Buamáil na hÓmaí (1998)

Síníodh Comhaontú Aoine an Chéasta ar an 10 Aibreán 1998. Bhí Poblachtánaigh áirithe thar a bheith míshásta leis. Gan dabht theastaigh ón bhFíor IRA an tsíocháin a scrios ach d’aontaigh na polaiteoirí nach ngéillfí dóibh,^[3] ceithre mhí i ndiaidh Chomhaontú Aoine an Chéasta.

Ba i gceantar Thuaisceart Lú/Deisceart Ard Mhacha a rinneadh buama na hÓmaí, agus b’as an gceantar sin an fhoireann buamála.

Chuir fear glaoch guthán ar bhleachtairí ar an Ómaigh ar an 4 Lúnasa.^[2] Mhair an comhrá deich mbomaite. Dúirt an fear go raibh an IRA Leanúnach le hionsaí a dhéanamh ar an phéas ar an Ómaigh.

Ar lá an bhuama féin, de réir eolais a tugadh ag an Choiste Cróinéara, ní raibh péas ar bith ar dualgas i lár an bhaile ar an Ómaigh thart ar an am gur tugadh an buama isteach. Bhí dhá phatról caranna amuigh. Nuair a tháinig an rabhadh faoin bhuama, bhí dream amháin ag fiosrú eachtra in eastát tithíochta ar an taobh ó thuaidh den bhaile agus an ceann eile ag fiosrú eachtra faoin tuath.

Bhí an baile plódaithe le siopadóirí, cuairteoirí agus teaghlaigh idir shean agus óg ar an Satharn breá samhraidh sin nuair a phléasc an gaireas 500 punt ag deich nóiméad tar éis a trí. Bhí dhá leanbh, seachtar páistí scoile, seisear mac léinn, trí ghlúin d’aon chlann amháin, oibrithe sna siopaí, fir agus mná, Spáinnigh, daoine ón bPoblacht agus muintir Thír Eoghain go háirithe, i measc na marbh.^[3]

De réir mar a chuaigh an t-am thart, fógraíodh ainmneacha na marbh. Cúpla lá níos déanaí, reáchtáladh thrí thórramh san aon lá amháin: san Eaglais Chaitliceach, in Eaglais na hÉireann agus san Eaglais Mhodhach.^[4]

Ba mhná iad 17 den 29 duine a maraíodh, bean a bhí ag súil le cúpla ina measc. Bhí Caitlicigh agus Protastúnaigh ina measc. Daoine ó áiteanna éagsúla ina measc, triúr buachaillí óga as Bun Cranncha, beirt as an Spáinn, daoine gur trí thimpiste a tharla ar an bhaile iad.^[2][5]

Dúnmharaíodh Maura Monaghan (1), Breda Devine (1), Oran Doherty (8), James Barker (12), Fernando Blasco Baselga (12), Sean McLaughlin (12), Lorraine Wilson (15), Alan Radford (16), Brenda Logue (17), Jolene Marlow (17), Samantha McFarland (17), Gareth Conway (18), Deborah-Anne Cartwright (20), Julia Hughes (21), Adian Gallagher (21), Rocío Abad Ramos (23), Bryan White (27), Avril Monaghan (30) agus a cúpla sa bhroinn, Esther Gibson (36), Philomena Skelton (39), Geraldine Breslin (43), Ann McCombe (48), Brian McCrory (54), Veda Short (56), Elizabeth Rush (57), Olive Hawkes (60), Frederick White (60), Mary Grimes (66), agus Sean McGrath (61).^[6]

Ní raibh duine ar bith ciontaithe as an mbuamáil agus ní bhfuair gaolta na ndaoine a maraíodh i sléacht na hÓmaí ceart sna cúirteanna.^[3]

Cé gur fritheadh Colm Murphy ciontach in 2002, cuireadh an breithiúnas sin ar neamhní sa bhliain 2005 mar gur athraigh Gardaí ráiteas dá chuid.

In 2003 gearradh príosúnacht ar Michael McKevitt, ceannaire an Fíor IRA ag an am, as 'stiúir sceimhlitheoireachta' – coir nua a tugadh isteach de bharr uafás na hÓmaí.^[7] Chuir sé téarma príosúin '20 bliain' isteach. Níor éirigh le héileamh McKevitt sa bhliain 2014 go scaoilfí as an bpríosún é.^[8][9] Ach scaoileadh as an bpríosún é sa bhliain 2016.

