Dialàtt bulgnaiṡ

L é bacajè int la zitè metrupulitèna ed Bulåggna (fòra che int i cmónn ataiṡ a Iómmla), int i cmónn ed Castèl int la pruvénzia ed Môdna, int La Sanbûga int la pruvénzia ed Pistòja e däl band ed Zänt int la pruvénzia ed Frèra.

Al bulgnaiṡ al cunprànnd sî såttvariànt prinzipèli ch'äj én un pôc difaränti par la prunónzia e pr äl parôl:

• Al dialàtt bulgnaiṡ zitadén, bacajè a Bulåggna in qualla ch'na vôlta l'êra la zitè däntr äl mûra (adès i én i vièl). In żâl int la cartéṅna;
• I dialétt bulgnîṡ muntanèr mêdi, bacajè int äl muntâgn a na distanza stra i vént e i quaranta chilòmeter da Bulåggna, pr eṡänpi Varghè, Griżèna. In mlarànz int la cartéṅna;
• I dialétt bulgnîṡ muntanèr èlt, bacajè int äl cmóṅni ataiṡ ala cunféṅna cun la Tuschèna, pr eṡänpi Castión, Liżàn. In råss int la cartéṅna;
• I dialétt bulgnîṡ campagnû ed matéṅna, bacajè int la bâsa a matéṅna ed Bulåggna (Bûdri, Midgéṅna, Mulinèla, ecz...). In vaird "câchi" int la cartéṅna;
• I dialétt bulgnîṡ campagnû ed såtta, bacajè int la bâsa såura Bulåggna (Arżlè, San Żôrż, Zänt, Galîra, ecz...). In vaird "làim" int la cartéṅna;
• I dialétt bulgnîṡ campagnû ed sîra, bacajè int la bâsa int i dintûren ed San Żvân, da Bażàn a Crevalcôr. In vaird cèr int la cartéṅna.

Abicî

Al môd ed scrîver bulgnaiṡ l é stè creè dal Dagnêl Vitèli. Al abicî bulgnaiṡ l à 22 létter ed bèṡ pió èter sagg’ coi séggn diacréttic. Äli én 38 in tótt, sänza tgnîr in cånnt däl grafî ch’an äli én cunpâgn par scrîver són prezîṡ.

A a (a)
B b (bé)
C c (cé)
D d (dé)
E e (e)
F f (èf)
G g (gé)
H h (âca)
I i (i)
J j (i lónga)
L l (èl)
M m (èm)
N n (èn)
Ṅ ṅ (èn cn al puntén)
O o (o)
P p (pé)
Q q (qu o cu)
R r (èr)
S s (ès)
Ṡ ṡ (ès cn al puntén)
T t (té)
U u (u)
V v (vi o vó)
Z z (zêda)
Ż ż (zêda cn al puntén)

Socuànt létter (vuchèli) äl pôlen èser canbiè ed lungazza dai séggn diacréttic.

Vuchèl

Al bulgnaiṡ al à magâra pió vuchèl dl itagliàn.

Consonànt

Gran pèrt dal consonànt as scrévven cunpâgn a l itagliàn. Eceziån:

(1) Quand dåpp ai én a,o,u
(2) Quand dåpp ai én i,e + 'n ètra vuchèl;
(3) Såul a fén parôla

1. La cunbinaziån sc (/ʃ/) cme in itagliàn an i é brîṡa.
2. s-c as dîṡ separè: s+c' . Eṡänpi: "s-ciavvd"
3. s-g as dîṡ separè: s+g' . Eṡänpi: "s-giazèr"

Èter grafî

In pruvénzia i dialétt én divêrs int la prunónzia e int äl parôl da quall ch'as dscårr a Bulåggna. Só in muntâgna, pr eṡänpi, as tôr al sît dl azänt zircunflès al mâcron (¯). Da socuànti band i én pûr druvè séggn diacréttic 'me la téllda (˜) pr äl vuchèl naṡèli (eṡ.: Bażã). Int la bâsa, bän e spass, qualla che a Bulåggna zitè a l é såul na e srè cûrta (é), la dvänta éi (eṡ.: turtléin). Däl vôlt sta cunbinaziån qué l'é ancåura druvè int al cheplôg.

