નિહારિકા

નિહારિકા અથવા નેબ્યુલા(અંગ્રેજીમાં Nebula) એ અંતરીક્ષમાં વાયુઓ તથા ધુળકણો નું વાદળ કે ધુમ્મસ પ્રકારે ફેલાયેલ હોય છે. નેબ્યુલા ક્યારેક આકાશમા આવેલા અન્ય ઝાંખા પદાર્થો ને દર્શાવવા પણ વપરાય છે. જેમકે ક્યારેક એન્ડ્રોમીડા આકાશગંગાને એન્ડ્રોમીડા નેબ્યુલા પણ કહેવાય છે. વાસ્તવમાં આવી ગેલેક્સીઓ આપણી આકાશગંગાની બહાર અત્યંત દુર આવેલી હોવાથી તેને નેબ્યુલા તરીકે ભુલથી ઓળખાવવામાં આવેલી.

નેબ્યુલાના પ્રકારો નીચે મુજબ છે:

• ડીફ્યુઝ નેબ્યુલા એ પ્રકાશ્તિ નિહારિકા છે.
  • ઈમીશન નેબ્યુલા તેમા આવેલા વાયુઓના આયનિકરણ ને કારણે ચમકે છે. સામાન્ય રીતે બે પ્રકાર ની એમીશન નેબ્યુલાઓ જોવા મળે છે, H II પ્રદેશ અને પ્લેનેટરી નેબ્યુલા.
  • રીફ્લેક્શન નેબ્યુલા અન્ય પ્રકારના પ્રકાશ (જેમ કે નજીક ના તારા) ને લીધે ઝળહળે છે. પ્લેઈડ્સ તારા જુથમા આવેલી નેબ્યુલા તેનું ઉદાહરણ છે.
• અંધારી નેબ્યુલા તેના નામ પ્રમાણે પ્રકાશ આપતી નથી. આ પ્રકારની નેબ્યુલા જ્યારે અન્ય પ્રકાશીત તારા કે નેબ્યુલાને આડે આવે છે ત્યારે તેને જોઇ શકાય છે. પ્રખ્યાત ઓરાયન નક્ષત્ર (ભારતીય નામ મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર) મા આવેલ ઘોડાકાર નેબ્યુલા કે ક્રક્ષ નક્ષત્ર ની કૉલસૅક નેબ્યુલા આ પ્રકારની નેબ્યુલાઓ છે.

HII પ્રદેશો તારાઓ નું ઊદ્ગમસ્થાન છે. જ્યારે ડીફ્યુઝ આણ્વીક વાદળ તેના ગુરૂત્વાકર્ષણને કારણે (મોટાભાગે નજીકના સુપર નોવાની અસરથી) સંકોચાય છે, ત્યારે આવા HII પ્રદેશો સર્જાય છે. આવા આણ્વીક વાદળો જ્યારે ભીંસાઈ ને ટુકડાઓમા પરીણમે છે ત્યારે તેમાથી અસંખ્ય તારાઓ નો જન્મ થાય છે. આવા નવા જન્મેલા તારાઓ ને કારણે આયનાયઝેશન થવાથી આસપાસના વાયુઓ ઝળહળે છે. આમ ઈમીશન નેબ્યુલા રચાય છે.

ક્યારેક તારાઓ ના અંત ને કારણે નેબ્યુલા રચાય છે. જ્યારે કોઇ તારો શ્વેત તારામા પરીણમે છે અને જ્યારે તેના બાહરના પડ ઊડી જવાને કારણે આ બહારના વાયુઓનુ વાદળ પ્લેનેટરી નેબ્યુલા રચે છે. નોવા અને સુપર નોવા પણ નેબ્યુલા રચે છે. આવી નેબ્યુલા ને નોવા અવશેષીત કે સુપર નોવા અવશેષીત નેબ્યુલા કહેવાય છે.