Κρητική διάλεκτος

Ο Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ πραγματοποίησε εκτενή έρευνα για τις ομιλούμενες διαλέκτους στον ελλαδικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα. Μεταξύ των διαλέκτων που ερευνήθηκαν ήταν η Κωνσταντινουπολίτικη, η Αττική, η Κυπριακή, η Τσακώνικη και άλλες, καθώς και μη ελληνικές. Η έρευνα δημοσιεύτηκε το 1814 στο βιβλίο του Researches in Greece, όπου στις σελίδες 64-65 αναφέρει τα παρακάτω για την Κρητική διάλεκτο:

«Η Κρητική διάλεκτος φαίνεται να έχει υιοθετήσει πολύ λιγότερες μορφές και φράσεις από την Ιταλική, από ότι ίσως αναμενόταν, δεδομένης της μακράς σχέσης της Κρήτης με τη Βενετία. Με εξαίρεση κάποιες λέξεις της επαρχίας, κατά τα άλλα φαίνεται να είναι γνήσια Ελληνική, (χρησιμοποιεί τον όρο Hellenic με την έννοια της αρχαίας Ελληνικής, όχι τον όρο Greek) σε κατάσταση εκτεταμένης φθοράς, ή πιο σωστά θα μπορούσε να πει κανείς οτι έχει εξελιχθεί σε μια συστηματοποιημένη σύγχρονη γλώσσα. Φέρει την ίδια σχέση με την αρχαία Ελληνική, με τη σχέση που φέρει η Ιταλική με τα Λατινικά, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη σύγχρονη Ελληνική διάλεκτο.»^[6]

Ο Robert Pashley απόφοιτος του πανεπιστήμιου Cambridge στις κλασικές σπουδές, στα πλαίσια των μελετών του στην ανατολική Μεσόγειο (1833-1834) για το πανεπιστήμιο, δημοσίευσε το 1837 το βιβλίο Travels in Crete όπου στις σελίδες 191-192 του δεύτερου τόμου αναφέρει τα παρακάτω για την Κρητική διάλεκτο:

«Η συχνή αντικατάσταση του λ με ρ και η διαμόρφωση με ξ του μεγαλύτερου αριθμού των αορίστων από οποιαδήποτε άλλη περιοχή (βλεπε: χαρακτηριστικά σε σχέση με τη νέα ελληνική, αυτού του λήμματος), είναι από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά, αφού καταφανέστατα προέρχονται από την αρχαία γλώσσα του νησιού. Και αυτή είναι ίσως η μοναδική περιοχή κατοικούμενη από Έλληνες, όπου τέτοια ξεκάθαρα ευρήματα της αρχαίας διαλέκτου είναι εμφανή.»^[7]

• Στην κρητική διάλεκτο οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών μπορούν να μπαίνουν πριν και μετά το ρήμα σχεδόν σε οποιαδήποτε περίπτωση, σε αντίθεση με τη νέα ελληνική και την καθαρεύουσα, παραδείγματα: κατέχω το, ξανοίγω σε, μανίζω ντως, γροικώ ντου, ετά το χτύπα, επαέ τα θέσε κτλ. Το χαρακτηριστικό αυτό ευνοεί τις ομοιοκαταληξίες στους στίχους καθώς επιτρέπει δυο εκδοχές διατηρώντας το ίδιο νόημα. Επίσης η θέση των αντωνυμιών επηρεάζει το μέτρο και σε οποιοδήποτε άλλο μέρος των στίχων.

  «κι’ α τσ’ άκουσες και ξέυρης τση, πολλά παρακαλώ σε,
  γή θάνατο πρικότατο, γή άλλη βουλή μου δώσε.»
  

  — Ερωφίλη (Β 31,32)

• Στο Γ πρόσωπο της γενικής του πληθυντικού έχουμε τον δωρικό τύπο τως^[8] και για τα τρία γένη, αντί του τους της δημοτικής: πες τως, πέψε ντως, τως έπεψα κτλ.

  «πληθαίνει τως την όρεξη, και δύναμη τως δίδει·»
  

  — Ερωτόκριτος (Α 531)

• Ο τύπος τως χρησιμοποιείται επίσης και ως κτητική αντωνυμία στο Γ΄ πρόσωπο του πληθυντικού και για τα τρία γένη: τα πράματα ντως, οι άθρωποι ντως, ο εδικός τως κτλ.

  «Πολύ σκοτίδι ήτονε, και μόνο τω' σπαθιώ' ντως
  τη λαμπυράδα εβλέπαμε, κι όχι το πρόσωπό ντως.»
  

  — Ερωτόκριτος (Α 605, 606)

• Η χρήση της αρχαίας πρόθεσης εις είναι χαρακτηριστική στην κρητική διάλεκτο,

  «που εις καλοσύνη κ' εις αντρειά ποθές δεν έχει ταίρι.»
  

