Napulitàṅ
Artéccol in dialètt mudnés
Al Napulitàṅ (Nnapulitano dit da lōr) 'l è na léngua rumànśa arcgnusùda uficialmènt da 'l UNESCO cuma léngua e patrimòni dl'umanità. In śónta a 'l Itagliàṅ, al s dascór in Campâgna e, cun soquànti difarénsi, in Lucàgna, in dla Calâbria dal nord, in dal Mulîṣ, in dal Pùglia e in dla part dal Lasi davśèṅ a 'l Caśertàṅ, faghénd part dal grup di dialét meridiunài.
Al Napulitàṅ, cuma 'l itagliàṅ, al daśvèṅ da 'l Latìn. A s créd che in d'l Itâglia sèntar-meridiunàla, anc prima di rumàṅ, a s dascurìs 'l Ósc e al Grèc, quést chè in di dintóran ad Nàpuli in fiṅ a 'l II-III sècul.
Sóta gl'Aragóna al Napulitàṅ 'l è stâ śibî par dvintàr la léngua uficiàla dl'Aministrasiòṅ (a s druàva ad fat 'l Itagliàn), ma dòp la tiràda via dal sò pòst ad Fedrìg I a n s 'n è fat gnint.
Funètica
In Napulitàṅ da spés al vucàli sénsa 'l asènt insìma i n vènan diti minga bèṅ e ciàri ma a s dróva un sòṅ sentràl, ciamâ da i linguìsta schwa e cgnusû cun al sìmbul IPA /ə/. In dal francéś al s cata in dla paròla petit o quànd i calabréś i dìśan Milena (/mələnə/). Dit quést, al vucàli i èṅ pò scriti listés cuma in Itagliàṅ, tgnind a drē a la tradisiòṅ.
Cuma par 'l Itagliàṅ, anc in Napulitàṅ a s cata al fenòmen d'l arfursamènt sintàtic ma cun dal règhli difarénti.
Soquànti atri difarénsi ad prunùncia in di cunfrònt d'l Itagliàṅ i èṅ qvisti chè 'd sóta:
- A 'l inìsi ad paròla, specialmènt in di grup gua /gwa/ e gue /gwe/, da spés la /g/ prima dna vucàla la dvènta /ɤ/;
- La S sórda /s/ a 'l inìsi ad paròla la vèṅ da spés dita cuma /ʃ/ ma minga quànd dòp a gh'è na /t/ o /d/, tut difarènt ad quél ch'a sucèd in dal parlàdi muliśàni;
- Al paròli ch'i finìsan par cunsunànta (in gènar al paròli furastéri) i gh'àṅ sèmpar 'l asènt in fónd (in Napulitàṅ a s diś habitàt e minga hàbitat cuma in Itagliàṅ);
- La /i/ diacrìtica ch'la s cata in di grup -cia /-ʧa/ e -gia /-ʤa/ d' Itagliàṅ, dal vòlti la vèṅ dita par dabòṅ: p'r eśèmpi, na cruciera [nakru'ʧierə];
- Al rutacìśum dla /d/ in /r/ (o più preciśamènt in dla /ɾ/) la gh'è da spés, cuma in Maronna;
- La vucàla vèrta A l'è dita cuma /ɑ/ e minga cuma la /a/ d'l Itagliàṅ.
Vucàli e cunsunànti
Al Napulitàṅ al dróa al sèt vucàli d'l itagliàṅ ma anc la schwa /ə/ al pòst dla O e dla E quànd i n gh'àṅ minga 'l asènt insìma. Stésa ròba par la A in fiṅ ad paròla, sèmpar s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma.
