فهرست شاهنشاهان ساسانی

اردشیر، نخستین شاهنشاه ساسانی، خود را «شاهنشاه ایرانیان» (پارسی میانه: šāhān šāh ī ērān؛ پارتی: šāhān šāh ī aryān) خواند. شاپور یکم جانشین او، باتوجه به اینکه مناطق وسیعی را فتح کرده بود که مردم آن عمدتاً ناایرانی بودند، خود را «شاهنشاه ایرانیان و انیرانیان» (پارسی میانه: šāhān šāh ī ērān ud anērān؛ یونانی: βασιλεύς βασιλέων Αριανών؛ آوانویسی به لاتین: basileús basiléōn Arianṓn) نامید. او در سنگ‌نبشته خود در کعبه زرتشت، پیشینیانش را با عنوان‌های متفاوتی خطاب می‌کند. وی ساسان را «خداوندگار ساسان»، بابک را «شاه بابک» و اردشیر را «شاهنشاه ایرانیان» می‌نامد. حال آن‌که در عنوان خود او - در مقایسه با عنوان پدرش - واژه «انیران» نیز به چشم می‌خورد.

واژه انیران تنها برروی سکه‌های متاخر شاپور دیده می‌شود و نشان از این دارد که وی این عنوان را در سال‌های پایانی شاهنشاهی خود اختیار کرده‌است. عنوان «شاهنشاه ایرانیان و انیرانیان» بر روی سکه‌های تمامی شاهنشاهانی که پس از شاپور بر تخت نشسته‌اند دیده می‌شود.

بزرگ‌ترین مقام شاهنشاهی ساسانی، شخص شاهنشاه (به معنای شاهِ شاهان) بود و کسانی که او برای فرمانداری استان‌ها برمی‌گزید، شاه خوانده می‌شدند که این یک سنت باستانی ایرانی و یادگار دوران هخامنشیان بود.

سلامتی شاهنشاه همیشه اولویت زیادی داشت و اگر کسی سلامت کامل نداشت یا دارای نقض عضو بود، نمی‌توانست به عنوان شاهنشاه ایران بر تخت بنشیند. از این جهت، زیردستان او در پاسخ به صحبت‌هایش، همیشه جمله «جاوید باشی» را به کار می‌بردند. از آغاز سده ششم میلادی، بر روی سکه‌های شاهنشاهان نقش ماه و خورشید نیز پدیدار می‌شود که به عقیده تورج دریایی، این پیام را می‌رساند که شاهنشاه ایران مرکز جهان است و ماه و خورشید دور او می‌چرخند یا به عبارت ساده‌تر، «او فرمانروای چهارگوشه جهان بود». شاهنشاه ساسانی تمامی فرمانروایان جهان مانند امپراتوران روم و چین را پایین‌تر از خود می‌دید و دو تخت پادشاهی کوچک‌تر از تخت شاهنشاهی ایران، در دربار او بود که به صورت نمادین، به امپراتوران رومی و چینی تعلق داشت. تاج‌های ساسانی معمولاً به اندازه‌ای سنگین بود که سر یک انسان توان تحمل آن را نداشت و با یک زنجیر از سقف آویزان می‌شد. شاهنشاهان ساسانی در دو سده نخستین خود را «از نژاد خدایان» معرفی می‌کردند.