  — Ερωτόκριτος (Β 1700)

• Η πρόθεση εις χρησιμοποιείται επίσης μαζί με τα οριστικά άρθρα, έτσι αντί για τους τύπους (στου, στης, στον, στη(ν), στο, στων, στους, στις) της δημοτικής, έχουμε τους παλαιούς (εις του, εις τση, εις τον, εις τη(ν), εις το, εις των, εις τσι)

  «και κάνει αρχή εις την κορφή και τέλος εις τον πάτο.»
  

  — Ερωτόκριτος (Α 1560)

• Ο αόριστος των ρημάτων καταλήγει με τον δωριζμό –ξα^[8] αντί του -σα της νέας ελληνικής και της καθαρεύουσας, για παράδειγμα: εζύγωξα, εστέγνωξα, εστέργιωξα.

  «Μα εβούηθησε το Ριζικό, τ' ’στρη μ' ελυπηθήκαν,
  κ' εσκότωξα, κ' εζύγωξα, κι αλάβωτο μ' αφήκαν.»

  — Ερωτόκριτος (Ε 890)

• Πολύ συχνά στην κρητική διάλεκτο η παρελθοντική αύξηση του αορίστου και του παρατατικού διαμορφώνεται με ή- εκεί που στη δημοτική και άλλες τοπικές διαλέκτους διαμορφώνεται με ε-. Στον Ερωτόκριτο υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα: ήλεγε, ήβρεχε, ήβραζε, ήσφαλε, ήσφιξε, ήβανε, ήσυρε, ήβγαλε, ήκλαιγε, ήμελλε, ήκαμε, ήτρεξε, ήδωκε^[9] κτλ. Επίσης το ή- συχνά αντικαθιστά το αρχικό φωνήεν α-: ήφηκα^[10], ήρχιξα, ήκουσα^[11] κτλ. Σπανιότερα το αρχικό φωνήεν α- αντικαθίσταται με ε-, για παράδειγμα: εγόρασα.

  «Κι οληνυκτίς που τραγουδεί, τόσα πολλά ήρεσέ τση»

  — Ερωτόκριτος (Α 423)

• Ενώ όταν η αύξηση δεν είναι απαραίτητη, τότε στην κρητική διάλεκτο προστίθεται το φωνήεν ε-: εκάτεχα, εθώρουνα, επόδωκα^[12], εγιάγυρα, εμόλαρα. Στην Ανατολική Κρήτη, όταν η αύξηση τονίζεται, μετατρέπεται σε ή-: ηύρηκα, ήφερα, ήκουσα.^[13]

  « Με τη ζωή σου είχα ζωή, και με το φως σου εθώρου'»

  — Ερωτόκριτος (Ε 985)

• Η κρητική διάλεκτος όντας φυσικά διαμορφωμένη, δεν επιτρέπει χασμωδίες, για παράδειγμα: τρώγω αντί του τρώω, λέγω αντί του λέω, κρυγιώνω αντί του κρυώνω, ρυγιάκι αντί του ρυάκι, τα χωργιά αντί του χωριά κτλ. Σε κάποιες περιπτώσεις αντί να προστίθεται σύμφωνο, η χασμωδία αποφεύγεται απαλείφοντας ένα φωνήεν, για παράδειγμα: βαρά^[14] αντί του βαριά, μερά^[15] αντί του μεριά. γρά^[16] αντί του γριά.
• Σε αντίθεση με τη νέα ελληνική, στα κρητικά παίρνουν τελικό ''νι'' άρθρα αντωνυμίες και επιρρήματα μόνο όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, ανεξάρτητα από το γένος και το είδους της. Για παράδειγμα Πληθυντικός: των ανθρώπω, όλω τω χωργιώ. Όταν ακολουθεί αρσενικό: το δάσκαλο, τον αδερφό. Άκλιτα: δε θέλω, δεν αλλάζω, μη μιλείς, μη γροικάς, μην εργάς. Το επίρρημα-σύνδεσμος σαν: σα κουτέντα, σαν οψάργας,

Μεγάλο μέρος του λεξιλογίου της κρητικής διαλέκτου είναι κοινό με τη δημοτική - νέα ελληνική, παρακάτω είναι ορισμένες λέξεις της κρητικής διαλέκτου που δεν υπάρχουν στη σύγχρονη νέα ελληνική, (ενδεχομένως όμως κάποιες από αυτές να υπάρχουν σε άλλες ελληνικές διαλέκτους), κάποιες λέξεις που υπάρχουν στη νέα ελληνική όμως έχουν διαφορετική σημασία, για παράδειγμα: βλέπω, το επίρρημα πολλά, κεντώ, παίζω κτλ. Καθώς και κάποιες λέξεις που ενσωματώθηκαν στη νέα Ελληνική μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους με το ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα, για παράδειγμα: πέμπω (εκπέμπω κτλ), κατέχω, αίγα, μήδε, θέτω, σφάλλω (σφάλμα) κτλ.

• Στη στήλη 'προέλευση' αναφέρονται ενδεικτικά κάποιες ρίζες των λέξεων και όχι η πορεία και η εξέλιξη τους. Πρόκειται απλώς για μια ενδεικτική προέλευση των λέξεων. Κάποιες από τις παρακάτω λέξεις δεν έχουν ενδιάμεσους τύπους.