استان خراسان
استان‌های خراسان ایران تا سال ۱۳۸۳ و قبل از تصویب قانون بحث برانگیز تقسیم استان خراسان با عنوان استان خراسان و با مرکزیت شهر مشهد شناخته می‌شدند. این استان تا قبل از تقسیم بزرگ‌ترین استان ایران بود، اما پس از آن به ۳ استان تقسیم شد و عنوان بزرگ‌ترین استان ایران به استان کرمان رسید.
خراسان | |
|---|---|
 شهرستان‌های استان خراسان در سال ۱۳۳۵ | |
| مختصات: | |
| مرکز | مشهد |
| شمار شهرستان‌ها | ۴۷ |
| مدیریت | |
| • نوع | مرکز |
| مساحت | |
| • کل | ۲۹۹٬۲۳۱ کیلومتر مربع (۱۱۵۵۳۴ مایل مربع) |
| جمعیت (۱۳۹۵) | |
| • کل | ۸٬۰۶۶٬۴۹۱ |
استان‌هایی که از تقسیم استان خراسان به‌وجود آمده‌اند:
- استان خراسان رضوی با مرکزیت مشهد.
- استان خراسان شمالی با مرکزیت بجنورد.
- استان خراسان جنوبی با مرکزیت بیرجند.
اصطلاحاً به مجموع این سه استان استان‌های خراسان هم گفته می‌شود. هم‌اکنون به ترتیب شهرهای مشهد،[۱]نیشابور[۲] [۳] سبزوار[۴]سه شهر بزرگ استان‌های خراسان محسوب می‌شوند. همچنین شهرهای مشهد، نیشابور و سبزوار سه شهر پرجمعیت استان‌های خراسان هستند.این استان از شمال شرقی تا شمال به کشور ترکمنستان، از شمال غربی به استان گلستان، از شرق به کشور افغانستان از غرب به استان‌های سمنان و اصفهان و یزد، از جنوب به استان سیستان و بلوچستان و از جنوب غربی به استان کرمان محدود می‌شد.
جمعیت تاریخی
طبق تقسیمات کشوری ۱۳۲۹، استان خراسان ۱۱ شهرستان، ۴۵ بخش، ۱۸۰ دهستان، ۶۴۱۳ آبادی، ۲٬۶۸۵٬۵۴۰ نفر جمعیت و ۲۴۰٬۰۰۰ کیلومترمربع مساحت داشته‌است.[۵]
| شهرستان | بخش | مرکز بخش | دهستان‌ها | تعداد آبادی‌ها | جمعیت |
|---|---|---|---|---|---|
| بجنورد | مرکزی | بجنورد | مرکزی، نوده‌چناران، کبایر، گرمخان، گیفان | ۵۵۳ | ۳۲۱٬۴۸۰ |
| اسفراین | میان‌آباد | میان‌آباد، جاجرم، سنخواست، شقان | |||
| مانه | مانه | جرگلان، سمقان، مانه | |||
| بیرجند | مرکزی | بیرجند | شهاباد، القورات، نهارجانات | ۱۵۶۵ | ۲۳۲٬۷۶۵ |
| درمیان | درمیان | مؤمن‌آباد، شاختات، طبس مسینا | |||
| خوسف | خوسف | مرکزی، قیس‌آباد، گل‌فریز | |||
| شوسف | شوسف | عربخانه، نهبندان | |||
| قائن | قائن | مرکزی، پسکوه، نیمبلوک، زهان، زیرکوه | |||
| تربت حیدریه | مرکزی | تربت حیدریه | مرکزی، بالاولایت، پایین‌ولایت، بایک، زاوه | ۵۴۲ | ۱۹۷٬۰۲۷ |
| فیض‌آباد و محولات | فیض‌آباد | فیض‌آباد، ازغند | |||
| رشخوار | رشخوار | سنگان، رشخوار | |||
| کدکن | کدکن | بالارخ، پایین‌رخ | |||
| خواف | رود | بالاخواف، پایین‌خواف، میان‌خواف، جلگه‌زوزن | |||
| دره‌گز | مرکزی | دره‌گز | مرکزی | ۲۰۰ | ۵۷٬۷۹۰ |
| نوخندان | نوخندان | مرکزی، تکاب، درونگر، کلاته‌چنار | |||
| چاپشلو | چاپشلو | قره‌باشلو، میانکوه | |||
| لطف‌آباد | لطف‌آباد | لطف‌آباد | |||
| کلات | کبودگنبد | کبوگنبد، لاین، قلعه‌نو، پساکوه | |||
| سبزوار | مرکزی | سبزوار | مرکزی (قصبه)، سلطان‌آباد، رباط سرپوشیده، کراب | ۳۷۶ | ۲۰۳٬۴۳۹ |
| صفی‌آباد | صفی‌آباد | مرکزی، بام، طبس، حکم‌آباد | |||