ترتیب	شاهنشاه	سکه	آغاز پادشاهی	پایان پادشاهی	ارتباط با شاهنشاه پیشین	یادداشت
خاندان ساسان
۱	اردشیر یکم		۲۲۴	فوریه ۲۴۲	—	پس از شکست دادن اردوان پنجم در نبرد هرمزدگان خود را شاهنشاه ایران اعلام کرد و شاهنشاهی ساسانی را بنیان گذاشت. در سال ۲۴۲ به مرگ طبیعی درگذشت.
۲	شاپور یکم		۱۲ آوریل ۲۴۰	مه ۲۷۰	پسر	از ۱۲ آوریل ۲۴۰ همراه پدرش سلطنت کرد ۳ امپراتور روم را شکستِ سختی داد. در مه ۲۷۰ به مرگ طبیعی درگذشت.
۳	هرمز یکم		مه ۲۷۰	ژوئن ۲۷۱	پسر	تنها یک سال حکومت کرد
۴	بهرام یکم		ژوئن ۲۷۱	سپتامبر ۲۷۴	برادر	به آزار مانویان دست زده و مرگ مانی را رقم زد. در سپتامبر ۲۷۴ بر اثر بیماری درگذشت.
۵	بهرام دوم		۲۷۶	۲۹۳	پسر	در سال ۲۹۳ به مرگ طبیعی درگذشت.
۶	بهرام سوم		۲۹۳	۲۹۳	پسر	احتمالاً به هنگام شورشی که از سوی عمویش نرسی هدایت می‌شد اعدام شده‌است.
۷	نرسی		۲۹۳	۳۰۳	عموی بزرگ (فرزند شاپور)	با شورش علیه بهرام سوم قدرت را از او گرفته و به پادشاهی رسید.
۸	هرمز دوم		۳۰۳	۳۰۹	پسر	پس از کناره‌گیری پدر از شاهنشاهی به پادشاهی رسید.
۹	آذرنرسی		۳۰۹	۳۰۹	پسر	به خاطر ستمگری توسط اشراف ساسانی خلع سلطنت شد.
۱۰	شاپور دوم		۳۰۹	۳۷۹	برادر	پس از مرگ بردارش، آذرنرسی، شاهپور دوم هنوز در رحم مادر بود که به شاهنشاهی پذیرفته شد. در سن ۱۶ سالگی، اعرابی که به قلمرو ساسانیان یورش بردند را شکستِ سختی داد. پس از ۷۰ سال پادشاهی، در سال ۳۷۹ میلادی درگذشت.
۱۱	اردشیر دوم		۳۷۹	۳۸۳	برادر	در سال ۳۸۴ به مرگ طبیعی درگذشت.
۱۲	شاپور سوم		۳۸۳	۳۸۸	برادر زاده (فرزند شاپور)	پس از مرگ اردشیر سوم به سلطنت رسید امضای‌ عهدنامه با روم که بر طبق این عهدنامه ارمنستان بزرگ میان رومیان و ساسانیان تقسیم شد در سال ۳۸۸ میلادی درگذشت
۱۳	بهرام چهارم		۳۸۸	۳۹۹	پسر
۱۴	یزدگرد یکم		۳۹۹	۴۲۰	برادر
۱۵	شاپور چهارم		۴۲۰	۴۲۰	پسر
۱۶	بهرام پنجم		۴۲۰	۴۳۸	برادر
۱۷	یزدگرد دوم		۴۳۸	۴۵۷	پسر
۱۸	هرمز سوم		۴۵۷	۴۵۹	پسر	همراه مادر خود فرمانروایی کرد و بعد به وسیله برادرش کشته شد
۱۹	پیروز یکم		۴۵۹	۴۸۴	برادر	پس از شکست دادن برادر خود، هرمز سوم، بر تخت شاهی نشست.
۲۰	بلاش		۴۸۴	۴۸۸	برادر	با دو شورش توسط دو پسر پیروز (برادر زاده‌های او) روبه‌رو شد. شورش اول توسط زریه آغاز شد که ناکام ماند و زریه اعدام شد. شورش دوم توسط قباد یکم بود که پس از مواجهه با ناکامی از هپتالیان درخواست یاری کرد و موفق شد.
۲۱	قباد یکم		۴۸۸	۵۳۱	برادر زاده (فرزند پیروز)	پس از هدایت یک شورش با کمک هپتالیان علیه عموی خود بلاش به سلطنت رسید.
۲۲	زاماسپ		۴۹۶	۴۹۸	برادر
۲۳	خسرو یکم		۵۳۱	۵۷۹	برادر زاده (فرزند قباد)
۲۴	هرمز چهارم		۵۷۹	۵۹۰	پسر
۲۵	خسرو دوم		۵۹۰	۵۹۰	پسر	علیه پدر خود شورید و خود را شاهنشاه ایران خواند اما توسط بهرام چوبین از سلطنت خلع شد.
خاندان مهران
۲۶	بهرام ششم		۵۹۰	۵۹۱	شورشی	علیه هرمز چهارم و خسرو دوم شورش کرده و خود را شاه خواند.
خاندان ساسان
