استان آذربایجان شرقی

پیش از اسلام

استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقهٔ ماد کوچک که سرداری به‌نام آتروپات بوده، علیه اسکندر مقدونی قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت.^[۵]

جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یک‌دیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. بنا به روایاتی تأیید نشده نام این منطقه نیز به‌جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد.^[۵]

پس از اسلام

با حمله مغولان و با ورود هولاکو خان، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شده بود. پس از مغولان، خاندان ترک‌های قراقویونلو و آق‌قویونلو بر این منطقه تسلط یافتند. در زمان صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد. در دوران حکومت قاجاریان بعد از فتحعلی‌شاه قاجار، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و به این ترتیب محمد شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه ،محمدعلی شاه و احمدشاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاشاه در سال ۱۳۰۰ سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰، نیروهای شوروی وارد آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ۱۳۲۵ به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند.^[۶]

جغرافیای سیاسی

استان آذربایجان شرقی با ۴۵٬۴۸۱ کیلومتر مربع مساحت، حدود ۲٫۸ درصد از وسعت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. این استان در شمال غرب کشور و بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقهٔ عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقهٔ طول شرقی جای گرفته‌است.^[۷]رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌کند. رود قطور و آبهای دریاچه ارومیه حدود غربی آن با استان آذربایجان غربی است.^[۸]

استان آذربایجان شرقی ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با ارمنستان در حالی از سمت شمال مرز مشترک دارد که تنها استان ایران است که با ارمنستان همسایه است. این استان همچنین ۴۲۰ کیلومتر با استان آذربایجان غربی از سمت غرب و جنوب غرب، ۴۰۰ کیلومتر با استان اردبیل از سمت شرق و ۱۴۵ کیلومتر با استان زنجان از سمت جنوب هم‌مرز است.^[۷]

جغرافیای طبیعی

استان آذربایجان شرقی از هفت واحد کوهستانی تشکیل یافته‌است. رشته‌کوه اَرَسباران یا قره‌داغ شمالی‌ترین این واحدها بوده که از دیوان‌داغ آغاز شده و به درهٔ رود دره‌رود منتهی می‌گردد. رشته‌کوه قوشه‌داغ که از جنوب قره‌داغ شروع شده و به سبلان ختم می‌شود. تودهٔ آتش‌فشانی سبلان که ۴۸۱۱ متر ارتفاع داشته و مرز مشترک میان استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل محسوب می‌شود. رشته‌کوه‌های میشو و مورو که از غرب استان (مرند) آغاز شده و به ارتفاعات عون بن علی (عینالی) و شبلی منتهی می‌شوند که مرتفع‌ترین قله آن قله علی علمدار با ارتفاع حدود ۳۲۰۰ متر در مرند می‌باشد. رشته‌کوه بزقوش که با ۳۳۰۳ متر ارتفاع، مرز بین شهرستان‌های میانه-سراب و سراب-بستان آباد به‌شمار می‌رود. تودهٔ آتش‌فشانی سهند در جنوب تبریز در محدودهٔ شهرستان بستان آباد که ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. رشته‌کوه اربط (تخت سلیمان) که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد.^[۷]

آب و هوا

استان آذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع است. به‌طوری‌که بیشترین دمای ثبت شده در شهرهای میانه و جلفا می‌باشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کرده‌اند و همچنین کمترین دمای ثبت شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلی‌متر است.^[۹]

