκουιτιέρι και το 1979 θα αποκτήσει μια κόρη μαζί του. Η σχέση τους θα κρατήσει μέχρι το 1999.
1980-2000
Συμμετέχει σε πολλές ιταλικές ταινίες αλλά και σε αρκετές σημαντικές διεθνείς παραγωγές όπως το Φιτζκαράλντο του Βέρνερ Χέρτζογκ. Αυξάνονται οι συμμετοχές της σε γαλλόφωνες ταινίες και τελικά το 1989 μετακομίζει στο Παρίσι, όπου νιώθει περισσότερο άνετα λόγω της γλώσσας. Το 1993 της απονέμεται ο Χρυσός Λέων για το σύνολο της καριέρας της στο Φεστιβάλ της Βενετίας.
Από το 1977 και μετά συμμετέχει σε περισσότερες από 10 διεθνείς παραγωγές για την τηλεόραση. Σημαντικότερες ήταν 2 μίνι σειρές ο Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ του Φράνκο Τζεφφιρέλλι (1977) και η Γαλλική επανάσταση (1989).[8]
2000 έως σήμερα
Το 2002 της απονέμεται η Χρυσή Άρκτος για το σύνολο της καριέρας της στο Φεστιβάλ του Βερολίνου.[9]
Δεν είχε ποτέ τολμήσει να παίξει στο θέατρο γιατί θεωρούσε πάντα ότι η φωνή της δεν θα είχε την κατάλληλη απήχηση σε ζωντανό ακροατήριο. Τελικά το 2000 πείθεται να παίξει στη Βενετσιάνα που ανεβαίνει σε θέατρο του Παρισιού. Ακολουθεί μια τουρνέ στην Ιταλία το 2002/2003 με έργο του Πιραντέλλο σε σκηνοθεσία Σκουιτιέρι. Το 2005 συμμετέχει σε ανέβασμα του Γλυκού πουλιού της νιότης και τον επόμενο χρόνο του Γυάλινου κόσμου του Τένεσι Ουίλιαμς.
Το 2011 την τιμούν με τη Χρυσή Λεοπάρδαλη για τη συνολική της καριέρα στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο.
Τα τελευταία χρόνια έχει εργαστεί με αρκετούς νέους σκηνοθέτες στην πρώτη τους δουλειά, αμειβόμενη ακόμη και με ελάχιστα χρήματα γιατί της αρέσει να προσφέρει τη βοήθειά της σε νέους καλλιτέχνες.[10]
Έχει παρασημοφορηθεί 2 φορές (1995 και 2002) από την Ιταλική Δημοκρατία για την προσφορά της στην 7η Τέχνη και έχει τιμηθεί με το παράσημο του Ιππότη και του Αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής από την Γαλλική Δημοκρατία.
Από το 2000 είναι Πρέσβειρα Καλής Θέλησης της ΟΥΝΕΣΚΟ για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών.
Φιλμογραφία
| Έτος | Τίτλος | Σκηνοθέτης | |
|---|---|---|---|
| Πρωτότυπος | Ελληνικός | ||
| 1958 | Goha | Ο γιος της σκλάβας | Ζακ Μπαρατιέ |
| 1958 | I soliti ignoti | Ο κλέψας του κλέψαντος | Μάριο Μονιτσέλι |
| 1958 | 3 straniere a Roma | Κλάουντιο Γκόρα | |
| 1959 | La prima notte | Αλμπέρτο Καβαλκάντι | |
| 1959 | Il magistrato | Λουίτζι Τζάμπα | |
| 1959 | Un maledetto imbroglio | Είμαστε όλοι ένοχοι | Πιέτρο Τζέρμι |
| 1959 | L'audace colpo dei soliti ignoti | Οι μικροαποατεώνες, Ο κλέψας του κλέψαντος no 2 | Νάννι Λόυ |
| 1959 | Upstairs and Downstairs | Ζητείται καμαριέρα | Ραλφ Τόμας |
| 1960 | Il bell'Antonio | Μάουρο Μπολονίνι | |
| 1960 | Vento del Sud | Πάθος και αίμα | Έντσο Προβεντσάλε |
| 1960 | Austerlitz | Ο Ναπολέων στο Αούστερλιτς | Άμπελ Γκανς |
| 1960 | Rocco e i suoi fratelli | Ο Ρόκο και τ' Αδέλφια του | Λουκίνο Βισκόντι |
| 1960 | I delfini | Φλογισμένα νιάτα | Τσίτο Μαζέλλι |
| 1961 | La ragazza con la valigia | Το κορίτσι με την βαλίτσα | Βαλέριο Τζουρλίνι |