۲۷	خسرو دوم		۵۹۱	۶۲۸	پسر هرمز چهارم	پس از شکست دادن بهرام ششم شاهنشاهی ساسانی را بازگرداند. جنگ ایران و روم در میان سالهای ۶۰۲ تا ۶۲۸ و تصرف شام، اسکندریه، آناتولی و مصر جنگ با ترکان در میان سالهای ۶۰۶ تا ۶۰۸ در خلال جنگ های ایران و روم و پیروزی در برابر ترکان ضد حمله رومیان و بازپسگیری سرزمین هایی که در جنگ توسط ساسانیان تصرف شده بودند در سال ۶۲۸ میلادی توسط پسرش شیرویه به قتل رسید	خاندان اسپهبدان
۲۸	ویستهم		۵۹۱	۵۹۷	دایی	بهرام چوبین و هرمز چهارم را شکست داد و خسرو پرویز را بر تخت نشاند. ولی خسرو علیه او توطئه ای ترتیب داد. ویستهم متوجه توطئه شد و قیام کرد و مناطقی از شمال، شرق ومرکز ایران را از آن خود ساخت. شهر بسطام را بنیاد نهاد.
خاندان ساسان
۲۹	قباد دوم (شیرویه)		۶۲۸	۶۲۸	پسر خسرو پرویز	پس از کشتن پدر و دوازده برادر خود به شاهنشاهی رسید. پس از چند ماه حکومت درگذشت.
۳۰	اردشیر سوم		۶۲۸	۶۲۹	پسر
خاندان مهران
۳۱	شهروراز		۲۷ آوریل ۶۲۹	۱۷ ژوئن ۶۲۹	فرمانده نظامی
خاندان ساسان
۳۲	خسرو سوم		۶۲۹	۶۲۹	برادر زاده خسرو پرویز	فرزند قباد و نوه هرمز چهارم
۳۳	پوران‌دخت		۶۲۹	۶۳۰	دختر خسرو دوم	اولین زنی که به شاهنشاهی ساسانی رسیدند.
۳۴	شاپور شهروراز		۶۳۰	۶۳۰	پسر عمه	فرزند شهروراز و میرهران (خواهر خسرو پرویز)
۳۵	پیروز دوم (گشتاسب)		۶۳۰	۶۳۰	از نوادگان خسرو یکم
۳۶	آزرمی‌دخت		۶۳۰	۶۳۱	دختر خسرو دوم	دختر خسرو دوم و خواهر پوران‌دخت دومین زنی که به شاهنشاهی ساسانی رسید.
۳۷	خسرو چهارم		۶۳۱	۶۳۱	غاصب تاج و تخت
خاندان اسپهبدان
۳۸	فرخ‌هرمز		۶۳۰	۶۳۱	فرمانده نظامی
خاندان ساسان
۳۹	هرمز ششم		۶۳۰	۶۳۱	غاصب تاج و تخت
۴۰	پوران‌دخت		۶۳۱	۶۳۲	دختر خسرو دوم	به شاهنشاهی ساسانی بازگردانده شد.
۴۱	یزدگرد سوم		۶۳۲	۶۵۱	نوه خسرو دوم و شیرین	پس از یک رشته کشمکش درونی و قتل به شاهنشاهی رسید. حمله اعراب به ایران در نخستین سال فرمانروایی او رخ داد.
سقوط شاهنشاهی ساسانی
-	پیروز سوم		۶۵۱ (در تبعید)	۶۷۷ (در تبعید)	پسر	به سرزمین چین رفته و به عنوان فرمانده نظامی دودمان تانگ انجام وظیفه کرد. ریاست «فرمانداری ایران» که ادامه دربار ساسانی در تبعید بود را برعهده گرفت.
-	نرسی		۶۷۷ (در تبعید)	۷۰۹ (در تبعید)	پسر	همانند پدر، از فرماندهان نظامی دودمان تانگ شد. دوران شاهنشاهی در تبعید او مصادف با سیاست‌های بی طرفانه امپراتریس وو زتیان و امپراتوران ژونگ زونگ و رویزونگ بود.
-	بهرام هفتم		۷۰۹ (در تبعید)	۷۱۰ (در تبعید)	عمو	پس از هجوم اعراب به ایران، همراه برادرش پیروز سوم به دربار چین رفته و همانند برادرش از فرماندهان نظامی دودمان تانگ بود. پس از مرگ نرسی، در تلاش برای بازپسگیری ایران بود.
-	خسرو پنجم		نامعلوم	نامعلوم	پسر	خسرو پنجم آخرین شاهنشاه ساسانی شناخته شده در تبعید است که اطلاعات زیادی از وی در دست نیست. تنها گزارشی وجود دارد که از اقدامات او مبنی بر اتحاد با ترکان در سال ۷۲۸ یا ۷۲۹ میلادی خبر می‌دهد که با قصد باز پس گرفتن ایران انجام شده‌است.