Theip ar chás in aghaidh Sean Hoey sa bhliain 2006/2007.

Sa bhliain 2016, tarraingíodh siar na cúisimh in aghaidh Seamus Daly mar nach raibh an fhianaise ina choinne iontaofa.^[3]

Cás sibhialta

D’éirigh le cás sibhialta sa bhliain 2009 (tá fianaise níos láidre riachtanach i gcás coiriúil). Bhí an cás in aghaidh Seamus Daly, Colm Murphy, Liam Campbell agus Michael McKevitt, ceannaire an Fíor IRA.^[10] Ordaíodh cúiteamh £1.6 milliún do na teaghlaigh ón gceathrar ach níor íocadh é. Céim as an gcoitiantacht ab ea an cás seo, ach níor réitigh sé an t-éileamh ar an gceart.^[7][11]

Conspóidi

Airíonn na teaghlaigh na ndaoine a maraíodh gur lig an RUC, an PSNI, na Gardaí agus na seirbhísí faisnéise síos iad.^[3]

Roimh an 15 Lúnasa

Chinn Ombudsman na bPóilíní, Nuala O’Loan, i 2001 go raibh fiosrú an RUC easnamhach. Cuireadh glaoch fóin ar an mBrainse Speisialta an RUC ar an Ómaigh ar an 4 Lúnasa. Dúradh sa ghlaoch sin go raibh an IRA Leanúnach le hionsaí a dhéanamh ar an bhaile ar an 15 Lúnasa. Ar an 12 Lúnasa, thug an brathadóir Peter Keely le fios dá chuid láimhseálaithe go raibh an Fíor-IRA ag déanamh buama fá thuaisceart chontae Lú. Bhí an buama le cur ó thuaidh.^[2]

Sa gcomhad a chonaic an tOmbudsman bhí nóta faoin rabhadh ag rá “ní bhaineann leis an Ómaigh”. Thairis sin níor insíodh don RUC san Ómaigh faoin bhfoláireamh. Anuas air sin chinn Nuala O’Loan nár roinneadh faisnéis leis na bleachtairí a bhí ag fiosrú an ionsaithe ina dhiaidh.^[7]

Ar an lá

Ní raibh péas ar bith ar dualgas i lár an bhaile nuair a phléasc an buama. Bhí dhá phatról amuigh: ceann faoin dtuath, ceann eile ar an taobh ó thuaidh den bhaile.Ba ghnách le haonad, ina raibh 25 péas, a bheith ar patról faoi éide i gcarranna sibhialta fán cheantar. Ar an 15 Lúnasa bhí 15 acu as láthair. Bhí an deichniúr eile le cur chuig paráid ar an Chill Chaoil ar an Dún.

D’uireasa péas i lár an bhaile, bhí rudaí trína chéile nuair a cuireadh trí rabhadh ar an fhón, chuig na Samaritans agus chuig UTV. Bhí an tríú ceann beacht go maith.^[2]

Níos déanaí

D’aithin athbhreithniú de chuid na bpóilíní iad féin in 2000 go raibh an fiosrú easnamhach agus go raibh gá le breis acmhainní ach níor deineadh tada faoi go ceann deich mí eile.^[7] Tá ceisteanna ann nach bhfuil freagra fós orthu faoin eolas a bhí ag na fórsaí slándála roimh ré, agus faoin dóigh gur fhiosraigh siad an scéal.

2021

Sa bhliain 2021, bhí sé tugtha le fios ag breitheamh Ardchúirte i mBéal Feirste gur róchosúil go bhféadfadh na seirbhísí slándála ionsaí buamála na hÓmaí i 1998 a chosc dá ngníomhóidís mar ba cheart roimh ré.^[12] Mhol an Breitheamh Horner do Rialtas na Breataine fiosrúchán cearta daonna a bhunú faoi conas mar a tharla an t-uafás.

2023

Bhí fiosrúchán neamhspleách bunaithe ag Rialtas na Breataine.sa bhliain 2023.^[13]