| 1961 | Les lions sont lâchés | Τα λιοντάρια αφέθηκαν ελεύθερα | Ανρί Βερνέιγ |
| 1961 | La viaccia | Ο δρόμος των κακόφημων σπιτιών | Μάουρο Μπολονίνι |
| 1962 | Cartouche | Καρτούς | Φιλίπ ντε Μπροκά |
| 1962 | Senilità | Όταν η σαρξ υποκύπτει | Μάουρο Μπολονίνι |
| 1963 | 8½ | 8½ | Φεντερίκο Φελίνι |
| 1963 | Il Gattopardo | Ο Γατόπαρδος | Λουκίνο Βισκόντι |
| 1963 | The Pink Panther | Ο ροζ πάνθηρας | Μπλέικ Έντουαρντς |
| 1963 | La ragazza di Bube | Το κορίτσι του Μπούμπε | Λουίτζι Κομεντσίνι |
| 1964 | Gli indifferenti | Οι αδιάφοροι | Τσίτο Μαζέλλι |
| 1964 | Circus World | Το μεγαλύτερο τσίρκο του κόσμου | Χένρυ Χάθαγουαίη |
| 1964 | Il magnifico cornuto | Ένας υπέροχος κερατάς | Αντόνιο Πιετράντζελι |
| 1965 | Vaghe stelle dell'Orsa | Τα μακρινά αστέρια της άρκτου | Λουκίνο Βισκόντι |
| 1965 | Blindfold | Το εξπρές των κατασκόπων | Φίλιπ Ντιουν |
| 1966 | Lost Command | Χαμένη ταξιαρχία | Μαρκ Ρόμπσον |
| 1966 | The Professionals | Οι επαγγελματίες | Ρίτσαρντ Μπρουκς |
| 1966 | Le fate | Οι βασίλισσες | Μάριο Μονιτσέλι (σπονδυλωτή ταινία) |
| 1966 | Una rosa per tutti | Ένα τριαντάφυλλο για όλους | Φράνκο Ρόσσι |
| 1967 | Don't Make Waves | Πώς θα πετύχετε στον έρωτα | Αλεξάντερ Μακέντρικ |
| 1968 | Il giorno della civetta | Μαφία | Νταμιάνο Νταμιάνι |
| 1968 | The Hell with Heroes | Φυγή προς την κόλαση | Τζόζεφ Σάρτζεντ |
| 1968 | Ruba al prossimo tuo | Ένα μοναδικό ζευγάρι | Τσίτο Μαζέλλι |
| 1968 | C'era una volta il West | Κάποτε στη Δύση | Σέρτζιο Λεόνε |
| 1969 | Certo, certissimo, anzi... probabile | Ναι μεν... αλλά | Μαρτσέλο Φοντάτο |
| 1969 | Nell'anno del Signore | Λουίτζι Μάνι | |
| 1969 | Krasnaya palatka | Κοντά στον κόκκινο ήλιο | Μιχαήλ Καλατόζοφ |
| 1970 | The Adventures of Gerard | Οι περιπέτειες του Ζεράρντ ή Υπό τας διαταγάς του Ναπολέοντος | Γέρζι Σκολιμόφσκι |
| 1971 | Popsy Pop | Διαμαντένιο δόλωμα | Ζαν Ερμάν |
| 1971 | Bello, onesto, emigrato Australia sposerebbe compaesana illibata | Νύφη κατά παραγγελία | Λουίτζι Τζάμπα |
| 1972 | L'udienza | Ο πειρασμός | Μάρκο Φερέρι |
| 1972 | Les pétroleuses | Δυο λησταρχίνες σαρώνουν το Γουέστ | Κριστιάν Ζακ |
| 1972 | La scoumoune | Ο Σημαδεμένος | Χοσέ Τζιοβάννι |
| 1972 | Days of Fury | Οργισμένο καλοκαίρι | Αντόνιο Καλέντα |
| 1974 | I guappi | Αίμα στην κόψη του ξυραφιού | Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1974 | Gruppo di famiglia in un interno | Η γοητεία της αμαρτίας | Λουκίνο Βισκόντι |
| 1975 | Libera, amore mio! | Μια σφαίρα έγραψε το τέλος | Μάουρο Μπολονίνι |
| 1975 | A mezzanotte va la ronda del piacere | Τρελές γυναίκες τα μεσάνυχτα | Μαρτσέλο Φοντάτο |
| 1975 | Qui comincia l'avventura | Κάρλο Ντι Πάλμα | |
| 1976 | Il comune senso del pudore | Εντιμότατοι πολίτες στον κόσμο της τσόντας | Αλμπέρτο Σόρντι |
| 1977 | Il prefetto di ferro | Ο νόμος είμαι εγώ | Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1977 | Goodbye & Amen (L'uomo della CIA) | Ο εκτελεστής της CIA | Νταμιάνο Νταμιάνι |