توضیحات

اردشیر^[۴] دوم

برخی از محققان عقیده دارند که اردشیر دوم برادر ناتنی بزرگ‌تر شاپور بزرگ یا شاپور دوم بود که بعد از او به تخت نشست.^[۶] برخی دیگر عقیده دارند که در باب برادریش با شاپور دوم محل تردید است، به سبب اینکه تا آنجائیکه از سکه‌های او بر می‌آید وی باید خویشاوند شاپور اما از یک شاخهٔ دیگر خاندان ساسان بوده باشد.^[۷]

شاهان اواخر دوره

در مورد ترتیب و نام‌های شاهان ساسانی، بعد از شهربراز، اتفاق نظر بین همهٔ مؤرخین وجود ندارد. پورداود نوشته‌است که از مرگ خسروپرویز تا به سرکار آمدن یزدگرد سوم یازده تن به شاهی رسیدند. این شاهان نزد برخی از نویسندگان ده تن و نزد برخی دیگر یازده و دوازده تن یاد گردیده‌اند.^[۸]

ویستهم

ویستهم دائی خسرو پرویز بود که پس از پادشاه او در سال ۵۹۱ میلادی بر ضد او قیام کرد و در دیلم تاج شاهی بر سر گذاشت. در زمان تسلط و حکومت خود در قلب سرزمین ساسانیان اقدام به ضرب سکه‌های طلا، نقره و برنز کاملاً به سبک سکه‌های شاهان ساسانی نمود. در پشت سکه آتشدان و دو روحانی و همچنین نام شهر و سال ضرب سکه دیده‌می‌شود. بر پشت سکه‌های موجود از ویستهم به ترتیب سال‌های دوم، سوم، چهارم، پنجم و ششم حکومت او نقش گردیده‌است. سکه‌ها اغلب ضرب ری بوده و تعدادی نیز در نیشابور ضرب شده‌اند. این سند بیانگر تسلط ویستهم بر قسمت وسیعی از جاده ابریشم یعنی ری، کومش و خراسان در آن زمان می‌باشد.^[۹]

خسرو سوم

بنابر نظر زرین‌کوب در خراسان، دعوی سلطنت داشت و تنها قسمت‌های شرقی ایران، پادشاهی او را پذیرفتند.^[۱۰] از طرفی دیگر برخلاف نظر تاریخ‌دانان سکه‌های کم‌یابی از خسرو سوم کشف شده‌است که در تیسفون، استخر و کرمان ضرب شده‌اند.^[۱۱]

جوانشیر

جوانشیر پسر خسرو پرویز و گردیه بود و به‌مدت یکماه سلطنت کرد.^[۱۲] سلطنت جوانشیر پسر خسرو پرویز و گردویه خواهر بهرام چوبین کوتاه بود و با مرگ او به‌سر آمد و سلطنت به پوران‌دخت رسید.^[۱۰]

پیروز دوم

بعد از بوران باید به عهد سلطنت کوتاه شخصی، به نام پیروز دوم که به شاهی نصب شد، اشاره کرد. بعد از او آزرمیدخت، خواهر بوران، در تیسفون تاج بر سر نهاد.^[۱۳] در تاریخ طبری بعد از سلطنت بوران به سلطنت چشنسده، اشاره شده‌است.^[۱۴] یکی را که میسان مقیم بود و فیروز پسر مهران جشنس نام داشت و او را جشنسده نیز گفتند، بیاوردند. بنابر گفتهٔ طبری پیروز دوم همان جشنسده است.^[۱۵]