| Létra | IPA | Nòta |
|---|---|---|
| a | /a/ /ə/ | a sèmp'r avèrta cuma la a ad pac in fiṅ ad paròla, s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa |
| e | /ɛ/ /e/ /ə/ | cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e vèrta ad pèt cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e saràda ad pét s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa |
| i | /i/ | la s lèś cuma la i ad pir |
| o | /ɔ/ /o/ /ə/ | cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o vèrta 'd òć cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o saràda ad mój s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa |
| u | /u/ | u la s lèś cuma la u ad mul |
| Létra | IPA | Nòta |
|---|---|---|
| b | /b/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| c | /ʃ/ o /t͡ʃ/ /k/ | se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ in di àtar caś la s lèś cuma la C ad cuc |
| d | /d/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| f | /f/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| g | /ʒ/ o /d͡ʒ/ /ɡ/ | se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma la G ad gir in di àtar caś la s lèś cuma la G ad gas |
| h | sèmpar muta | |
| j | /j/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| l | /l/ | cuma la L ad lasa e minga cuma la L ad saŀ |
| m | /m/ | cuma la M ad muć e minga cuma la M finàla ad mujàṁ |
| n | /n/ | cuma la N ad nóś e minga cuma la N 'd incóra |
| p | /p/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| q | /k/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| r | /ɾ/ /r/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| s | /s/ o /z/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| /ʃ/ o /ʒ/ | la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ prima dna cunsunànta sórda (a part la T) e cuma la GE ad garage prima dna cunsunànta sunòra (a part N · D · R · L) | |
| t | /t/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| v | /v/ | cuma la V a 'l inìsi ad viṿ e minga a la fiṅ |
| x | /ʃ/ | la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ |
| z | /d͡z/ /t͡s/ | cuma la Z d'l itagliàṅ zucchero cuma la Z d'l itagliàṅ ozio |
| Létra | IPA | Nòta |
|---|---|---|
| gn | /ɲ/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| gl(i) | /ʎ/ | cumpàgn a 'l Miranduléś |
| sc(e) / sc(i) | /ʃ/ | la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ |
Al Paternòstar Napulitàṅ
Chè 'd sóta a gh'è al tèst dal Paternòstar in Napulitàṅ cun la tradusiòṅ in Emigliàṅ (Miranduléś) e in soquànti atri léngui meridiunàli.
| Miranduléś | Napulitàṅ | Calabréś dal nòrd | Calabréś dal sud | Sicigliàṅ | Itagliàṅ | Latìn |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Pàdar nòstar ch'at sē in dal cēl | Pate nuoste ca staje 'ncielo | Patre nuorru chi sta ntru cielu | Patri nostru chi' si nt'o celu | Nunnu nostru, ca inta lu celu siti | Padre Nostro, che sei nei cieli | Pater noster, qui es in caelis |
| ch'a sia banadét al tò nóm | santificammo 'o nomme tuojo | chi sia santificatu u nume tuoio | m'esti santificatu u nomi toi | mu santificatu esti lu nomu vostru | sia santificato il tuo nome | sanctificetur nomen tuum |
| ch'a véggna al tò régn | faje vení 'o regno tuojo | venisse u riegnu tuoio | Mu veni u rregnu toi | Mu veni lu regnu vostru | Venga il tuo regno | Adveniat regnum tuum |
| ch'a sia fat quél ch'at vō tè | sempe c' 'a vuluntà toja | se facisse a vuluntà tuoia | ù si facissi a voluntà | Mu si faci la vuluntati vostra | sia fatta la tua volontà | Fiat voluntas tua |
| in sla tèra cum in dal cēl | accussí 'ncielo e 'nterra | sia nto cielu ca nterra | com'esti nt'o celu, u stessa sup'a terra | comu esti inta lu celu, accussì incapu la terra | come in cielo, così in terra | sicut in caelo et in terra |
| Dà-'s al nòstar paṅ ad tut i dè | Fance avé 'o ppane tutt' 'e juorne | Ranne oje u pane nuorro e tutti i juorni | Dùnandi ped oji u pani nostru e tutti i jorna | Dunàtini ogghi lu nostru panuzzu | Dacci oggi il nostro pane quotidiano | Panem nostrum quotidianum da nobis hodie |
| pardóna i nòstar dèbit | lièvace 'e dièbbete | perdunacce i rebita nuorri | e' perdùnandi i debiti | E pirdunàtini li nostri dèbbiti | e rimetti a noi i nostri debiti | Et dimitte nobis debita nostra |
| cuma nuàtar a i perduném a i nòstar debitōr | comme nuje 'e llevamme a ll'ate | cumu nue perdunammu i rebituri nuorri | comu nù nc'i perdunamu ad i debituri nostri | comu nuautri li pirdunamu a li nostri dibbitura | come noi li rimettiamo ai nostri debitori | sicut et nos dimittimus debitoribus nostris |
| e fà ch'a n caschém minga in dla tentasiòṅ | nun 'nce fa spantecà | Un ce mannare ntra tentazione | Non nci dassari nt'a tentazioni | E nun lassàtini cascari inta la tintazziuni | E non ci indurre in tentazione | Et ne nos inducas in tentationem |
| ma lìb'r-as dal mâl | e llievace 'o mmale 'a tuorno | ma liberacce e ru male | ma liberandi d'o mali | ma scanzàtini di lu mali | ma liberaci dal male | sed libera nos a malo |
| Amen. | Ammèn. | Ammèn. | Ammèn. | Ammèn. | Amen. | Amen. |