| 1978 | L'arma | Η εκδίκηση | Τζέρυ Τζέιμσον και Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1978 | Corleone | Ο τσάμπιον του υποκόσμου | Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1978 | La part du feu | Ετιέν Περιέ | |
| 1978 | La petite fille en velours bleu | Άλαν Μπρίτζες | |
| 1979 | Escape to Athena | Απόδραση στην Αθήνα | Τζωρτζ Κοσμάτος |
| 1980 | Si salvi chi vuole | Ρομπέρτο Φαέντσα | |
| 1981 | The Salamander | Μυστική οργάνωση «Σαλαμάνδρα» | Πήτερ Τσίννερ |
| 1981 | La pelle | Το δέρμα | Λιλιάνα Καβάνι |
| 1982 | Fitzcarraldo | Φιτζκαράλντο, ο Τυχοδιώκτης του Αμαζονίου | Βέρνερ Χέρτζογκ |
| 1982 | Le cadeau | Ένα δώρο για το κρεβάτι σου | Μισέλ Λανγκ |
| 1983 | Le ruffian | Χοσέ Τζιοβάννι | |
| 1984 | Enrico IV | Ερρίκος Δ' | Μάρκο Μπελόκιο |
| 1984 | Claretta | Κλαρέτα | Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1985 | La donna delle meraviglie | Αλμπέρτο Μπεβιλάκουα | |
| 1985 | L'été prochain | Ναντίν Τρεντινιάν | |
| 1987 | Un homme amoureux | Ένας ερωτευμένος άνθρωπος | Ντιάν Κυρύς |
| 1988 | Blu elettrico | Ελφρίντε Γκενγκ | |
| 1989 | Hiver 54, l'abbé Pierre | Ντενίς Αμάρ | |
| 1990 | Atto di dolore | Η θυσία της μάνας | Πασκουάλε Σκουιτιέρι |
| 1990 | La batalla de los Tres Reyes | Souheil Ben-Barka και Uchkun Nazaro | |
| 1991 | Mayrig | Ανρί Βερνέιγ | |
| 1992 | 588 Rue Paradis | Ανρί Βερνέιγ | |
| 1993 | Son of the Pink Panther | Ο γιος του ροζ Πάνθηρα | Μπλέικ Έντουαρντς |
| 1994 | Elles ne pensent qu'à ça... | Σαρλότ Ντυμπρέιγ | |
| 1996 | Un été à La Goulette | Φέρεντ Μπουχεντίρ | |
| 1997 | Sous les pieds des femmes | Ρακιντά Κριμ | |
| 1997 | Stupor Mundi | Πασκουάλε Σκουιτιέρι | |
| 1998 | Riches, belles, etc. | Μπανί Γκοντιγιό | |
| 1999 | Li chiamarono... briganti! | Πασκουάλε Σκουιτιέρι | |
| 2002 | And Now... Ladies and Gentlemen | Κλοντ Λελούς | |
| 2005 | Le démon de midi | Marie-Pascale Osterrieth | |
| 2007 | Cherche fiancé tous frais payés | Αλίν Ίσερμαν | |
| 2009 | Le Fil | Μεχντί Μπεν Αττία | |
| 2010 | Signora Enrica | Αλί Ιλχάν | |
| 2010 | Un balcon sur la mer | Θέα στη θάλασσα | Νικόλ Γκαρσία |
| 2011 | Father | Πασκουάλε Σκουιτιέρι | |
| 2011 | Joy de V. | Νάντια Σζολντ | |
| 2012 | Gebo e l'ombra | Ο Γκέμπο και η σκιά του[11] | Μανουέλ ντε Ολιβέιρα |
| 2012 | Deauville | Μιγκέλ Κρουζ Καρετέρο | |
| 2012 | Piccolina bella | Άννα Σκαλιόνε | |
| 2012 | El artista y la modelo | Φερνάντο Τρουέμπα | |
| 2014 | The Silent Mountain | Το σιωπηλό βουνό | Ερνστ Γκόσνερ |
| 2014 | Ultima fermata | Τζιανμπατίστα Ασάντι | |
| 2014 | Effie Gray | Η σκανδαλώδης ζωή της Effie Gray | Ρίτσαρντ Λάξτον |
| 2014 | Les Francis | Φαμπρίς Μπεγκοτί | |
| 2015 | Una gita a Roma | Καρίν Πρόια | |
| 2015 | Twice Upon a Time in the West | Μπορίς Ντεσπόντοφ | |
| 2015 | All Roads Lead to Rome | Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη | Έλλα Λεμχάγκεν |
Παραπομπές
Πηγές
- Κλαούντια Καρντινάλε, Άννα Μαρία Μόρι (1997). Εγώ, η Κλάουντια. Εξάντας. ISBN 9789602563328.
- Enrico Lancia, Fabio Minelli (2009). Claudia Cardinale. Gremese. ISBN 9788884404954.