هرمز پنجم

کریستنسن نوشته‌است، هرمز پنجم و خسرو چهارم که جز نامی از آن‌ها معروف نیست، این دو تن فقط در بعضی از قسمت‌های کشور، به پادشاهی پذیرفته شدند.^[۱۳] از طرفی دیگر برخلاف نظر کریستن سن بررسی‌های سکه‌شناسان نشان می‌دهد که، هرمز پنجم فقط در قسمتی از ایران پادشاهی نکرداست و تعداد زیادی از سکه‌های او ضرب تیسفون است همچنین سکه‌های دیگری نیز از وی ضرب ری و استخر پیدا شده‌اند. هیچ سکه‌ای از سال اول پادشاهی او یافت نشده‌است اما سکه‌های سال دوم او بسیار فراوان هستند. به نظر برخی از محققان هرمز پنجم کسی جز سپاهبد فرخ هرمزد پدر رستم فرخزاد نمی‌تواند باشد.^[۱۶]

خسرو چهارم

فرخزاد خسرو، به‌مدت شش ماه یا به گفتهٔ دیگر یکسال پادشاهی کرد و به پایتخت ایران تیسفون دست یافت.^[۱۳] بلعمی نوشته‌است، مردی دیگر از نصیبین به پادشاهی به تیسفون آوردند که نام او فرخ زاد خسرو و از فرزندان خسرو پرویز بود، از دست شیرویه گریخته و زنده مانده بود. او را به پادشاهی نشاندند ولی ملک سامان نگرفت. او را نیز بکشتند و پس از او هیچ‌کس را نیافتند که شایسته پادشاهی باشد. همچنان متحیر بودند تا یزدگرد پسر شهریار را که پنهان بود به پادشاهی برگزیدند.^[۱۷] فرخزاد خسرو مدتی کوتاه پادشاهی کرد و بعد از او یزدگرد را از استخر بیافتند.^[۱۸] ملک ایرج مشیری (سکه‌شناس) عقیده دارد که برخلاف آنچه در متون تاریخی آمده‌است، سکه‌هایی از خسرو چهارم موجوداست که ضرب تیسفون است و این نشان می‌دهد که این پادشاه فقط بر قسمتی از ایران حاکم نبوده‌است.^[۱۹]

• تاریخ ساسانیان
• شاهنشاهی ساسانی
• ساسانیان (شاهنامه)
• سکه‌های ساسانی
• فهرست پادشاهان اسطوره‌ای ایران
• فهرست شاهان ماد
• فهرست شاهنشاهان هخامنشی
• فهرست شاهان اشکانی

• آورزمانی، فریدون (مرداد و شهریور ۱۳۶۹). «بررسی سکه‌های ساسانی». ماهنامهٔ فروهر. تهران: سازمان انتشارات فروهر (۳۲۰).
• بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (۱۳۵۳). تاریخ بلعمی. تهران: کتابفروشی زوار.
• پورداوود، ابراهیم (۱۳۴۳). آناهیتا، پنجاه گفتار پورداوود. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.
• پیرنیا، حسن (۱۳۶۲). تاریخ باستانی ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
• چراغعلی، ملک ایرج (اسفند ۱۳۵۲). «سکه‌های ساسانی». نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان (۱۵).
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۴). تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۰). روزگاران. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۹۶۱-۱۱-۱-.
• شریفی، محمد (۱۳۸۷). محمدرضا جعفری، ویراستار. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۴۴۳-۴۱-۸.
• کریستن سن، آرتور (۱۳۶۷). ایران در زمان ساسانیان. ترجمهٔ رشید یاسمی. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.
• مشیری، ملک ایرج (اسفند ۱۳۵۲). «سکه‌های ساسانی». نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان (۱۵).
• طبری، محمد بن حریر (۱۳۶۲). تاریخ طبری، جلد دوم. ترجمهٔ ابولقاسم پاینده. تهران: انتشارات اساطیر.