| جغتای | جغتای | براکوه، خسروشیر، نقاب، آزادوار، کهنه | |||
| ششتمد | ششتمد | خواشید، ربع شامات، فروغن، هماتی، کیذقان، زمج، شامکان | |||
| داورزن | داورزن | باشتین، مزینان، کاهک | |||
| فردوس | مرکزی | فردوس | خانکوک، برون، مهوید، مصعبی، سرایان، سه‌قلعه | ۴۵۳ | ۵۵٬۸۷۸ |
| بشرویه | بشرویه | مرکزی، کرند، ارسک، اصغاک، موردستان، رقه، نیگنان | |||
| طبس | طبس | مرکزی، کریت، حلوان، جوخواه، دستگردان، اصفهک، یخاب، ده‌محمد | |||
| قوچان | مرکزی | قوچان | دوغائی، عسگرآباد، مزرج، کهنه‌فرود، شهر کهنه | ۴۹۴ | ۲۳۲٬۹۲۵ |
| باجگیران | باجگیران | جیرستان، پیچرانلو، قوشخانه، اوغاز، حصار اندوف | |||
| شاه جهان | فاروج | مایوان، خرق، چری، تیتکانلو، قره شاهوردی | |||
| شیروان | شیروان | باغان، دوین، قل‌جق، زیارت، زوارم، تکمران، تکمران، میلانلو، گلیان | |||
| کاشمر | مرکزی | کاشمر | مرکزی، بالاولایت | ۱۵۲ | ۱۰۷٬۹۰۲ |
| ریوش | ریوش | سرکوه، تکاب | |||
| خلیل‌آباد | خلیل‌آباد | رستاق، شش‌طراز | |||
| بردسکن | بردسکن | کوهپایه، کنارشهر، برکال | |||
| گناباد | جویمند حومه | گناباد | مرکزی، زیبد، بیدخت، کاخک | ۱۰۰ | ۸۷٬۳۴۱ |
| بجستان | بجستان | میان‌تکاب، لب‌کویر | |||
| مشهد | مرکزی | مشهد | چناران، بیزکی، دوزاب، چولایی‌خانه، تپادکان، رادخان، میان‌ولایت | ۱۴۹۳ | ۹۵۰٬۰۰۰ |
| طرقبه | طرقبه | مرکزی، گلمکان، شاندیز، اردمه | |||
| فریمان | فریمان | مرکزی، احمدآباد سرجام، پایین‌ولایت، بیوه‌ژن | |||
| تربت جام | تربت جام | کهریزنو، مرکزی (میان‌جام)، قلعه‌حمام، پایین‌جام | |||
| جنت‌آباد | صالح‌آباد | صالح‌آباد، جنت‌آباد، قلعه‌حمام | |||
| سرخس | سرخس | کندکلی، نوروزآباد، شوریچه، مزدوران | |||
| تایباد | یوسف‌آباد | یوسف‌آباد پایین‌ولایت، مشهدریزه میان‌ولایت، شهرنو بالاولایت | |||
| نیشابور | مرکزی | نیشابور | ریوند، مازول، دربقاضی | ۶۳۴ | ۴۵۲٬۰۰۰ |
| فدیشه | فدیشه | طاغنکوه، عشق‌آباد، تحت‌جلگه | |||
| سرولایت | چکنه | کلیدر، بارمعدن، ماروسک، اربقایی | |||
| زبرخان | قدمگاه | اردوغش، باغشن، اسحق‌آباد |
استان‌ها
دین و مذهب
مردم بخش مرکزی و غربی خراسان عمدتاً مسلمانِ شیعه (شیعه دوازده‌امامی) و بخش شرقی خراسان (تربت جام، صالح آباد، تایباد، باخرز، خواف، درمیان، سربیشه و بخشی از مردم سرخس، باخرز، بیرجند و طبس و زیرکوه) و همچنین راز و جرگلان در شمال خراسان مسلمان اهل سنت حنفی هستند. [۲] در بین شهرهای خراسان، سبزوار از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این شهر یکی از چهار شهر نخست شیعه ایران است.[۶]علاوه بر این، تعدادی از شیعیان اسماعیلی (گروه‌های هفت امامی شیعیان) نیز در مناطقی میان مشهد و نیشابور سکونت دارند. از سویی دیگر، اقلیتی از ارامنه و یهود نیز وجود دارد.[۷]
در خراسان،اسلام دین اکثریت مردم است. اسلام با فتح نیشابور توسط مسلمانان به شکلی خاص به خراسان وارد شد. بر خلاف جای‌های دیگر ایران اسلام در خراسان بدون درگیری‌های مهمی وارد شد و اکثریت اهالی خراسان پذیرای دین اسلام شدند.[۸]