پیشینه

• ۱۳۱۶٫۰۸٫۱۶: تقسیم ایران به ۵ استان و ایجاد «استان شمال غرب» در محدودهٔ منطقهٔ آذربایجان، براساس اولین قانون تقسیمات کشوری ایران.^[۱۰]
• ۱۳۱۶٫۱۰٫۱۹: تقسیم ایران به ۱۰ استان و ایجاد استان‌های سوم (آذربایجان شرقی) و چهارم (آذربایجان غربی) براساس اصلاحیهٔ اولین قانون تقسیمات کشوری ایران.^[۱۱]
• ۱۳۱۷٫۰۶٫۰۹: انتزاع بخش تالش از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان گیلان.^[۱۲]
• ۱۳۲۵٫۰۳٫۲۷: تجمیع استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تحت عنوان «استان آذربایجان» به مرکزیت تبریز.^[۱۳]
• ۱۳۳۷٫۰۸٫۰۳: تفکیک استان آذربایجان (پس از ۱۲ سال و ۴ ماه و ۶ روز) به دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی.^[۱۴]
• ۱۳۳۹٫۰۳٫۲۱: انتزاع شهرستان آستارا از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان گیلان.^[۱۵]
• ۱۳۳۹٫۱۰٫۰۲: انتزاع بخش‌های تکاب و شاهین‌دژ از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن‌ها به استان آذربایجان غربی.^[۱۶]
• ۱۳۷۲٫۰۱٫۲۲: تأسیس استان اردبیل و تفکیک آن از استان آذربایجان شرقی.^[۱۷]

آخرین تغییرات

استان آذربایجان شرقی دارای ۲۱ شهرستان (۱۸ نهاد فرمانداری و ۳ نهاد فرمانداری ویژهٔ مراغه، مرند، میانه) و ۴۸ بخش (نهاد بخشداری) است:

اطلاعات عمومی و محصولات شاخص

فهرست شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی و جمعیت آن‌ها براساس سرشماری سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ خورشیدی؛ همچنین فهرست محصولاتی که هر شهرستانی در تولید آن‌ها رتبهٔ اول را دارا بوده و قطب استان در آن زمینه محسوب می‌شود:^{[۱۸][۱][۱۹]}

ردیف	نام شهرستان	مرکز	مساحت (km²)	جمعیت (۱۴۰۰)	موقعیت روی نقشهٔ استان	قطب تولید	تصویر محصول
*	آذربایجان شرقی	تبریز	۴۵٬۴۹۰٫۸۹	۴٬۰۴۰٬۴۰۰		زردآلو، سنجد[۲۰]
۱	تبریز	تبریز	۲٬۱۶۷٫۱۹	۱٬۸۵۱٬۸۰۰		دانه‌های روغنی (شامل کلزا)[۲۱]
۲	مراغه	مراغه	۲٬۱۸۵٫۶۵	۲۷۲٬۴۰۰		سیب،[۲۲] عسل،[۲۳] مرغ و تخم‌مرغ[۲۴]
۳	مرند	مرند	۳٬۲۸۵٫۶۲	۲۴۹٬۰۰۰		زردآلو، قیسی،[۲۵] زعفران،[۲۶] گوجه‌فرنگی[۲۷]
۴	میانه	میانه	۵٬۵۹۵٫۳۰	۱۸۳٬۶۰۰		برنج،[۲۸] گوشت قرمز[۲۹]
۵	اسکو	اسکو	۱٬۷۶۲٫۵۹	۱۶۳٬۶۰۰		بادام،[۳۰] گردو،[۳۱] پسته،[۳۲] گل محمدی[۲۶]
۶	شبستر	شبستر	۲٬۶۲۹٫۶۹	۱۴۴٬۲۰۰		هلو،[۳۳] آلبالو،[۳۴] گیلاس[۳۵]
۷	بناب	بناب	۷۷۸٫۷۵	۱۳۹٬۹۰۰		پیاز
۸	اهر	اهر	۲٬۱۲۰٫۰۶	۱۳۶٬۵۰۰		سیب قره‌قرمز[۳۶]
۹	سراب	سراب	۳٬۴۵۲٫۱۸	۱۲۲٬۸۰۰		سیب‌زمینی، لبنیات،[۳۷] آبزیان[۳۸]
۱۰	ملکان	ملکان	۱٬۰۰۶٫۸۷	۱۱۷٬۴۰۰		انگور،[۳۹] چغندر قند
۱۱	آذرشهر	آذرشهر	۸۴۰٫۰۰	۱۱۴٬۵۰۰		لپه،[۴۰] سنجد[۴۱]
۱۲	بستان‌آباد	بستان‌آباد	۲٬۷۹۵٫۰۰	۹۴٬۹۰۰		هویج،[۴۲] قارچ خوراکی[۴۳]
۱۳	عجب‌شیر	عجب‌شیر	۷۳۸٫۴۴	۷۳٬۴۰۰		سیر[۴۴]
۱۴	هریس	هریس	۲٬۳۴۵٫۴۳	۷۰٬۶۰۰		-	-
۱۵	جلفا	جلفا	۱٬۶۷۰٫۳۱	۶۳٬۷۰۰		انار،[۴۵] پیلهٔ ابریشم
۱۶	هشترود	هشترود	۱٬۹۹۰٫۰۱	۵۷٬۱۰۰		گندم[۴۶]
۱۷	ورزقان	ورزقان	۲٬۳۶۸٫۱۳	۵۴٬۵۰۰		عدس
۱۸	کلیبر	کلیبر	۲٬۰۷۱٫۹۷	۴۴٬۱۰۰		زغال اخته[۲۶]
۱۹	خداآفرین	خمارلو	۱٬۵۲۵٫۷۱	۳۳٬۰۰۰		پنبه
۲۰	چاراویماق	قره‌آغاج	۳٬۲۰۸٫۱۲	۳۲٬۲۰۰		نخود[۴۷]
۲۱	هوراند	هوراند	۱٬۰۱۲٫۴۹	۲۱٬۱۰۰		سماق[۴۸]