Culûr

Al bulgnaiṡ a divîd dû gêner (maschîl e feminîl) e dû nómmer (singulèr e plurèl). Par vultèr a'l feminîl i agetîv e i pió sustantîv as żónta al sufîs -a col maschîl: defizänt → defizänta, påndg → påndga.

Fèr al plurèl l é parò dimónndi pió difézzil. Defâti, a difaränza dl itagliàn, in parécc' chèṡ an s żónten brîṡa sufîs ed vuchèl mo as prodûṡ n'alternânza vucâlica int la radîṡ dal sustantîv, asquèṡ cme int äl längv germânichi. Acsé arän pr eṡänpi:

• å - ó: biånnd → biónnd
• ô - û: żnòc'→ żnûc'
• äl parôl che finéssen par -èl o -ôl äli àn al plurèl par -î e -û: martèl → martî; fiôl → fiû.

Äl parôl maschîl che finéssen in consonànt armâgnen acsé cme äli én: al râm → i râm. Äl parôl feminîl mégga derivè da parôl maschîl äl pêrden la -a finèl: la rôda → äl rôd. Quèlca vôlta l é pusébbil żuntèr däl vuchèl eufònichi: fammna → fàmmenÄl parôl feminîl derivè da parôl maschîl (sustantîv muvébbil) fåurmen al plurèl invêzi con -i: biånnda → biånndi; ziéṅna → ziéṅni

Artéccol

I artéccol i pôl èser:Determinatîv: al; la; l´; i; äl; äli.

Indeterminatîv: un; (u)na; di; däl; däli.

Sugèt cléttic

Al bulgnaiṡ l à un sistamma verbèl cunplès abâsta: al cunprànnd quâter clâs verbèl (vêrb ch’i finéssen pr èr, air, er, îr) bän e spass iregulèri såura tótt int al preṡànnt indicatîv. Particularitè dal bulgnaiṡ e di èter dialétt däl längv galo-rumànż l é al sugèt cléttic.I én:

Espansiån dal sugèt: a (mé); (e) t (té); al, la (ló, lî); nuèter (nuèter); vuèter (vuèter); i, äli (låur)
Prunómm persunèl: mé; té; ló, lî; nuèter, nó; vuèter, vó; låur

Vêrub

Cognugaziån dal vêrb magnèr

• a mâgn
• t mâgn
• al, la mâgna
• nuèter a magnän
• vuèter a magnè
• låur i mâgnen

Cognugaziån interugatîva dal vêrb magnèr

• mâgna?
• mâgnet?
• mâgnel? mâgnla?
• magnaggna?
• magnèv?
• mâgn-ni?

Se t vû savair d pió, vèt a scartablèr la gramâtica ufizièla dal bulgnaiṡ.

Nómmer

In bulgnaiṡ la distinziån stra'l nómmer maschîl e quall feminîl i é fén a'l 3:

• ón - óṅna
• dû - dåu
• trî - trai

Dal quâter in pô an i é brîṡa pió distinziån.

I nómmr urdinèl, dåpp dal 10, i vôlen la fåurma quall di (qualla däl pr i nómmer feminîl). As pôl druvèr la fåurma chèlc dl itagliàn, cme undicêṡum, ventêṡum, ecz. pr i regnànt, eṡ.: Pèpa Pío dodicêṡum.

• A fèr i fât só an s inspåurca mâi äl man.^[2]

(IT)Chi si fa i fatti suoi, non si sporca mai le mani.

• Al bån vén al n à biṡåggn dla frassca.^[3]

(IT)Al buon vino non bisogna la frasca.

Murèl: Al bån 'l à brîṡa biṡåggn ed contrasàggn. Riferimänt a la frassca ch'i ûst i miténn såuvr'äl só tavêren.

• Al prémm cåulp an câsca 'l âlber.^[4]

(IT)Al primo colpo non cade l'albero.