هنر
نقش خراسان در تکوین و تدوین هنر اسلامی مخصوصاً در دوران طلایی اسلام بسیار بارز و ارزشمند است. معماری مساجد و زیارتگاه‌ها تجلی هنر معماری اسلامی در خراسان است. همچنین جلوه‌های هنر اسلامی در خراسان در سفال، فرش و نگارگری کاملاً بارز است.
قالی بافی
تقریباً در بیشتر شهرها و روستاهای خراسان از گذشته تا امروزه قالیبافی هنر و صنعتی رایج بوده‌است. اهمیت قالیبافی در خراسان آن چنان است که در بازارهای شهرهای بزرگ خراسان بازار فرش نیز وجود دارد.رواج قالیبافی در خراسان در دوران پس از اسلام است. این هنر در زمان سلطنت شاهرخ میرزا یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است. در این زمان مراکز قالیبافی شهر هرات شهری فعال و متحول در کلیه زمینه‌های هنری از جمله قالیبافی بود.
قسمت اعظم بافته‌های نخستین ایران در گذشته که به غرب صادر می‌شد از خراسان بوده‌است به ویژه فرش‌های باریک و دراز با نقشه هراتی و زمینه آبی رنگ.[۹]
سفالگری
مرکز اصلی هنر سفالگری در خراسان نیشابور بوده‌است. بسیاری از پژوهشگران، بر این باورند که هنر برجای مانده در سفالینه‌های نیشابور، در ادامهٔ روند هنر دوره ساسانی بر روی فلز است که بررسی در مهارت ساخت و به کار بردن تزیینات و عبارات مختلف و تحول خط را بر روی سفالینه‌ها ممکن می‌سازد. هنر سفالگری نیشابور، علاوه بر تنوع در تکنیک‌های ساخت، دارای تنوع‌های تازه طراحی نقوش و خوشنویسی روی آن نیز هست که بیانگر قدرت و تسلط هنرمندان این هنر در خراسان و مرکز آن نیشابور بوده‌است. سده سوم و چهرم هجری را اوج هنر سفالگری در نیشابور بوده‌است[۱۰] و مراکز سفالگری در این شهر از جمله مهم‌ترین مرکز هنر و صنعت سفالگری در ایران و خراسان در این دوره بوده‌است. در سال ۱۹۸۸ میلادی- سال ۱۳۶۷ شمسی طی پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور پیشینه سفالگری در خراسان و به‌طور کلی ایران مشخص شد.
انرژی
ظرفیت تولیدی نیروگاه‌های نصب شده در سطح این سه استان در سال ۱۳۹۲ بیش از ۵٫۰۰۰ مگاوات بوده‌است.[۱۱]
اماکن مذهبی
استان خراسان مجموعاً دارای بیش از ۶۰۰ امامزاده (و آرامگاه) می‌باشد، که از جمله آن حرم امام هشتم شیعیان علی بن موسی الرضا در شهر مشهد است. در این بین، خراسان رضوی با داشتن بیش از ۳۱۱ امکان مذهبی بیشترین مکان‌های مذهبی را در استان خراسان، در خود جای داده‌است.[۱۲][۱۳] همچنین استان خراسان جنوبی دارای ۱۶۳[۱۴] و خراسان شمالی ۱۴۳ اماکن مذهبی می‌باشند.[۱۵]
مسجدها
- مسجد جامع سبزوار
- مسجد پامنار سبزوار قدیمی‌ترین مسجد خراسان بزرگ
- مسجد گوهرشاد مشهد
- مسجد گوهرشاد هرات
- مسجد جامع کاشمر
- مسجد جامع نیشابور
- مسجد عتیق در تربت جام
- مسجد مولانا در تایباد
زیارتگاه‌ها
شیعیان
- حرم علی بن موسی:مهم‌ترین زیارتگاه‌ها در خراسان حرم علی بن موسی در شهر مشهد است. این شهر به واسطه وجود حرم امام رضا، سالانه پذیرای بیش از ۲۰ میلیون زائر[۱۶] از داخل و یک میلیون زائر[۱۷] از خارج از کشور است.