امکانات و مناطق نمونه گردشگری

آمار مهم‌ترین امکانات عمومی شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۹۵ خورشیدی؛ به همراه مناطق نمونهٔ گردشگری استان (آمارهای مربوط به شهرستان هوراند جزء شهرستان اهر محسوب شده‌اند):^{[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴]}

بمباران شهرها در جریان جنگ ایران و عراق

در جریان جنگ ایران و عراق و همزمان با جنگ شهرها، ۵ شهر مهم استان آذربایجان شرقی مجموعاً ۹۰ بار هدف بمباران نیروهای عراقی قرار گرفتند. به جز ۲ مورد از این بمباران‌ها که در سال ۱۳۶۷ خورشیدی و به صورت موشکی و از خاک عراق، شهر تبریز را هدف قرار دادند، بقیهٔ ۸۸ مورد بمباران توسط هواپیماهای جنگنده صورت پذیرفت. مجموع کشته‌ها و زخمی‌های استان آذربایجان شرقی در جریان این بمباران‌ها ۲٬۱۱۶ نفر بوده‌است.^[۵۵]

زبان

زبان بومی استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی می‌باشد. همچنین جمعیت اندکی از مردم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی می‌کنند که به زبان تاتی صحبت می‌کنند.^{[۵۶][۵۷][۵۸]}

قومیت

مردم این استان آذربایجانی هستند. جمعیت اندکی از قوم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی می‌کنند که از مراکز زندگی آن‌ها می‌توان به روستای کرنگان از توابع شهرستان ورزقان، چند روستا در بخش خاروانا، میشه‌پاره، ونستان و دهستان حسنو و روستاهای خوی نرآو، رزین و کلاسور در بخش ارسباران اشاره کرد.^{[۵۶][۵۷][۵۸]}

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

دین و مذهب

دین اکثریت مردم این استان اسلام و مذهب شیعه می‌باشد. همچنین اقلیتی از مردم نیز پیرو دین یارسان و مسیحیت می‌باشند.^[۶۰]

جمعیت

بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۹۰۹٬۶۵۲ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. بر همین اساس، ۱٬۹۸۹٬۴۰۰ نفر مرد و ۱٬۹۰۲٬۲۵۲ نفر زن در قالب ۱٬۲۲۳٬۰۲۸ خانوار ساکن این استان بوده‌اند.^[۶۱] جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۴/۸۹ درصد افزایش یافته‌است.

در سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۷۷۳٬۰۳۳ نفر، پرجمعیت‌ترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۱٬۰۷۱ نفر، کم‌جمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی بوده‌است.^[۶۱] از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان می‌توان به شهرهای مراغه، مرند، اهر، میانه و بناب اشاره کرد.تعداد آبادی‌های استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند.