Murèl: Biṡåggna pruvèr pió 'd na vôlta par vénzer.

• Anc quassta l é fâta déss quall ch'al cavó i ûc' a só mujêr.^[2]

(IT)Anche questa è fatta disse quello che cavò gli occhi alla moglie.

Murèl: As dîṡ in riferimänt a quelcôṡa finé bän.

• Andèr a la bâsa, tót i sant ajûten.^[4]

(IT)A buona seconda ogni santo aiuta.

Murèl: Tótt i san navighèr col bån vänt.

• Com déss la våulp al û: żå 'l an me pièṡ.^[5]

(IT)Come disse la volpe all'uva: lasciala stare, che è acerba.

Murèl: As dîṡ ed chi al fà fénta 'd dspreżèr quall ch'ló 'l arêv vló.

• Cum déss quall ch'al frèva äli ôc, ai vôl èser da fèr.^[3]

(IT)Come disse colui che ferrava le oche: e' ci sarà da fare.

Murèl: As dîṡ par dîr dla fadîga 'd fèr quelcôṡa, cme frèr äli ôc.

• Dal détt al fât ai é un gran trât.^[2]

(IT)Dal detto al fatto vi è un gran tratto.

• Dû gâl int un pulèr i stan mèl.^[6]

(IT)Due galli in un solo pollaio stanno male.

Murèl: As dîṡ ed dû ch'i vôlen l'istassa rôba, cme dû rivèl in amåur.

Par vàdder l artéccol conplêt, dè n'ucè al sît bulgnaiṡ

Al n é brîṡa vaira che la cunservaziån d una längua o d un dialàtt (par fèr prémma giän pûr d un idiòma) la séppa såul int äl man dal pòpol ch’al drôva cl idiòma e stièvo. Prémma de tótt, a s avän da métter d acôrd e dezîder se a vlän che al bulgnaiṡ al vâga avanti opûr se, come tanti ètri côṡ bôni d una vôlta, anca ló l èva da finîr int al panirån ed Cúccoli såul parché i ténp i én canbiè. A nó as é d avîṡ che biṡåggna fèr tótt quall ch’as pôl par salvèr al bulgnaiṡ dala môrt, sinchenå Bulåggna e tótt quant nuèter a srän pió pôver, pròpri come s’i avéssen tirè żå la Tårr di Aṡnî o mazè tótt i elefànt ch’ai é in Âfrica o tótti äl balên. Pió avanti in ste sît a miträn di artéccol par spieghèr méi parché la difaiṡa di idiòma pió cinén la séppa un saggn d modernitè e ed ziviltè. Pr adès supunän che tótt i viṡitatûr dal Sît Bulgnaiṡ i èven capé quasst e ch’i s dmànden csa fèr par salvèr al nòstr idiòma.

I puléttic, la Cmóṅna, la Pruvénzia, la Regiån e anc al Stèt itagliàn i àn da capîr che al bulgnaiṡ l é malè e che biṡåggna fèr quèl sóbbit ed lóng par môd ch'as pòsa salvèr, però biṡåggna ch’i fâghen quèl anc i bulgnîṡ, ch’i an sänper cardó al pregiudézzi faséssta che itagliàn = mudernitè e dialétt = vciâja e mancanza ed cultûra. Qué naturalmänt a n starän brîṡa a quistiunèr såura l’inpurtanza dl itagliàn, mo biṡåggna capîr che ormâi al bulgnaiṡ int la nòstra zitè al s sént tante pôc che al srêv méi se quî ch’i al san i turnéssen a druvèrel tótti äl vôlt ch’i pôlen: pr eṡänpi coi sû fiû se quíssti i al san almànc pasivamänt, con i anvudén se quíssti i inpèren bèle l itagliàn dai genitûr, e naturalmänt con sô maré o sô mujêr, sô fradèl o sô surèla, i amîg e, s’i capéssen al bulgnaiṡ, anc col lardarôl, al giurnalèr, al spzièl etecêtera. Con ste sît a vlän fèr da capîr che anc in bulgnaiṡ as pôl avair una vétta culturèl, e che al vèl la panna ed dscårr-el.

Biṡåggna ânca che tótti cäli autoritè ch’avän détt prémma i dâghen di góbbi par la salvazza dal bulgnaiṡ. Una vôlta ai êra la lażż regionèl N° 45 dal 7.11.1994, che però la n é mâi sarvé a un bèl gnínta: l'é stè finanziè såul dû ân e i bajûc i én stè dè vî in manîra bän e spass clientelèr, un quèl ch'an s pôl brîṡa azetèr. Pò la lażż l'é stè dscanzlè int al prinzéppi dal 2014, e såul dåpp che i inamurè dal dialàtt i an fât una gran tubèna al Cunsélli Regionèl l à dezîṡ ed fèrn un'ètra, la N° 16 dal 18 ed lói dal 2014. A starän da vàdder, pr adès biṡåggna dîr che ai 21 ed febrèr dal 2006 al Cunsélli Comunèl ed Bulåggna l à apruvè un åurden dal dé in favåur dal dialàtt bulgnaiṡ (artéccol dal Carlén), mo che anc quall l é stè un pô al sfôrz ed Magrén (ch'al strazèva la chèrta mójja coi dént). L é asolutamänt indispensâbil finanzièr däli ativitè ch’äl sêrven da bån a dèr un pô d respîr al nòster dialàtt, pr eṡänpi di cûrs come quî ch’avän bèle détt, di fumétt, di lîber pr i cínno, e pò quall ch’ai é bèle e ch’al vèl: cuncûrs ed leteratûra, ativitè culturèl, teâter, buratén, cunzêrt ed mûṡica bulgnaiṡa, conferänz, stûdi, publicaziån etezêtera. Ai vôl anc una cumisiån ch’la fâga däl parôl nôvi par tgnîr al bulgnaiṡ in scuèdra coi ténp.

Ai é però un quèl inpurtantéssum da dîr: biṡåggna che i prugèt finanziè i dâghen da bån di riṡultè, sinchenå la Regiån l’à da avair i góbbi indrî pr äli iniziatîv dl ân dåpp. A n psän pió tolerèr che di sôld dè par la difaiṡa e valoriżaziån di dialétt emigliàn-rumagnû i n prudûṡen gnanc mèż riṡultè concrêt con un’inzidänza sozièl, parché däli ativitè da purtèr avanti ai n é magâra!

Insåmma: la salvazza dal bulgnaiṡ l à biṡåggn ed fât cunvént e sinzêr sía dal èlt che dal bâs, con na cusiänza puléttica sicûra däl scumàss e däli idéi dimónndi cèri só quall ch’as à da fèr. Bän e spass la żänt i cràdden che la difaiṡa dal bulgnaiṡ la séppa såul na quistiån ed divartîres con st’idiòma, mo nó a pinsän che la difaiṡa la s fâga atravêrs l’aziån póbblica e l’ativitè ed tótt i dé ed quî ch’i dscårren in bulgnaiṡ. Par fèr capîr sti dû aspèt a publicän qué dû artéccol, al prémm såura la situaziån dal Pajaiṡ Bâsc, al secånnd só la situaziån dal plattdüütsch dla Germâgna setentrionèl, ch’al måsstra l’inpurtanza dl’aziån dal bâs quand as vôl difànnder un idiòma.

Vadd al artéccol Leteratûra bulgnaiṡa

Al bulgnaiṡ l é un dialàtt pén rèṡ ed ôvri leterèri dal XVI sêcol fén dai nòster dé. Äli ôvri leterèri prinzipèli én såura tótt tèst ed teàter, mo ai é pûr ôvri ed pueṡî e prôṡa.

• (IT) (EGL) Al Sît Bulgnaiṡ
  
• (IT) (EGL) Dizionèri bulgnaiṡ-itagliàn/itagliàn-bulgnaiṡ con rimèri. Gigén Lîvra e Dagnêl Vitèli, 2009 (secånnda ediziån)