- امامزاده سید مرتضی: مربوط به دوره خلفای عباسی و زمان ولیعهدی امام رضاست ولی بنای اولیه آرامگاه مربوط به دوره قاجار است. این مکان در انتهای بلوار سید مرتضی و در ابتدای جاده نیشابور واقع شده است. این مکان یکی از مکان های مهم مذهبی و گردشگری در کاشمر می باشد. سالانه بسیاری از شهرهای تربت حیدریه، نیشابور و کسانی که از جنوب می خواهند به مشهد و تهران بروند در این امامزاده اقامت میکنند.
- آرامگاه امامزاده شعیب: مربوط به دوره صفوی - دوره قاجار - دوره معاصر است و در سبزوار، مرکز قدیم شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۳۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۱۸]
- امامزاده یحیی: آرامگاهی مربوط به دوره قاجار در سبزوار است که در تقاطع خیابان‌های بیهق و اسرار شمالی واقع شده‌است.[۱۹] این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۰۳۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
امامزاده محمد محروق نیشابور - آرامگاه محمد محروق:از زیارتگاه و مساجد معروف خراسان آرامگاه محمد محروق در شهر نیشابور است. در این بقعه یکی از فرزندان موسی بن جعفر نیز مدفون است و سنگی مقدس از نگاه شیعیان نیز در این آرامگاه قرار دارد که اهمیت این زیارتگاه شیعیان را دوچندان کرده. این آرامگاه در شمار آثار تاریخی در ایران با نام «آرامگاه امام زاده محمد محروق و ابراهیم» به ثبت رسیده‌است.
- آرامگاه حمزه بن موسی: در مرکز شهر کاشمر در باغی به مساحت هشت هکتار مشهور به باغمزار با درختان سرو چند صد سالهٔ، بقعه و بارگاهی که با زیر بنای دو هزار متر مربع مشتمل بر گنبد خانه، گلدسته‌ها، رواق‌ها و… در محل باغمزار بنا شده منسوب به مدفن حمزه بن موسی بن جعفر بن موسی کاظم است.
اهل سنت و صوفیان
- آرامگاه قاسم بن محمد بن ابوبکرالصدیق در ۲۹ کیلومتری غرب تایباد واقع شده‌است و بنای خشت و گلی است و احتمالاً مربوط به دوران صفویه می‌باشد.
- آرامگاه شیخ‌احمد جامی با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال در شهر تربت جام قرار دارد و مدفن احمد جامی است. این آرامگاه از زیارتگاه‌های صوفیان در خراسان به حساب می‌آید.
- آرامگاه عطار نیشابوری که مدفن محمد عطار نیشابوری است در شهر نیشابور قرار دارد. آرامگاه عطار از بناهای دوره امیر علیشیر نوایی است و در سده نهم هجری ساخته شده‌است. بنای کنونی آرامگاه دارای هشت ضلع و گنبدی کاشی کاری شده و چهار در ورودی است. در نمای بیرونی آن چهار غرفه کاشی کاری شده تعبیه شده‌است و در وسط بقعه، قبر عطار و یک ستون هشت ترکی به ارتفاع ۳ متر وجود دارد.
- آرامگاه سلطانعلیشاه این بنا در شهر بیدُخت گناباد در خراسان است. اهمیت این بنا همانند دیگر بناهای خراسان به شخص مدفون در آن ارتباط دارد. هر ساله در مناسبت‌های مختلف صوفیان (به ویژه سلسله نعمت‌اللهی) برای زیارت به این شهر بیدُخت گناباد برای زیارت آرامگاه سلطانعلیشاه می‌روند.
.jpg)