آذربایجان شرقی بر پایه منابع عمومی در سال ۱۴۰۱ نهمین استان در تأمین بودجه دولت ایران بوده‌است.^[۶۲]این استان ۲٫۶ درصد از کل مالیات کشور را در سال ۱۳۹۸ پرداخت کرده^[۶۳]و این در حالی است که این استان در همان سال ۳/۲ و در سال پس از آن ۳٫۵ درصد از کل تولید ناخالص داخلی کشور را تولید کرده‌است.^[۶۴]همچنین این استان از دید درآمد سرانه در رده هجدهم کشوری قرار دارد.^[۶۵]

این استان در تولید ناخالص سرانه بدون نفت و گاز و معدن و برق در سال ۱۳۹۶ در رتبه ۱۴ کشور قرار گرفته بود.^[۶۶]

صنعت

استان آذربایجان شرقی به جهت تمرکز صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز، از قطب‌های مهم صنعتی در سطح ایران به‌شمار می‌رود.از دیگر شهرهای صنعتی استان می‌توان به شهرهای شبستر (رتبه دوم صنعت آذربایجان شرقی پس از تبریز)، بستان آباد (اوجان)، مرند، مراغه، میانه ،بناب و جلفا اشاره کرد.

شهر اسکو در شهرستان اسکو استان آذربایجان شرقی مرکز اصلی تجمع کارگاه‌های چاپ باتیک یا چاپ کَلاقه‌ای و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب می‌شود. شهر اسکو به شهر ملی چاپ باتیک در ایران شناخته می‌شود.^[۶۷]

با ثبت جهانی نشان جغرافیایی تابلوفرش سردرود، در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO، این کالای هنری در کشورهای عضو معاهده لیسبون برای ثبت و حمایت در مورخه ۱۶ دی سال ۹۵ معرفی شد در این شهرنرخ بی‌کاری در حد صفر می‌باشد.

شهر اهر به عنوان پایتخت ورنی ایران در سال ۹۵ برگزیده شد.

در استان آذربایجان شرقی ۴۳۴۲ کارگاه تولیدی فعالیت می‌کنند که این تعداد شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی بوده که این استان از این لحاظ، ۵٫۹۹ درصد از کل کارگاه‌های صنعتی ایران را به خود اختصاص داده‌است. در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، ارزش مواد تولیدی کارگاه‌های مذکور ۳۳۶۱٫۸ میلیارد ریال و ارزش سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در آن‌ها ۲۴۵۱٫۳ میلیارد ریال بوده‌است.

صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، چرم و کفش در شهر تبریز مشغول فعالیت هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگ‌سازی ایران، پالایشگاه تبریز، پتروشیمی تبریز، پشم تبریز، پیستون‌سازی ایران، تخت‌خواب فروزان، تخته فشاری و فورمیکاسازی، تراکتورسازی ایران، ترموپلاست، چرم‌سازی تبریز، کفش آقایی، حوله برق‌لامع، خانه‌سازی ایرداک، لیلاند دیزل، درمن دیزل، هاکسیران دیزل، ایدم، ریسندگی پشمینه تبریز، سیمان صوفیان، آذریت، شیر پاستوریزه، کبریت‌سازی توکلی، کبریت‌سازی ممتاز، گچ آذربایجان، ماشین‌سازی تبریز، پمپیران، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابه‌سازی پپسی‌کولا، نوشابه‌سازی کوکاکولا و نیروگاه بزرگ حرارتی در تبریز فعالیت می‌کنند.^[۶۸]

جاذبه‌های طبیعی

فهرست جاذبه‌های طبیعی استان آذربایجان شرقی:^[۶۹]

جاذبه‌های تاریخی

فهرست جاذبه‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی:^[۶۹]

سال ۱۴۰۱

^[۷۰]

• فهرست شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی
• فهرست شهرهای استان آذربایجان شرقی
• فهرست بخش‌های استان آذربایجان شرقی
• فهرست دهستان‌های استان آذربایجان شرقی
• فهرست رودخانه‌های استان آذربایجان شرقی
• فهرست کوه‌های استان آذربایجان شرقی

• درگاه ملی آمار
• آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان آذربایجان شرقی از «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
• استانداری آذربایجان شرقی بایگانی‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine