ભારતીય અર્થતંત્ર

ભારતના આર્થિક ઇતિહાસને ત્રણ યુગમાં વહેંચી શકાય: સંસ્થાનવાદ પુર્વે 17 મી સદી સુધીબ્રિટિશ સંસ્થાનોએ 17મી સદીમાં વસાહતી યુગની શરૂઆત કરી, જેનો અંત 1947માં આઝાદી (independence) સાથે આવ્યો હતો.ત્રીજો ગાળો 1947ની આઝાદીથી લઇને હમણાં સુધી લંબાયો છે.

સંસ્થાન પૂર્વે

2800 બીસી અને 1800 બીસીની વચ્ચે વિકાસ પામી હતી તેવી કાયમી અને વધુ પડતી શહેરી સ્થાપન સાથેની હિંદુ ખીણની સંસ્કૃતિ (Indus Valley civilisation)ના નાગરિકોએ ખેતી, પ્રાણીઓને સ્વદેશી ઢબે અપનાવ્યા હતા અને સમાન વજનો અને માપદંડોનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને સાધનો અને શસ્ત્રો બનાવ્યા હતા અને અન્ય શહેરો સાથે વેપાર કર્યો હતો. આયોજનબદ્ધ માર્ગવ્યવસ્થા, ગટરવ્યવસ્થા અને પાણી પૂરી પાડવાની વ્યવસ્થાના જ્ઞાનથી તેમનામાં શહેરી આયોજન (urban planning) હોવાનું પુરવાર થયું હતું. જેમાં ગટર વ્યવસ્થા (sanitation) અને મ્યુન્સિપલ સરકાર પણ પ્રવર્તમાન હતી (municipal government). ^[૧૬]

ગુપ્ત (Gupta) રાજા કુમાર ગુપ્ત પહેલા (Kumara Gupta I)ના સમયમાં

1872ની વસ્તીને આધારે ભારતની 99.3% વસતી ગામડા^[૧૭]માં હતી. જે આર્થિક રીતે છૂટાછવાયેલા હતા અને સ્વનિર્ભર હતા. ખેતિ અને પશુપાલન તેમના મુખ્ય વ્યવસાય હતા. જેમાં ગામડાના લોકોની ખોરાકની જરૃરિયાત અને કાપડ (textile) માટે કાચો માલ, ખોરાક બનાવવાની પદ્ધતિ (food processing) હસ્તકળા (crafts) સંતોષાતી હતી. ઘણાં રજવાડાઓ અને સત્તાધીશોએ સિક્કાઓ બહાર પાડ્યા હોવાછતાં વિનિમય વ્યવસ્થા (barter) પ્રચલિત હતી.ગામડાઓ શાસકને તેમના કૃષિ ઉત્પાદનનો હિસ્સો મહેસુલ તરીકે ચુકવતા હતા, જ્યારે કારીગરોને લણણી વખતે પાકનો હિસ્સો તેમના કામના બદલામાં મળતો હતો.^[૧૮]

ધર્મ, મુખ્યત્વે હિંદુત્વ (Hinduism) અને જાતિ (caste) તથા સંયુક્ત કુટુંબ (joint family) વ્યવસ્થાએ આર્થિક પ્રવૃતિઓને આકાર આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.^[૧૯]જ્ઞાતિ પ્રથા યુરોપની મધ્યકાલીન સમાજ (guilds)ને ઘણી મળતી આવતી હતી, જેમાં શ્રમનું યોગ્ય રીતે વિભાજન (division of labour) કરાતું હતું. જેમાં ઉત્પાદકને નીપૂણતા કેળવવામાં પણ મદદ મળે છે. જેમકે, કેટલાંક પ્રદેશોમાં, વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રોનું ઉત્પાદન અમુક જાતિની વિશેષતા હતી.

મુસ્લિન (muslin), કેલિકોસ (Calicos), શાલ્સ (shawl) અને ખેતિ પેદાશ જેવી કે કાળા મરી (pepper), તજ (cinnamon), અફીણ (opium) અને ગળી (indigo)ની યુરોપ,મધ્ય-પુર્વ અને દક્ષિણ- પુર્વીય એશિયામાં નિકાસ કરવામાં આવતી હતી. જેના બદલામાં તેમને સોનું અને ચાંદી મળતા હતા. ^[૨૧]

ભારતનાં સંસ્થાનવાદ પૂર્વેના સમયના અર્થતંત્રનો અભ્યાસ મુખ્યત્વે ગુણાત્મક છે. કારણકે તેમાં સંખ્યાત્મક માહિતીનો અભાવ છે.એક અંદાજ પ્રમાણે 1600માં અકબર (Akbar)ના મુઘલ સામ્રાજ્ય (Mughal Empire)ની કુલ આવક 17. 5મિલીયન £ (£) હતી, જેની સામે 1800માં ગ્રેટ બ્રિટનની કુલ આવક 16 મિલીયન £હતી.^[૨૨] બ્રિટીશના આગમન અગાઉ ભારતનું અર્થતંત્ર પારંપરિક ખેતિ પર વધુ નિર્ભર હતું. જેમાં ગુજરાન ચલાવવા પ્રાચિન ટેક્નોલોજીપર વધારે આધાર રખાતો હતો. કોમર્સના વિકસિત સ્પર્ધાત્મક નેટવર્ક, ઉત્પાદક અને ક્રેડિટ વચ્ચે પણ તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યું હતું. મુઘલો (Mughals)ના પતન બાદ ભારતમાં મરાઠા સામ્રાજ્ય (Maratha Empire)નું સાશન હતું.મરાઠા સામ્રાજ્યનું બજેટ 1740માં રૂ. 100 મિલિયન હતું.પાણીપતમાં પરાજય બાદ મરાઠા સામ્રાજ્યે ગ્વાલિયર, બરોડા, ઇન્દોર, જાંસી, નાગપુર, પૂણણે અને કોલ્હાપુરના રાજ્યોને જોડ્યા હતા. ગ્વાલિયર સ્ટેટનું બજેટ રૂ.30 મિલિયન હતું. જોકે, આ સમયે, બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના રાજકીય મંચ પર પ્રવેશ કર્યો હતો.ભારત સંપૂર્ણ રીતે બ્રિટિશ હકુમત હેઠળ હતું ત્યારે 1857 સુધી, દેશમાં યુધ્ધ અને સંઘર્ષના કારણે રાજકીય સ્થિરતાનો અભાવ હતો.^[૨૩]

સંસ્થાન

ભારતમાં કંપની કાયદા (Company rule in India)ને કારણે ટેક્સેશન ક્ષેત્રે મહેસૂલ વેરાથી લઈને સંપત્તિ વેરા સુધીના મોટાપાયે ફેરફાર થયા, જેને કારણે બહુમતી ખેડૂતોની દયનીય સ્થિતિ બની ગઈ અને અનેક દુષ્કાળ^[૨૪]નો તેમને સામનો કરવો પડ્યો. .બ્રિટિશ રાજ (British Raj)ની આર્થિક નીતિઓએ ભારતના વિશાળ હસ્તકલા ઉદ્યોગને અસરકારક રીતે ખતમ કરી નાખ્યો અને તેને કારણે ભારતના સંસાધનો^{[૨૫][૨૬]}ની અછત ઊભી થઈ ગઈ. કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી (Cambridge University)ના ઇતિહાસકાર અંગુસ મેડિસનના અંદાજ મુજબ વિશ્વની કુલ આવકમાં ભારતનો હિસ્સો 1700ની સાલમાં 22.6 ટકાથી ઘટીને 1952^[૨૭]માં 3.8 ટકા થઈ ગયો હતો. 1700ની સાલમાં યુરોપનો હિસ્સો 23.3 ટકા હતો.તેને કારણે કાગળ પર સંસ્થાગત માહોલ ઊભો થઈ ગયો, જેમાં સંસ્થાપકોને સંપત્તિના અધિકાર (property rights)ની ખાતરી આપી દેવાઈ, મુક્ત વ્યાપાર (free trade)નું પ્રોત્સાહન અપાયું અને નિશ્ચિત વિનિમય દર (fixed exchange rates) સાથેનું એક જ ચલણ નક્કી કરાયું, એક જ પ્રકારના વજન અને માપ, મૂડી બજાર (capital market) અને રેલવે (railways)ની વિકસિત પ્રણાલી અને ટેલિગ્રાફ (telegraphs), રાજકીય હસ્તક્ષેપ વગરની નાગરિક સેવા અને સમાન કાયદો, ઉલટી કાનૂની પ્રણાલી^[૨૮] રચવામાં આવી. બ્રિટિશ રાજ દ્વારા ભારતમાં સંસ્થાનવાદ સ્થાપવાની ઘટના વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં ઔદ્યોગિકરણ અને ઉત્પાદન તથા વ્યાપારમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિના મહત્વના ફેરફાર વખતે જ બની હતી. જોકે સંસ્થાનવાદી શાસન પૂરું થયું ત્યારે ભારતે વિકાસશીલ દેશો^[૨૯]માં સૌથી દયનીય કહી શકાય તેવા અર્થતંત્રનો વારસો લીધો હતો, જેમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ ઠપ થઈ ગયો, કૃષિ ક્ષેત્ર ઝડપથી વધી રહેલી વસ્તીને અન્ન પૂરું પાડવા માટે સક્ષમ ન હતું, વિશ્વમાં સૌથી ઓછો જીવનદર (life expectancies) અને સૌથી ઓછો સાક્ષરતા દર (literacy) ભારતમાં હતો.

ભારતની અર્થ વ્યવસ્થા પર બ્રિટિશ શાસનની અસર તે એક વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે.ભારતીય સ્વાતંત્રય ચળવળ (Indian independence movement)ના નેતાઓ અને ડાબેરી-રાષ્ટ્રવાદી આર્થિક ઇતિહાસકારો (economic historians)એ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદને ભારતીય અર્થતંત્રની ખરાબ સ્થિતિ માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા, જ્યારે જમણેરી વિચારસરણી ધરાવતા ઇતિહાસકારોએ ભારતની નબળી આર્થિક સ્થિતિ વિવિધ કારણોસર જોવા મળી, જેમાં સંસ્થાનવાદ દ્વારા આવેલું પરિવર્તન અને ઔદ્યોગીકીકરણ તથા આર્થિક સંકલન (economic integration)^[૩૦] તરફ વળેલું વિશ્વ હતું.

સ્વતંત્રતાથી 1991 સુધી

સ્વતંત્રતા (independence) પછી ભારતીય આર્થિક નીતિ (economic policy) પર સંસ્થાનવાદી અનુભવની અસર જોવા મળી હતી.(જે ભારતીય નેતાઓની નજરે શોષણ કરનારી હતી). આ ઉપરાંત ફેબિયન સમાજવાદ (Fabian socialism)માં માનતા નેતાઓની પણ તેના પર અસર જોવા ળી હતી. આ નીતિ રક્ષણવાદી (protectionism) હતી, જેમાં આયાત વ્યવસ્થા (import substitution), ઔદ્યોગિકરણ (industrialization), શ્રમ અને નાણાકીય બજારમાં રાજ્યનો હસ્તક્ષેપ (state intervention), મોટું જાહેર ક્ષેત્ર, વ્યાપાર નિયમન અને કેન્દ્રીય આયોજન (central planning)^[૩૧] પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. ભારતની પંચવર્ષિય યોજના (Five-Year Plans of India) સોવિયેત યુનિયન (Soviet Union)ની કેન્દ્રિય યોજના સાથે સામ્યતા ધરાવતી હતી.સ્ટીલ, ખાણ, મશીન ટૂલ્સ, જળ, દૂરસંચાર, વીમા અને ઈલેક્ટ્રીકલ પ્લાન્ટ જેવા ઉદ્યોગોનું 1950ના દાયકાના મધ્યમમાં અસરકારક રાષ્ટ્રીયકરણ કરી દેવાયું હતું.^[૩૨]ભારત (India)માં 1947 અને 1990^[૩૩] વચ્ચેના ગાળામાં બિઝનેસ સ્થાપવા માટે લાઈસન્સ, નિયમનનું પાલન કરવા ઉપરાંત અને લાલ જાજમ (red tape) પાથરવી પડતી હતી, જે લાઈસન્સ રાજ (Licence Raj) તરીકે ઓળખાતું હતું.

પ્રથમ વડાપ્રધાન (prime minister) જવાહરલાલ નહેરુ (Jawaharlal Nehru)એ આંકડાશાસ્ત્રી {પ્રસંતાચંદ્રા મહાલનોબિસ (Prasanta Chandra Mahalanobis)} સાથે મળીને સ્વ. ઈન્દિરા ગાંધી (Indira Gandhi)ને સાથે લઈને આર્થિક નીતિ ઘડી હતી અને તેના અમલ પર નજર રાખી હતી. તેમને આ રણનીતિના સાનુકૂળ પરિણામની અપક્ષા હતી, કારણ કે આ નીતિમાં જાહેર અને ખાનગી ક્ષેત્રો બન્નેનો સમાવેશ હતો અને તે રાજ્યના સીધા અને પરોક્ષ હસ્તક્ષેપ આધારિત હતી, સોવિયત સંઘ (Soviet-style)ની જેમ કેન્દ્રીય કમાન્ડ પ્રણાલી^[૩૪]આધારિત ન હતી. મૂડી અને ટેક્નોલોજી આધારિત ભારે ઉદ્યોગો (heavy industry) અને મેન્યુઅલ, ઓછી આવડતવાળા કુટિર ઉદ્યોગો (cottage industries) બન્ને પર એક સાથે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની નીતિની મિલ્ટન ફ્રીડમેને (Milton Friedman) ટીકા કરી હતી. તે માનતા હતા કે તેનાથી મૂડી અને શ્રમનો વ્યય થશે અને નાના ઉત્પાદકો^[૩૫]નો વિકાસ રૂંધાશે.

એશિયાના અન્ય દેશો અને ખાસ કરીને ઈસ્ટ એશિયન ટાઈગર્સ ("East Asian Tigers")^[૨૮]ના વૃદ્ધિદરની સાથે અયોગ્ય રીતે કરાયેલી સરખામણીને કારણે 1947-80 દરમિયાન ભારતનો ઓછો સરેરાશ વૃદ્ધિદર હિન્દુ વૃદ્ધિદર (Hindu rate of growth) તરીકે ગણાવાયો.

જંગી પાક આપતા બિયારણો (high-yielding varieties of seeds), 1965 બાદ તેનો ઉપયોગ અને ત્યારપછી ખાતર (fertilizers) અને સિંચાઈ (irrigation)નો વધેલો ઉપયોગ સંયુક્ત રીતે હરિત ક્રાંતિ (Green Revolution) તરીકે ઓળખાઈ. તેના દ્વારા ભારત ખાદ્યાન્ન ક્ષેત્રે આત્મનિર્ભર બન્યો અને ભારતમાં કૃષિ (agriculture in India) ક્ષેત્રે સુધારો જોવા મળ્યો. રોકફેલર ફાઉન્ડેશને (Rockefeller Foundation) તે અંગે સંસોધન કર્યું હતું. એક સમયે ભારતમાં દુષ્કાળ (Famine in India) સ્વાભાવિક બની ગયો હતો તે આ હરિત ક્રાંતિ પછી ક્યારેય જોવા નથી મળ્યો.

1991 બાદ

1980ના દાયકાના અંતમાં રાજીવ ગાંધી (Rajiv Gandhi)ના નેતૃત્વવાળી સરકારે નવા ઉદ્યોગો માટે ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા પરના નિયંત્રણો હળવાકરીદીધા, ભાવનિયંત્રણો દૂર કર્યા અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં ઘટાડો કર્યો.તેને કારણે વૃદ્ધિદરમાં વધારો થયો. જોકે તેને કારણે રાજકોષીય ખાધ પણ વધી અને કરંટ એકાઉન્ટની સ્થિતિ વણસીભારતના મહત્વના વ્યાપાર ભાગીદાર સોવિયત સંઘ (Soviet Union)નું પતન થયું અને પ્રથમ ખાડી યુદ્ધ (first Gulf War) ફાટી નીકળ્યું, જેને કારણે ક્રૂડ ઓઈલના ભાવમાં જોરદાર ઉછાળો આવી ગયો. તેને કારણે ભારત માટે ચૂકવણીની સમતુલાની કટોકટી ઊભી થઈ, જેને કારણે લોન^[૩૭] ડિફોલ્ટની શક્યતા વધી ગઈ.આંતરરાષ્ટ્રીય આઇએમએફ (IMF)એ ભારતને આ કટોકટીમાંથી બહાર લાવવા માટે 1.8 અબજ ડોલરની લોન આપી અને તેના બદલામાં આર્થિક સુધારા^[૩૮]ની માગણી કરી.

તેના પ્રતિસાદરૂપે વડાપ્રધાન નરસિંહ રાવ (Narasimha Rao) અને તેમના નાણામંત્રી મનમોહનસિંહે (Manmohan Singh) 1991માં આર્થિક ઉદારીકરણ (economic liberalisation of 1991)નો આરંભ કર્યો. આ સુધારાના ભાગરૂપે લાઈસન્સ રાજ (Licence Raj)(રોકાણ, ઔદ્યોગિક અને આયાત લાઈસન્સિંગ) ખતમ થઈ ગયું અને જાહેર ક્ષેત્રનું આધિપત્ય સમાપ્ત થયું. ત્યારબાદ અનેક ક્ષેત્રો^[૩૯]માં સીધા વિદેશી રોકાણ (foreign direct investment)ની આપોઆપ મંજૂરી મળી ગઈ.ત્યારથી ઉદારીકરણની સમગ્રતયા દિશા એકસમાન રહી છે. શાસન ગમે તે પક્ષનું હોય, પરંતુ કોઈ પક્ષે ટ્રેડ યુનિયન (trade unions), ખેડૂતો જેવા મુદ્દાને હાથા બનાવ્યા નથી અને શ્રમ સુધારા કાયદા તથા કૃષિ સબસિડી^[૪૦] જેવા વિવાદાસ્પદ મુદ્દાનો ખોટો ઉપયોગ કર્યો નથી.1990થી ભારત વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં સૌથી ઝડપી વૃદ્ધિ કરતા દેશ તરીકે ઊભર્યો છે. કેટલાક મોટા ઝટકાને બાદ કરતાઆ ગાળામાં ભારતે સતત આર્થિક વૃદ્ધિ કરી છે. તેને પગલે જીવનદર, સાક્ષરતા દર અને ખાદ્ય સુરક્ષામાં વધારો થયો છે.

1998માં પરમાણુ પરીક્ષણને કારણે સ્ટાન્ડર્ડ એન્ડ પુઅર્સ તતા મૂડીઝે^[૪૧] ભારતનું રેટિંગ ઘટાડ્યું હતું, પરંતુ 2007માં તેમણે ફરીથી રેટિંગ વધારીને રોકાણના સ્તર પર લાવી દીધું હતું. 2003માં ગોલ્ડમેન સાક્સે (Goldman Sachs) અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે ભારત જીડીપી (GDP) 2020 સુધીમાં ફ્રાન્સ અને ઈટાલી કરતાં વધી જશે અને 2025 સુધીમાં જર્મની, બ્રિટન કરતાં પણ વધી જશે. 2035માં ભારતનો જીડીપી જાપાન કરતાં પણ વધારે હશે. 2035 સુધીમાં ભારત અમેરિકા અને ચીન^{[૪૨][૪૩]} પછીનું વિશ્વનું ત્રીજા ક્રમનું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર હશે.

સતત વધી રહેલા આર્થિક વૃદ્ધિદર, વિદેશી સીધા રોકાણનો સતત આવી રહેલો પ્રવાહ વગેરેને ધ્યાનમાં લઈને 2007માં ગોલ્ડમેન સાક્સે અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે 2007થી 2020 સુધીમાં ભારતનો માથાદીઠ જીડીપી ચારગણો થઈ જશે અને ભારતીય અર્થતંત્ર 2043^[૫]સુધીમાં અમેરિકા (United States)થી પણ આગળ નીકળી જશે. ઊંચા વૃદ્ધિદર છતાં અહેવાલમાં કહેવાયું હતું કે અનેક દાયકાઓ સુધી ભારત ઓછી આવકવાળો દેશ જ રહેશે, તેમ છતાં જો તે વૃદ્ધિની ક્ષમતા^[૫] મુજબ આગળ વધશે તો તે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર માટે મહત્વનો દેશ બની રહેશે.ભારતને તેની ક્ષમતા મુજબ આગળ વધવા માટે અને 2050ના વર્ષ સુધીમાં 40 ગણી વૃદ્ધિ કરવા માટે ગોલ્ડમેન સાક્સે 10 બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા કહ્યું છે.આ 10 બાબતો આ મુજબ છે: 1. વહીવટી સુધારા 2. શૈક્ષણિક સ્તર ઊંચું લાવવું. 3. યુનિવર્સિટીઓની ગુણવત્તા અને તેની સંખ્યામાં વધારો કરવો 4. ફુગાવા પર નિયંત્રણ 5. યોગ્ય રાજકોષીય નીતિ રજૂ કરવી 6. નાણાકીય બજારોનું ઉદારીકરણ કરવું 7. પાડોશી દેશો સાથે વ્યાપાર વધારવો 8. કૃષિ ઉત્પાદકતા વધારવી 9. માળખાગત સુવિધામાં સુધારો કરવો અને 10. પર્યાવરણની જાળવણી^[૪૪] કરવી.

કૃષિ

મોટાભાગના ભારતીયો કૃષિ ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે.

ખેતિય પેદાશના ઉત્પાદનમાં વિશ્વભરમાં ભારત બીજા (ranks second) સ્થાને છે. 2007માં કૃષિ (Agriculture) અને તેને સંબંધિત વન (forestry), વૃક્ષછેદન (logging) અને માછીમારી (fishing) જેવા ક્ષેત્રોનું જીડીપીમાં 16.6 ટકા યોગદાન હતું અને કુલ કામમાં રોકાયેલા માણસો^[૬]ના 60 ટકા આ ક્ષેત્રમાં રોજગાર મેળવતા હતા. જીડીપીમાં તેના યોગદાનમાં થોડો ઘટાડો છતાં હજી આ ક્ષેત્ર સૌથી મોટું આર્થિક ક્ષેત્ર છે અને ભારતના સમગ્ર સામાજિક-આર્થિક વિકાસમાં તેની મહત્વની ભૂમિકા છે. ભારતમાં 1950થી પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં કૃષિ ક્ષેત્ર પર વિશેષ ભાર મૂકાતા અને ભારતમાં હરિત ક્રાંતિ (Green revolution in India)ના સમયથી સિંચાઈ (irrigation), ટેક્નોલોજી, આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ અને કૃષિ ધિરાણ તથા સબસિડીની જોગવાઈને કારણે તમામ પાકની નીપજ (Yield)માં વધારો થયો છે. જોકે આંતરરાષ્ટ્રીય દેશોની સરખામણી કરતા માલૂમ પડે છે કે વૈશ્વિક^[૪૫] સૌથી ઊંચી નીપજના 30થી 50 ટકા નીપજ ભારતની સરેરાશ નીપજ રહી છે.

ભારત વિશ્વમાં દૂધ (milk), કાજુ (cashew nut), નારિયેળ (coconut), ચા (tea), આદુ (ginger), હળદર (turmeric) અને કાળા મરી (black pepper)^[૪૬]નું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરતો દેશ છે.તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઢોરઢાંખર (cattle) ધરાવતો દેશ છે.(19.3 કરોડ)^[૪૭] તે ઘઉં (wheat), ચોખા (rice), ખાંડ (sugar), મગફળી (groundnut) અને દરિયાની માછલી (fish)નું બીજા ક્રમનું સૌથી વિશાળ ઉત્પાદક છે. ^[૪૮]તમાકુ (tobacco)ના ઉત્પાદનમાં તે ત્રીજા ક્રમે છે.^[૪૮] ફળના ઉત્પાદનમાં ભારતનો વિશ્વભરમાં 10 ટકા ફાળો છે. જેમાં કેળા (banana) અને ચીકુ (sapota)માં સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે. ^[૪૮]

ઉદ્યોગ અને સેવા

જીડપીના 27.6 ટકા ઔધગિક ખાતા અને કુલ કર્મચારીના 17 ટકા છે. ^[૬]જોકે, ઔધોગિક કામદારના એક તૃતિયાંશ ભાગ સાધારણ ઘરગથ્થુ ઉત્પાદનમાં રોકાયેલ છે (household manufacturing). ^[૪૯]ફેક્ટરીમાંથી પેદાશની રીતે વિશ્વભરમાં ભારત (is 16th)16મા સ્થાને છે.^[૫૦] ભારતના લઘુ ઉદ્યોગ વિશ્વભરમાંથી કાર્બનડાયોક્સાઇડનું 5 ટકા સ્ત્રાવ કરે છે. (5% of carbon dioxide emissions in the world)

આર્થિક સુધારાને કારણે વિદેશી સ્પર્ધા આવી જે, ચોક્કસ જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણમાં પરિણમી, એવા ક્ષેત્રો ખોલ્યા કે જે ફક્ત જાહેર ક્ષેત્રો પૂરતા મર્યાદિત હતા અને ફાસ્ટ મુવીંગ કન્ઝ્યુમર ગુડ્ઝ (consumer goods) (એફએમસીજી)ના ઉત્પાદનમાં વિસ્તરણમાં પરણમ્યા હતા. ^[૫૧]ઉદારીકરણ બાદ ભારતીય ખાનગી ક્ષેત્ર કે જે સામાન્ય રીતે જૂના પરિવારોની માન્યતા પર ચાલતા હતા અને જેને વિકસવા માટે રાજકીય જોડાણોની જરૂરિયાત હતી તેમને વિદેશી સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જેમાં સસ્તી ચાઇનીઝ આયાતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ત્યારથી તે ફેરફારોનું સંચાલન ખર્ચ સંકોચન દ્વારા, સંચાલનમાં સુધારા, નવી પેદાશોની રચના કેન્દ્રિતતા અને નીચા શ્રમિક ખર્ચાઓ અને ટેકનોલોજી દ્વારા થતું હતું. ^[૫૨]

કૃષિ બાદ રોજગારીનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત ટેક્સટાઇલ (Textile) (કાપડ)ઉત્પાદન છે અને ઉત્પાદકીય ઉત્પાદનોના 26 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવે છે. ^[૫૩] તિરુપુરે (Tirupur) હોઝીયરી, ગૂથેલા તૈયાર વસ્ત્રો, રોજબરોજના વસ્ત્રો અને રમતના વસ્ત્રોના અગ્રણી સ્ત્રોત તરીકેની વૈશ્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. ^[૫૪] મુંબઇના ધારાવી (Dharavi)એ ચામડાની પેદાશો માટે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. ટાટા મોટર્સે (Tata Motors) નેનો (Nano)તરીકે વિશ્વની સૌથી સસ્તી કાર બનાવી છે.^[૫૫]

સર્વિસિસ આઉટપૂટની રીતે ભારત પંદરમું (is fifteenth)છે. તે 23 ટકા શ્રમિક દળને રોજગારી પૂરી પાડે છે અને તે ઝડપથી વિકસતી જાય છે, તેનો વૃદ્ધિ દર 1991-2000માં 7.5 ટકા હતો જે 1951-80ના 4.5 ટકાની તુલનાએ ઊંચો છે. તે જીડીપી (GDP)માં સૌથી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જે 2007માં 55 ટકાના હિસ્સો ધરાવતું હતું, જે 1950ના 15 ટકા કરતા વધુ છે. ^[૬] બિઝનેસ સર્વિસીઝ જેમ કે ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી (information technology), ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી આધારિત સેવાઓ (information technology enabled services), બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સીંગ (business process outsourcing) સૌથી ઝડપથી વિકસતા ક્ષેત્રોમાંના એક છે જે 2000માં કુલ સેવાઓના ઉત્પાદનમાં એક તૃતીયાંશ જેટલો ફાળો આપે છે. આઇટી ક્ષેત્રની વૃદ્ધિનો યશ વિસ્તરિત સ્પેશિયલાઇઝેશન અને ઓછા ખર્ચવાળા પરંતુ ઊંચી કુશળતા ધરાવતા સમુદાય, શિક્ષિત અને સુંદર અંગ્રેજી બોલતા કામદારોને જાય છે, પુરવઠા તરફે (supply side), ભારતની સેવા નિકાસ અને જે લોકો પોતાના કામકાજોને આઉટસોર્સ (outsource) કરાવવા ઇચ્છતા હતા તેવા વિદેશી વપરાશકારોની વધેલી માગ તરફે મેળ ખાતો હતો. ભારતના આઇટી ઉદ્યોગે (India's IT industry) તેના ચૂકવણી સંતુલન (balance of payments)માં નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો હોવા છતાંયે 2001માં કુલ જીડીપી (GDP)માં ફક્ત 1 ટકાના ફાળા માટે અથવા કુલ સેવાઓના 1/50માં ભાગ જેટલો જવાબદાર છે. ^[૫૬] જોકે આઇટીનો જીડીપી (GDP)માં ફાળો 2005-06માં વધીને 4.8 ટકા જેટલો થયો હતો અને 2008માં તે વધીને જીડીપી (GDP)ના 7 ટકા જેટલો થવાની ધારણા સેવાય છે. ^{[૫૭][૫૮]}

મોટા ભાગનું ભારતીય શોપીંગ (ખરીદી)મુક્ત બજારમાં થાય છે અને સ્વતંત્ર અનાજ સ્ટોરને કિરાણા કહેવાય છે. સંગઠિત રિટેઇલ જેમ કે સુપરમાર્કેટનો ફાળો 2008માં કુલ બજારોના ફક્ત 4 ટકા જેટલો હતો.. ^[૫૯] નિયમનો રિટેઇલીંગમાં સૌથી વધુ વિદેશી રોકાણ આવતું અટકાવે છે. વધુમાં, ત્રીસ કરતા વધુ નિયમનો જેમ કે, “સાઇનબોર્ડ લાયસંસ” અને “હોર્ડીંગ વિરોધી પગલાંઓ” સ્ટોરોએ ખુલતા પહેલાં જ અનુસરવાના હોય છે. માલને રાજ્યોમાં કે રાજ્ય બહાર મોકલવા માટે અને રાજ્યની અંદરોઅંદર ફેરવવા માટે પણ કર છે. ^[૫૯]

ભારતમાં પ્રવાસન ઉદ્યોગ (Tourism in India) પ્રમાણમાં અવિકસિત છે, આમ છતાં તેમાં બમણો વિકાસ થઇ રહ્યો છે. કેટલીક હોસ્ટિપટલો મેડિકલ ટુરિઝમ (medical tourism)ને આકર્ષે છે. ^[૬૦]

નાણાની જોગવાઇ

અર્ધા કરતા પણ વયક્તિગત બચતો સ્થાવર મિલકતો જેમ કે જમીન, મકાન, ઢોર (cattle) અને સોના (gold)માં રોકાયેલી છે. ^[૬૧]

જાહેર ક્ષેત્રની બેન્કો બેન્કિંગ ુદ્યોગમાં કુલ મિલકતોના 75 ટકા કરતા વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે ખાનગી અને વિદેશી બેન્કો અનુક્રમે 18.2 ટકા અને 6.5 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. ^[૬૨] ઉદારીકરણ થું ત્યારથી, સરકારે નોંધપાત્ર બેન્કિંગ સુધારાઓને બહાલી આપી છે. આમાંના કેટલાક રાષ્ટ્રીયકૃત્ત બેન્કો (જેમ કે જોડાણને ઉત્તેજન આપવું, સરકારી દરમિયાનગીરીનો ઘટાડો કરવો અને નફાકારકતા અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવી)ને લાગેવળગતા હોવાથી અન્ય સુધારાઓએ બેન્કિંગ અને વીમા ક્ષેત્રોને ખાનગી અને વિદેશી ખેલાડીઓ માટે ખુલ્લા મુક્યા છે. ^{[૬૩][૬]}

બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેંજ (Bombay Stock Exchange) દક્ષિણ એશિયા (South Asia)માં મોટામાં મોટું શેરબજાર છે.

કુદરતી સ્ત્રોતો

ભારતનો કુલ વાવેતર વિસ્તાર 1,269,219 km² છે (કુલ જમીન વિસ્તારના 56.78 ટકા), જે કાયમી વધતી જતી વસતી અને શહેરીકરણના વ્યાપને કારણે સતત દબાણ આવતું હોવાથી ઘટતો જાય છે.

ભારત પાસે કુલ 314,400 અને એનબીએપી;કીમીનો ભૂમિ વિસ્તાર છે અને વાર્ષિક સરેરાશ 1,100 અને એનબીએપી; એમએમ જેટલો વરસાદ મેળવે છે. સિંચાઇ (Irrigation) કુલ જળ વપરાશના 92 ટકા જેટલો ફાળો ધરાવે છે અને 1974માં 380 અને એનબીએએસપી;કીમીનો સમાવેશ કરતું હતું અને 2025 સુધીમાં તે વધીને 1,050 અને એનબીએપી; કિમી થવાની ધારણા સેવાય છે, જ્યારે બાકીની સિંચાઇ ઔદ્યોગિક અને સ્થાનિક વપરાશકારોને ફાળે છે. ભારતના જમીનના અંદરના જળ સ્ત્રોતોમાં નદીઓ, કેનાલ, સરોવરો અને તળાવોનો સમાવેશ થાય છે અને સમુદ્રી સ્ત્રોતોમાં ભારતીય સમુદ્ર (Indian ocean)ના પૂર્વ અને પશ્ચિમ કિનારાઓ અને અન્ય અખાતો (gulfs) અને ખાડીઓ (bay)નો સમાવેશ થાય છે જે, મત્સ્યોદ્યોગ (fisheries) ક્ષેત્રે આશરે 6 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે. 2008માં ભારત પાસે વિશ્વનો સૌથી મોટો મત્સ્યોદ્યોગ હતો. ^[૬૪]

ભારતા મોટા ખનિજ (mineral) સ્ત્રોતોમાં કોલસો (Coal) (વિશ્વમાં ત્રીજા ક્રમની સૌથી મોટી અનામત), આયર્ન (Iron) ઓર, મેંગેનીઝ (Manganese), માઇકા (Mica), બોક્સાઇટ (Bauxite), ટિટેનીયમ (Titanium) ઓર, ક્રોમાઇટ (Chromite), કુદરતી ગેસ (Natural gas), ડાયમંડ (Diamond), પેટ્રોલિયમ (Petroleum), ચૂનાનો પત્થર (Limestone) અને થોરીયમ (Thorium) (કેરાલા (Kerala)ના દરિયાકિનારે વિશ્વનો સૌથી મોટો)નો સમાવેશ થાય છે. ભારતનો તેલ જથ્થો (oil reserves) મહારાષ્ટ્ર (Maharashtra)માં દરિયાકિનારા પાસે બોમ્બે હાઇ (Bombay High), ગુજરાત (Gujarat), રાજસ્થાન (Rajasthan) અને પૂર્વ આસામ (Assam)માં મળી આવ્યો હતો, જે દેશની 25 ટકા માગ પૂરી કરે છે. ^{[૬૫][૬]}

આર્થિક વૃદ્ધિની સાથે વધતી જતી વીજ માગે ભારતમાં સતત ઉર્જા તંગી ઊભી કરી છે. ભારત ઓઇલ સ્ત્રોતોમાં ગરીબ છે અને હાલમાં તેની ઉર્જા જરૂરિયાત માટે કોલસા અને વિદેશી ઓઇલ આયાત પર નિર્ભર છે. ભારત થોરીયમ (Thorium)માં શ્રીમંત છે પરંતુ યુરેનિયમ (Uranium)માં નહી, જેમાં તેને અમેરિકા સાથેની અણુસંધિ દ્વારા પ્રવેશ મળશે તેવી શક્યતા છે. ભારત કેટલાક ચોક્કસ ઉર્જા સ્ત્રોતોમાં શ્રીમંત છે, જે સુંદર ભવિષ્ય-ચોખ્ખા / નવેરના ઉર્જા સ્ત્રોતો જેમ કે સૂર્ય (solar), પવન (wind), બાયોફ્યૂઅલ્સ (જાત્રોફા, શેરડી)ની ખાતરી આપે છે.

1991નું ઉદારીકરણ થયું ન હતુ ત્યા સુધી ભારત તેના અર્થતંત્રની સંભાળ લેવા માટે અને આત્મ નિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વિશ્વના બજારોથી મહદઅંશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એકલું હતું. વિદેશ વેપાર આયાત ટેરિફ, નિકાસ કરો અને જથ્થાત્મક નિયંત્રણો આધારિત હતો, જ્યારે, સીધુ વિદેશી રોકાણ (foreign direct investment) (એફડીઆઇ)પર ટોચની મર્યાદાની ઇક્વીટી ભાગીદારીથી, ટેકનોલોજી તબદિલી, િકાસ જવાબદારીઓ અને સરકારી મંજૂરીઓથી નિયંત્રિત હતું; ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં 60 ટકા જેટલા નવા એફડીઆઇ માટે આ મંજૂરીઓ જરૂરી હતી.

ડબ્લ્યુટીઓ અનુસાર 2006ના રોજ વિશ્વ વેપારમાં હાલમાં ભારતનો ફાળો 1.2 ટકા જેટલો છે. ^[૬૬] 2000^{[૬૭][૬૮]}ની સાલમાં ઘણી વખત આયાત નિયંત્રણો ઘટાડ્યા હોવા છતાં આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર (International trade) જીડીપી (GDP)ના પ્રમામાં 2006માં 24 ટકા વધ્યો હતો, જે 1985ના 6 ટકા કરતા વધુ હતો અને હજુ પણ સંબંધિત રીતે ઓછો છે. ^{[૩][૬૯]} ભારતને અન્ય વિકસતા અર્થતંત્રો જેમ કે બ્રાઝિલ, ચીન અને રશિયાની તુલનામાં વધુ નિયંત્રિત દેશ તરીકે વિશ્વ વેપાર સંગઠન દ્વારા વર્ણવવામાં આવ્યું હતું. વેપાર આડેના નોંધપાત્ર અવરોધોમાં વીજ તંગી અને અપૂરતા વાહનવ્યવહારને પણ ડબ્લ્યુટીઓ દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હતા. ^{[૭૦][૭૧][૭૨]}

સ્વતંત્રતાથી ભારતની ચાલુ ખાતા (current account)ની ચૂકવણીની સંતુલન (balance of payments)તા નકારાત્મક રહી છે.

એફડીઆઇ રોકાણમાં ટોચના પાંચ રોકાણ કરતા દેશોનો હિસ્સો. (2000-2007)^[૭૩]

ક્રમ	દેશ	મૂડીનો પ્રવાહ (મિલીયન યુએસ ડોલરમાં)	મૂડી (%)
1	ઢાંચો:MUS	85,178	44%[૭૪]
2	United States	18,040	9%
3	United Kingdom	15,363	8%
4	Netherlands	11,177	6%
5	Singapore	9,742	5%

ભારતમાં સીધુ વિદેશ રોકાણ (Foreign direct investment) જીડીપી (GDP)ના 2 ટકા જેટલું પહોંચ્યું છે, જે 1990માં 0.1 ટકાના સ્તરે હતું અને 2006માં અન્ય દેશોમાં ભારતીય રોકાણમાં પણ તીવ્ર વધારો થયો હતો. ^[૩] મોટા ભાગના ક્ષેત્રોમાં નિયંત્રણો દૂર કરવા માટે એફડીઆઇ નીતિમાં અસંખ્ય ફેરફારોને બહાલી આપવામાં આવી હતી એફડીઆઇ નિયંત્રણોમાં રાહત માટે જરૂરી ક્ષેત્રોમાં નાગરિક ઉડ્ડયન, બાંધકામ વિકાસ, ઔદ્યોગિક પાર્કસ, પેટ્રોલિયમ અને કુદરતી ગેસ, કોમોડિટી એક્સચેંજીસ, ધિરાણ માહિતી સેવા અને માઇનીંગનો સમાવેશ થાય છે. રાજકીય દ્રષ્ટિએ સંવેદનશીલ એવા વીમા અને રિટેઇલીંગ ક્ષેત્રે વધુ પડતા સીધા વિદેશી રોકાણને મંજૂરી આપવાનું કાર્ય હજુ પણ બાકી છે. ઔદ્યોગિક સહાય માટેના સરકારના સચિવાલય અનુસાર નાણાંકીય વર્ષ 2006-07 (એપ્રિલ-માર્ચ)માં ભારતમાં એફડીઆઇનો પ્રવાહ 19.5 અબજ અમેરિકન ડોલરના સ્તરે પહોંચી ગયો હતો. પાછલા નાણાંકીય વર્ષના કુલ 7.8 અબજ અમેરિકન ડોલરના રોકાણની તુલનામાં આ આંક બમણા કરતા પણ વધુ હતો. 2007-08માં એફડીઆઇ પ્રવાહ 24 અબજ ડોલર^[૭૫] હોવાના અહેવાલ હતા અને 2008-09માં તે 35 અબજ ડોલરથી વધી જાય તેવી ધારણા સેવાય છે. ^[૭૬] ભારતના સતત આર્થિક વિકાસ અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ મહાસત્તા બનવાની તકોનો અનુભવ કરવા માટેના મહત્વના પરિબળનો આધાર સરકાર ભારતના મોટી સંખ્યાના ક્ષેત્રોમાં એફડીઆઇ પ્રવાહ માટે ક્યા પ્રકારની રાહતો જાહેર કરે છે તેની પર છે. ^[૭૭]

ભારતીય રૃપિયો (Indian rupee)એ ભારતમાં સ્વિકારાતું એકમાત્ર લિગલ ટેન્ડર (legal tender) છે. 7 માર્ચ, 2009 પ્રમાણે રૃપિયા સામે અમેરિકન ડોલરનું મૂલ્યા 51.725 જ્યારે યુરો સામે ^[૭૮]65.4498 અને યુકે પાઉન્ડ સામે 72.8726 છે. ભારતીય રૃપિયો નેપાળ (Nepal) અને ભૂટાન (Bhutan)માં પણ સ્વિકારાતું લિગલ ટેન્ડર છે. બંનેમાં ચલણ તરીકે ભારતીય રૃપિયાને માન્ય ગણવામાં આવે છે. ભારતીય રૃપિયાને 100 પૈસા (paise) વડે વિભાજીત કરવામાં આવે છે. બેન્ક દ્વારા પ્રમાણિત કરાયેલી સૌથી મોટી બેન્ક નોટ એ 2,000 રૂપીયાની નોટ છે; જ્યારે વ્યવહારમાં સૌથી ઓછામાં ઓછો સિક્કો 50 પૈસાનો છે (અગાઉ 1,2,5,10 અને 20 પૈસાના સિક્કાઓ ચલણમાં હતા, જેને રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યા હતા). ^[૭૯]વિદેશી સંસ્થાકિય રોકાણકારોએ 2008માં 14 અબજ ડોલરના ભારતીય શેરોનું વેચાણ કરીને અમેરિકન ટ્રેઝરી બોન્ડમાં રોકતા 2008ની વૈશ્વિક નાણાંકીય કટોકટીના પરિણામ રૂપે રૂપીયાના મૂલ્યમાં તાજેતરમાં ઘટાડો નોંધાયો છે.

ભારતને તેના બ્રિટીશ (British) શાસનમાંથી નાગરિક સેવાઓ (civil services), રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, રેલવે વગેરે જેવી સંસ્થાઓ વારસામાં મળી છે. મુંબઇ (Mumbai) ખાતે રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (આરબીઆઇ), બોમ્બે સ્ટોક એસ્કેચેંજ (Bombay Stock Exchange) (બીએસઇ) અને નેશનલ સ્ટોક એક્સચેંજ (National Stock Exchange) (એનએસઇ) જેવી સંસ્થાઓ આવેલી હોવાથી રાષ્ટ્રની વ્યાપારીક રાજધાની તરીકે ઓળખાય છે. આ ઉપરાંત કેટલીક નાણાંકીય કંપનીઓના વડા મથકો પણ શહેરમાં આવેલા છે.

આરબીઆઇ, દેશની મધ્યસ્થ બેન્ક (central bank)ની સ્થાપના 1, એપ્રિલ 1935ના રોજ કરવામાં આવી હતી. તે નાણઆંકીય વ્યવસ્થા માટે રાષ્ટ્રની નાણાંકીય સત્તા, નિયમનકાર અને નિરીક્ષક તરીકેની ફરજ બજાવે છે, તેમજ વિનીમય નિયંત્રણ અને ચલણ જારી કરે છે. આરબીઆઇની સંભાળ સેન્ટ્રલ બોર્ડ દ્વારા રાખવામાં આવે છે, જેનું નેતૃત્વ ગવર્નર દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેની નિમણૂંક ભારતની કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે.

2005ના અનુસાર 85.7 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2.50 ડોલર(પીપીપી) કરતા પણ ઓછા વેતનમાં જીવતી હતી, જે 1981ના 92.5 ટકા કરતા નીચી છે. જેની તુલના પેટા સહારણ આફ્રિકા (Sub-Saharan Africa)માં 80.5 ટકા સાથે થાય છે. ^[૮૦] 75.5 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2 ડોલર (પીપીપી) કરતા પણ ઓછામાં જીવે છે, જે સામાન્ય શરતોમાં જોઇએ આશરે દૈનિક 20 રૂપીયા અથવા 0.5 ડોલર થવા જાય છે. તે 86.6 ટકા કરતા ઓછા હતા અને પેટા સહારણ આફ્રિકામાં 73.0 ટકાની સાથે તુલના કરી શકાય છે. ^{[૮૧][૮૨][૮૩][૮૪][૮૦]} 2005માં 24.3 ટકા જેટલી વસતી 1 ડોલર (પીપીપી, સામાન્ય શરતો અનુસાર આશરે 0.25 ડોલર) કરતા પણ ઓછી કમાણી કરતા હતા, જે 1981માં 42.1 ટકા કરતા ઓછી છે. ^{[૮૦][૮૫]} તેની 41.5 ટકા વસતી દૈનિક 1.25 ડોલરના નવા આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખા હેઠળ જીવતી હતી, જે 1981ના 59.8 ટકા કરતા ઓછી છે. ^[૮૦] વિશ્વ બેન્ક વધુમાં એવો અંદાજ મૂકે છે કે વિશ્વના ગરીબોમાંથી એક તૃતીયાંશ ભાગ ભારતમાં રહે છે.

આજે, અગા ક્યારેય ન હતું તેમ વધુને વધુ લોકો સાયકલ (bicycle) અપનાવે છે. 40 ટકા જેટલા નિવાસીઓ સાયકલ ધરાવે છે, જેમાં રાજ્ય સ્તરે માલિકી દર આશરે 30 ટકાથી 70 ટકાની વચ્ચે છે. ^[૮૬] હાઉસીંગ હજુ પણ નીચા દરે છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અનુસાર “મોટા ભાગના ભારતીયો પાસે રહેવા, સૂવા, રાંધવા, ધોવા અને બાથરુમની જરૂરિયાત માટે માથાદીઠ ઉપલબ્ધ સવલત 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ x 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ રુમ જેટલી કે તેનાથી ઓછી છે.” અને “દર ત્રણ શહેરી ભારતીયમાંથી એક તૂટેલા મકાનમાં રહે છે, જે અમેરિકામાં જેલની રુમના ઓછામાં ઓછા વિસ્તાર કરતા પણ ઓછી છે.” ^[૮૭]ગ્રામિણ વિસ્તારોમાં વ્યકિતદીઠ સરેરાશ 103 ચોરસ ફૂટ છે અને શહેરી વિસ્તારમાં 117 ચોરસ ફૂટ છે. ^[૮૭]

ભારતીય બાળકોમાં આશરે અર્ધા કમાવજત હેઠળ છે. ઓછા વજનવાળા બાળકોનું પ્રમાણ પેટા સહારણ આફ્રિકાની તુલનામાં બમણું છે. ^{[૮૮][૮૯]}. આમ છતાં, 1970ના પ્રારંભમાં હરિયાળી ક્રાંતિ (Green Revolution)ને કારણે ભારતને તંગી (famines)પડી ન હતી. ભારતમાં ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હોવાથી, સત્તાવાર આંકડાઓના અંદાજ અનુસાર 27.5^[૯૦] ટકા ભારતીયો 2004-2005માં દૈનિક 1 ડોલર (પીપીપી, સાધારણ શરતોમાં આશરે 10 રૂપીયા)રાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાની હેઠળ જીવતા હતા.^[૯૧] સંગઠિત ક્ષેત્રમાં સરકારની માલિકીના નેશનલ કમિશન ફોર એનટરપ્રાઇઝીસ (યુસીઇયુએસ)ના 2007ના અહેવાલમાં એવું મળી આવ્યું હતું કે 65 ટકા ભારતીયો અથવા 750 મિલીયન લોકો દૈનિક 20 રૂપીયા^[૯૨]થી પણ ઓછો વેતન સાથે જીવતા હતા, જેમને “રોજગારી અને સમામજિક સલામતી વિના બિનઔપચારીક ક્ષેત્રમાં કામ કરવું પડતં હતું અને ભારે ગરીબી હેઠળ જીવતા હતા.”^[૯૩]

1950ના પ્રારંભથી એક પછી એક સરકારે ગરીબીને દૂર કરવા માટે આયોજન (planning) હેઠળ વિવિધ યોજનાઓ અમલમાં મૂકી હતી, જેને થોડી સફળતા પ્રાપ્ત થઇ હતી. આ તમામ કાર્યક્રમોએ 1980ના ફૂડ ફોર વર્ક પ્રોગ્રામ અને નેશનલ રૂરલ પ્રોગ્રામ એમ્પ્લોયમેન્ટ પ્રોગ્રામ પર આધાર રાખ્યો હતો, જેણે બેરોજગારોનો ઉપયોગ પરિણામલક્ષી મિલકતો અને ગ્રામિણ આંતરમાળખું ઊભુ કરવામાં કર્યો હતો. ^[૯૪] 2005ના ઓગસ્ટમાં ભારતીય સંસદે (Indian parliament) રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરંટ બિલ પસાર કર્યું હતું, જે ખર્ચ અને આવરણ તરીકે આ પ્રકારનું સૌથી મોટું હતું, જે ભારતના 600 જિલ્લાઓ (India's 600 districts)માંથી 200 દરેકે ગ્રામિણ નિવાસીઓને 100 દિવસની ઓછામાં ઓછી વેતન રોજગારી પૂરુ પાડવાનું વચન આપે છે.ઢાંચો:Inote આર્થિક સુધારાઓએ ગરીબીમાં ઘટાડો કર્યો છે કે નહી તે પ્રશ્નાર્થે કોઇ પણ સ્પષ્ટ જવાબો પેદા કર્યા વિના ચર્ચાઓને વેગ આપ્યો હતો અને તેણે વધુ આર્થિક સુધારાઓ પર પણ રાજકીય દબાણ કર્યું હતું, જેમાં ખાસ કરીને શ્રમિકોની સંખ્યામાં ઘટાડા અને કૃષિ સહાય પર કાપ મૂકવાના મુદ્દાનો સામેલ થતો હતો. ^{[૯૫][૯૬]}

કૃષિ અને સંબંધિત ક્ષેત્રો 2003માં કુલ કાર્યદળમાં 60 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવતા હતા, આ હિસ્સો 1993-94માં પણ સમાન રહ્યો હતો. કૃષિમાં જ્યારે વૃદ્ધિએ સ્થિરતાનો સામનો કર્યો હતો, ત્યારે સેવા ક્ષેત્રે સતત વૃદ્ધિ જોવા મળી હતી. કુલ કાર્યદળમાંથી 8 ટકા સગઠિત ક્ષેત્રમાં છે, જેમાંના બે તૃતીયાંશ જાહેર ક્ષેત્રમાં છે. એનએસએસઓના અંદાજ અનુસાર 1999-2000માં 106 મિલીયન, વસતીના આશરે 10 ટકા લોકો બેરોજગાર હતા અને એકંદર બેરોજગાર દર 7.3 ટકાના સ્તરે હતો, જેમાં ગ્રામિણ વિસ્તારોએ શહેરી વિસ્તાર (7.7)ની તુલનામાં થોડી સારો દર (7.2 ટકા) પ્રાપ્ત કર્યો હતો. ભારતના શ્રમિક દળમાં વાર્ષિક 2.5 ટકાનો વધારો થતો જાય છે, પરંતુ રોજગારી વર્ષે 2.3 ટકાના સ્તરે જ રહે છે. ^[૯૭]

સત્તાવાર બેરોજગાર દર 9 ટકા કરતા વધી ગયો છે. નિયમનો અને અન્ય અંતરાયોએ ઔપચારીક કારોબાર અને રોજગારીઓને વિકસતી રોકી છે. આશરે 30 ટકા જેટલા કામદારો કેઝ્યુઅલ કામદારો છે, કે જેઓ તેમને રોજગારી મળે ત્યારે જ કામ કરવા સક્ષમ હોય છે અને બાકીના સમયગાળામાં કમાણી વિનાના રહે છે. ^[૯૭] ફક્ત 10 ટકા કાર્યદળ જ નિયમિત રોજગારીમાં છે. ^[૯૭] વિકસતા દેશોના ધોરણો કરતા ભારતના શ્રમ નિયમનો આકરા છે અને વિશ્લેષકો તેને દૂર કરવાની સરકારને હિમાયત કરે છે. ^{[૩][૯૮]}

ભારતમાં બેરોજગારીને અંડરએમ્પ્લોયમેન્ટ (underemployment) અથવા છૂપા બેરોજગાર (disguised unemployment)ના ક્રમ તરીકે ગોઠવવામાં આવી છે. ગરીબી અને બેરોજગારીને દૂર કરવા સાથેના લક્ષ્યાંકવાળી સરકારી યોજનાઓ (જેમાં તાજેતરના દાયકાઓમાં હજ્જારો ગરીબોને અને બિનકુશળ લોકોને રોજગારીની શોધમાં શહેરી વિસ્તારમાં મોકલાયા હતા)કારોબાર, કુશળતા વિકાસ, જાહેર સાહોની સ્થાપના માટે, સરકારમાં અનામત વગેરે માટે નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડીને મુશ્કેલીને હલ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. ઉદારીકરણ બાદ જાહેર ક્ષેત્રોની ભૂમિકામાં આવેલી ઓટે વધુ સારા શિક્ષણની જરૂરિયાત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે અને વધુ સારા સુધારાઓ માટે રાજકીય દબાણ પણ મૂક્યું છે. ^{[૯૯][૯૪]}

બાળ કામદાર (Child labor) એ જટિલ પ્રશ્ન છે, જે ગરીબીમાંથી પેદા થાય છે. ભારત સરકાર વિશ્વના સૌથી મોટા બાળ કામદાર નિવારણ કાર્યક્રમને અમલી બનાવી રહી છે, જેમાં 250 મિલીયન લોકોને પ્રાથમિક શિક્ષણ આપવામાં આવનાર છે. અસંખ્ય બિન સરકારી અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પણ તેમાં સામેલ છે. નુકસાનકારક ઉદ્યોગોમાં બાળકો (14 વર્ષથી નીચેના)ને રોજગારી રાખવા બાબતેના પ્રવર્તમાન પ્રતિબંધિત કાયદાઓ લાગુ પાડવા માટે રાજ્યોમાં સ્પેશિયલ ઇનવેસ્ટીગેશન સેલની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. બાળ કામદારો (child labor)ની નાબૂદી માટે ભારત સરકાર દ્વારા 1995-96 માં 10 મિલીયન ડોલર અને 1996-97માં 16 મિલીયન ડોલરની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી. 2007માં આ ફાળવણીનો આંક 21 મિલીયન ડોલર હતો. ^[૧૦૦]

2006માં વિદેશ ગયેલા ભારતીયોના રેમિટન્સ (remittances)નો આંક 27 અબજ ડોલર અથવા તો ભારતની જીડીપી (GDP)ના 3 ટકા જેટલો હતો. ^[૧૦૧]

કૃષિ

Slow agricultural growth is a concern for policymakers as some two-thirds of India’s people depend on rural employment for a living. Current agricultural practices are neither economically nor environmentally sustainable and India's yields for many agricultural commodities are low. Poorly maintained irrigation systems and almost universal lack of good extension services are among the factors responsible. Farmers' access to markets is hampered by poor roads, rudimentary market infrastructure, and excessive regulation.

— World Bank: "India Country Overview 2008"^[૧૦૨]

ભારતમાં નીચી ઉત્પાદકતા નીચેના પરિબળોને પરિણામે છે:

• વિશ્વ બેન્કના “ઇન્ડિયાઃ પ્રાયોરિટીઝ ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રુરલ ડેવલપમેન્ટ” અનુસાર ભારતની મોટ કૃષિ સહાયો (agricultural subsidies) ઉત્પાદકતા વિસ્તરણ રોકાણને રોકી રહી છે. કૃષિ પરના વધુ પડતા નિયમનોએ ખર્ચાઓ, ભાવ જોખમ અને અનિશ્તિતતામાં વધારો કર્યો છે. કામદાર, જમીન અને ધિરાણ બજારોમાં સરકારન દરમિયાનગીરી બજારને નુકસાન પહોંચાડી રહી છે. આંતરમાળખું અને સેવાઓ અપૂરતી છે. ^[૧૦૩]
• અસાક્ષરતા, સામાન્ય સામાજિક-આર્થિક પછાતતા, જમીન સુધારણામાં ધીમો વિકાસ અને ખેત ઉત્પાદનોમાં અપૂરતી અથવા બિનકાર્યક્ષમ ધિરાણ અને માર્કેટિંગ સેવાઓ.
• જમીન માલિકીનું સરેરાશ કદ અત્યંત ઓછુ છે (20,000 અને એનબીએસપી; m² કરતા ઓછું) અને જમીન ટોચ મર્યાદાના કાયદા, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં કૌટુંબિક તકરારને કારણે ભાગલાની શરતે આ પ્રકારના નાના કબજાઓ ઘણી વખત એક કરતા વધુના હોવાનું માલૂમ પડે છે, જે છૂપી બેરોજગારી અને કામદારની નીચી ઉત્પાદકતામાં પરિણમે છે.
• આધુનિક કૃષિ વ્યવહારોનો અમલ અને ટેકનોલોજી (technology)નો વપરાશ અપૂરતો છે, જે આ પ્રકારના વ્યવહારો, ઊંચા ખર્ચાઓ અને નાના જમીન કબજાઓના કિસ્સામાં બિનવ્યવહારદક્ષતા દ્વારા અવરોધાય છે.
• વિશ્વ બેન્ક કહે છે કે જળની ફાળવણી બિનકાર્યક્ષમ, બિનટકાઉ અને અસમતોલ છે. સિંચાઇ (irrigation) આંતરમાળખું કથળતું જાય છે. ^[૧૦૩] સિંચાઇ સવલતો અપૂરતી છે, જે, 2003-04^[૧૦૪]માં ફકત 52.6 ટકા જ જમીન સિંચાઇ હેઠળ હતી તે બાબત પરથી સાબિત થાય છે, જેના કારણે હજુ પણ ખેડૂતો ખાસ કરીને ચોમાસા (Monsoon)ની ઋતુમાં વરસાદ પર નિર્ભર છે. સારું ચોમાસુ અર્થતંત્ર માટે એકંદરે તંદુરસ્ત વૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, જ્યારે નબળું ચોમાસુ ધીમી વૃદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. ^[૧૦૫] ખેત ધિરાણનું નિયમન નાબાર્ડ (NABARD) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે ઉપખંડોમાં ગ્રામિણ વિકાસ માટે કાયદેસરની અલગ સંસ્થા છે.

ભારતમાં અસંખ્ય કૃષિ વીમા કંપનીઓ છે, જે ઘઉં, ફળ, ચોખા અને રબરના ખેડૂતોને કુદરતી વિનાશ અથવા પાક નિષ્ફળતાને કારણે થતા નાણાંકીય નુકસાન સામે વીમો પૂરો પાડે છે, અને તે કૃષિ મંત્રાલય (Ministry of Agriculture)ના નિરીક્ષણ હેઠળ હોય છે. આ તમામ વીમા પોલિસીઓ પૂરી પાડતી એક યાદ રાખવા જેવી કંપની એ ભારતની કૃષિ વીમા કંપની (agriculture insurance company of india) છે અને તેણે એકલા હાથ આશરે 20 મિલીયન ખેડૂતોનો વીમો લીધો છે.

ચોખા અને ઘઉંનું ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતાની તુલનામાં ભારતની વસતી વધુ ઝડપથી વધી રહી છે. ^[૧૪] આત્મ નિર્ભરતા માટે અત્યંત અગત્યનો માળખાકીય સુધારણા એ આઇટસી લિમીટેડ (ITC Limited) છે, જે 2013 સુધીમાં 20,000 ગામડાઓને ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી જોડવાની વિચારણા કરી રહી છે. ^[૧૦૬] આ સવલત ખેડૂતોને સૌપ્રથમ વખત પાકના યોગ્ય અને ખરા ભાવ પૂરા પાડશે, જેના કારણે વહેલાસર વેચાણ કરતા પડોશી વેચનારથી થતા નુકસાનને ઓછુ કરશે અને તેનાથી ગ્રામિણ વિસ્તારમાં રોકાણનો અવકાશ પૂરો પાડશે.

ભ્રષ્ટાચાર

ભારત ઇઝ ઓફ ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન્ડેક્સ (Ease of Doing Business Index) 2008 પર 120મા ક્રમે હતું, જે ચીન (China) (83મા ક્રમે), પાકિસ્તાન (Pakistan) (86મા ક્રમે) અને નાઇજિરીયા (Nigeria) (108મા ક્રમે)થી પાછળ હતું.

ભ્રષ્ટાચાર (Corruption)ભારતને સતત નડી રહેલી સમસ્યા છે. 1991ના આર્થિક સુધારાઓએ વધુ પડતા સમયની પ્રથા (red tape), અમલદારશાહ અને પરવાના રાજમાં ઘટાડો કર્યો હતો., જેના કારણે ખાનગી સાહસો પાછા પડ્યા હતા અને ભ્રષ્ટાચાર અને બિનકાર્યક્ષમતા ઊભી થઇ હતી. એટલું જ નહી, ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશલ (Transparency International)દ્વારા 2005ના અભ્યાસ અનુસાર ભારતે શોધી કાઢ્યું હતું કે સર્વે હાથ ધરાયેલાઓમાંથી અર્ધા કરતા વધુને લાંચ આપવાનો અથવા જાહેર સાહસોમાં કામ કઢાવવાનો પ્રથમ અનુભવ હતો. ^[૧૦૭]

જરૂરી માહિતી મેળવવાનો અધિકાર (Right to Information Act) (રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન એક્ટ-આરટીઆઇ) (2005) અને તેના જેવા રાજ્યમાં અન્ય કાયદાઓ છે, જે અંતર્ગત નાગરિક દ્વારા પૂછવામાં આવેલી માહિતી સરકારી અધિકારીઓ આપે અથવા શિક્ષાત્મક પગલાંઓનો સામનો કરે તેવી જોગવાઇ છે. સેવાઓનું કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન અને વિવિધ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના કાયદાઓએ સ્થાપેલા વિજીલન્સ કમિશનને કારણે ભ્રષ્ટાચારના પ્રમાણમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો અથવા ફરિયાદના િવારણ માટે નવા આયામો ખુલ્લા મૂક્યા હતા.^[૧૦૭] ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલ દ્વારા 2007ના અહેવાલમાં ભારતનો ક્રમ 72મો આવે છે અને જણાવે છે કે ભારત દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા નોંધપાત્ર સુધારાઓને કારણે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘટાડો થયો છે. ^{[૧૦૮][૧૦૯]}

સરકાર

પ્રવર્તમાન સરકારના અનુસાર મોટા ભાગનું ખર્ચ લક્ષ્યાંકિત પ્રાપ્તિકર્તા સુધી પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયું છે. ^[૧૧૦] લેન્ટ પ્રિચેટ્ટ (Lant Pritchett) ભારતના જાહેર ક્ષેત્રને “એઇડ્ઝ અને હવામાનમાં ફેરફારની વિશ્વન ટોચની 10 સમસ્યાઓમાંની એક” તરીકે વર્ણવે છે. ^[૧૧૦] ભારતીય નાગરિક સેવા (The Economist) (2008) બાબતેનો ધી ઇકોનોમિસ્ટનો લેખ જણાવે છે કે ભારતની કેન્દ્ર સરકાર આરે 3 મિલીયન લોકોને અને રાજ્યો 7 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જેમાં “કાગળોને આમ તેમ કરતા અસંખ્ય લોકોનો” પણ સમાવેશ થાય છે. ^[૧૧૦] હજ્જારો ડોલરની અમલદારશાહી સંચાલનમાં એક પણ કોમ્પ્યુટર વિના ચાલી શકે છે. ^[૧૧૦]

સ્થાનિક સ્તરે, વહીવટમાં ગોટાળો થઇ શકે છે. મોટા ભાગની રાજ્ય વિધાનસભાની બેઠકો પર ગુન્હાની કબૂલાત કરેલા ગુન્હેગારોએ કબજો જમાવ્યો હોય તેવું સાંભળ્યું નથી. ^[૧૧૧] એક અભ્યાસમાંથી એવું તારણ બહાર આવ્યું છે કે જાહેર ક્ષેત્રના 25 ટકા અને જાહેર ક્ષેત્રના 40 ટકા તબીબી કામદારો તેમના કામના સ્થળે હાજર ન હતા. ભારતનો ગેરહાજર દર વિશ્વના અનેક ખરાબ કિસ્સાઓમાંનો એક છે. ^{[૧૧૨][૧૧૩][૧૧૪][૧૧૫]}

રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ એવી ચેતવણી આપી છે કે જીડીપી (GDP)માં ભારતના જેહાર દેવાનું પ્રમાણ 70 ટકા કરતા વધુ છે. ^[૧૧૬] ભારત સરકાર માથે ભારે દેવું (highly indebted) છે અને તેનો અગાઉનો રોકાણ દરજ્જો ઘટાડીને લગભગ નહી જેવા દરજ્જા સુધી લઇ જવામાં આવ્યો છે. ^[૧૧૭]

સુધારોઃ ભારતનું પ્રવર્તમાન જાહેર દેવું જીડીપી (GDP)ના 58.2 ટકા જેટલું છે (અમેરિકાનું 60.8 ટકા છે)સંદર્ભઃhttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૫-૧૩ ના રોજ વેબેક મશિનhttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૧૦-૦૯ ના રોજ વેબેક મશિન

શિક્ષણ

પ્રાથમિક શિક્ષણ (primary education)માં હાજરી દરમાં વધારાની અને કુલ વસતીના આશરે બે તૃતીયાંશ સુધી સાક્ષરતા (literacy)ને વિસ્તારવાની દ્રષ્ટિએ ભારતે ભારે પ્રગતિ કરી છે. ^[૧૧૮] આમ છતાં, ચીન જેવા વિકસતા દેશની તુલનામાં શિક્ષણમાં ઘણું પાછળ છે. મોટા ભાગના બાળકો સેકંડરી શાળામાં જતા નથી. ^[૧૧૮] એક બહુધા અંદાજ છે કે ભારતમાં કામ મેળવવા ઇચ્છનારાઓમાંથી એક જ વ્યક્તિ પાસે વ્યવસાયલક્ષી તાલીમ (vocational training) હોય છે. ^[૭]

ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ટર

આંતરમાળખાના વિકાસની જવાબદારી સંપૂર્ણપણે જાહેર ક્ષેત્રના હાથમાં હોય છે અને તે ભ્રષ્ટાચાર, અમલદારશાહી, શહેરી તરફી ઝોક અને રોકાણ વધારવા તરફેની બિનકાર્યક્ષમતામાં ઝકડાયેલું છે. ^[૧૧૯] વીજળી, બાંધકામ, વાહનવ્યવહાર, સંદેશાવ્યવહાર અને રિયલ એસ્ટેટ (real estate) પાછળ 2002માં 31 અબજ ડોલર અથવા જીડીપી (GDP)ના 6 ટકા જેટલા ઓછા રોકાણે ભારતને ઊંચો વૃદ્ધિ દર ટકાવી રાખતા રોક્યું છે. આ કારણે આંતરમાળખાકીય ક્ષેત્રમાં વિદેશી રોકાણ^{[૧૨૦][૧૨૧][૯૪]}ને મંજૂરી આપીને ખાનગી ક્ષેત્ર માટે ખુલ્લુ મૂકવા પ્રેર્યુ છે, જેણે છેલ્લા છ ત્રમિસાક ગાળાઓથી 9 ટકાનો વૃદ્ધિ દર જાળવી રાખવામાં સહાય કરી છે. ^[૧૨૨]

આશરે 600 મિલીયન ભારતીયોને વીજળી પ્રાપ્ય નથી. ^[૧૨૩] જ્યારે 80 જેટલા ભારતીય ગામડાઓ પાસે ઓછામાં ઓછી એક વીજળીની લાઇન છે, ફક્ત 44 ટકા જેટલા ગ્રામિણ નિવાસીઓને વીજળીનો લાભ મળે છે. ^[૧૨૪] 2002માં 97,882 નિવાસીઓના એક નમૂના અનુસાર, 53 ટકા ગ્રામિણ નિવાસીઓ માટે એક વીજળી જ પ્રકાશનો મુખ્ય સ્ત્રોત હતો, જે દર 1993માં 36 ટકા હતો. ^[૧૨૫] આશે અર્ધા જેટલી વીજળીની ચોરી કરવમાં આવે છે, જે દર ચીનમાં 3 ટકા છે. ચોરેલી વીજળીની માત્રા જીડીપી (GDP)ના 1.5 ટકા છે. ^{[૧૨૬][૧૨૪]} ભારતમાં મોટે ભાગે વીજળી જાહેર સાહસો દવારા પેદા કરવામાં આવે છે. વ્યર્થ વીજળી સર્વસામાન્ય છે.^[૧૨૩] સતત વીજળી મળી રહે તે માટે મોટા ભાગના લોકો પોતાનું પાવર જનરેટર ખરીદે છે. 2005ના અનુસાર વીજ ઉત્પાદન 661.6 અબજ કેડબ્લ્યુએચ હતું, તેની સાથે ઓઇલનું ઉત્પાદન દૈનિક 785,000 બીબીએ હતું. 2007માં વીજળીના માગ પુરવઠા કરતા 15 ટકા વધી ગઇ હતી. ^[૧૨૩] મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજે (Multi Commodity Exchange) વીજળીના ફ્યચર્સ માર્કેટ ઓફર કરવા મંજૂરી મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. ^[૧૨૭]

ભારતીય માર્ગ નેટવર્ક (Indian Road Network) વિકસી રહ્યુ છે. ગુરગાંવ (Gurgaon)થી મુંબઇ (Mumbai) બંદર સુધી ટ્રક મારફતે માલ મોકલતા 10 દિવસો લાગી શકે છે.^[૧૨૮] રાજ્યની સરહદો પર કરો અને લાંચ સામાન્ય છે; ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલના અંદાજ અનુસાર ટ્રકર્સ વાર્ષિક 5 અબજ ડોલર લાંચ પેટે ચૂકવે છે. ^{[૧૨૯][૧૨૮]} ભારત પાસે વિશ્વમાં બીજા ક્રમનું સૌથી મોટું માર્ગ નેટવર્ક છે (the world's second largest road network).^[૧૩૦] ભારતમાં વિશ્વની તુલનામાં ફકત 1 ટકા જેટલા જ વાહનો હોવા છતા, વૈશ્વિક ગંભીર અકસ્માતોની તુલનામાં ભારતમાં આ અકસ્માતનું પ્રમાણ 8 ટકા છે. ^{[૧૩૧][૧૩૨]}

કન્ટેઇનરના ટ્રાફિકમાં વાર્ષિક 15 ટકાનો વધારો થાય છે. ^[૧૩૩] ભારતનો 60 ટકા જેટલા કન્ટેઇનર ટ્રાફિકનું મુંબઇ (Mumbai)માં જવાહરલાલ નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ (Jawaharlal Nehru Port Trust) દ્વારા સંચાલન કરવમાં આવે છે. સિંગાપોર (Singapore)ના મુખ્ય બંદરની 40 બર્થની તુલનામાં તેની પાસે ફક્ત 9 બર્થ છે. ભારતમાં આયાતી કાર્ગોને ક્લિયર કરવામાં તેને સરેરાશ 21 દિવસ લાગે છે, જ્યારે સિંગાપોરમાં ફક્ત 3 દિવસ લાગે છે. ^[૧૨૩] ચીનમાં 2004માં 30 ગણો વધુ કન્ટેઇનર ટ્રાફિક હતો. ^[૧૩૪]

ઇન્ટરનેટનો જવલ્લે જ ઉપયોગ થાય છે; જાન્યુઆર 2007માં ભારતમાં ફક્ત 2.1 મિલીયન બ્રોડબેન્ડ લાઇનો હતી. ^[૧૩૫]

મોટા ભાગના શહેરોમાં ફક્ત થો઼ડા કલાકો માટે જ પાણી પૂરુ પાડવામાં આવે છે અને કોઇપણ શહેર 24 કલાક પાણી પૂરું પાડતું નથી. વિશ્વ બેન્કનો અહેવાલ જણાવે છે કે જળ એજન્સીઓમાં સંસ્થાકિય સમસ્યાઓ છે અથવા “એજન્સીઓ રાજકારણ અને જે લોકો વપરાશકાર છે તેવા શહેરીજનો વચ્ચે ક્યા સંબંધથી સંકળાયેલી હોય છે.” ^[૧૩૪] એક અંદાજ અનુસાર ફક્ત 13 ટકા ગટરોની જ દરકાર રાખવામાં આવે છે, અને નદીઓ અને અન્ય જળ સ્ત્રોતોનો પૂર્ણ ક્ષમતાએ ઉપયોગ કરાતો નથી.^[૧૨૩]આશે 700 મિલીયન ભારતીયો પાસે યોગ્ય ટોયલેટ નથી. ^[૧૨૩]

શ્રમ કાયદાઓ

India’s labor regulations - among the most restrictive and complex in the world - have constrained the growth of the formal manufacturing sector where these laws have their widest application. Better designed labor regulations can attract more labor- intensive investment and create jobs for India’s unemployed millions and those trapped in poor quality jobs. Given the country’s momentum of growth, the window of opportunity must not be lost for improving the job prospects for the 80 million new entrants who are expected to join the work force over the next decade.

— World Bank: India Country Overview 2008^[૧૦૨]

ભારતના નિયંત્રિત શ્રમ કાયદાઓ મોટા પાયે ઔપચારીક ઔદ્યોગિક રોજગારીઓના સર્જનને રોકે છે. ^{[૩][૧૩૬][૭]}

આર્થિક અસમતુલા

Lagging states need to bring more jobs to their people by creating an attractive investment destination. Reforming cumbersome regulatory procedures, improving rural connectivity, establishing law and order, creating a stable platform for natural resource investment that balances business interests with social concerns, and providing rural finance are important.

— World Bank: India Country Overview 2008^[૧૦૨]

ભારતનું અર્થતંત્ર જે અગત્યની સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે તેમાંની એક છે માથાદીઠ આવક, ગરીબી, આંતરમાળખાની ઉપલબ્ધિ અને સામાજિક આર્થિક વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારતના વિવિધ રાજ્યો અને પ્રદેશો વચ્ચે તીવ્ર અને વધતો જતો પ્રાદેશિક વાદ. ^[૧૩૭] નીચી આવક ધરાવતા સાત રાજ્યો – બિહાર (Bihar), છત્તીસગઢ (Chhattisgarh), ઝારખંડ (Jharkhand), મધ્યપ્રદેશ (Madhya Pradesh), ઓરિસ્સા (Orissa), રાજસ્થાન (Rajasthan) અને ઉત્તરપ્રદેશ (Uttar Pradesh)- જ્યાં ભારતની અર્ધાથી વધુ વસતીનો સમાવેશ થાય છે. ^[૧૩૮]

1999થી 2008ની વચ્ચે ગુજરાત (Gujarat)નો (8.8 ટકા), હરિયાણા (Haryana)નો (8.7 ટકા) અથવા દિલ્હી (Delhi)નો (7.4 ટકા)નો વૃદ્ધિ દર રહ્યો હતો, જે બિહાર (Bihar) (5.1 ટકા), ઉત્તર પ્રદેશ (Uttar Pradesh) (4.4 ટકા) અથવા મધ્ય પ્રદેશ (Madhya Pradesh)ના (3.5 ટકા)^[૧૩૯]થી ભારે ઊંચો રહ્યો હતો.

વિશ્વમાં ગ્રામિણ ઓરિસ્સા (Orissa)માં (43 ટકા) અને ગ્રામિણ બિહાર (Bihar) (40 ટકા)માં ગરીબીનો દર સૌથી ખરાબમાં ખરાબ છે. ^[૧૩૪] બીજી બાજુ ગ્રામિણ હરીયાણા (Haryana)માં (5.7 ટકા) અને ગ્રામિણ પંજાબમાં (Punjab) (2.4 ટકા) દર મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોની તુલનામાં સારો છે. ^[૧૩૪]

પંચવર્ષીય યોજનાઓએ આંતરિક પ્રદેશોમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને ઉત્તેજન આપીને પ્રાદેશિક અસમતુલા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ હજુ પણ ઉદ્યોગો શહેરી વિસ્તાર અને બંદર ધરાવતા શહેરો^[૧૪૦] તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે તેવી શક્યતા છે. ઉદારીકરણ બાદ વધુ એડવાન્સ રાજ્યોને આંતરમાળખા જેમ કે સુવિકસિત બંદરો, શહેરીકરણ અને શિક્ષિત અને કુશળ કાર્યદળથી વધુ સારો લાભ થયો છે, જે ઉત્પાદકીય અને સેવા ક્ષેત્રોને આકર્ષે છે. પછાત પ્રદેશોની રાજ્ય સરકારો કર રાહતો, સસ્તી જમીન વગેરે ઓફર કરીને અસમતુલાને ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે અને પ્રવાસન જેવા ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે, આ ક્ષેત્ર ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું હોવાથી વૃદ્ધિનો સ્ત્રોત બની શકે છે અને અન્ય ક્ષેત્રોની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકસી શકે છે. ^{[૧૪૧][૧૪૨]}

પર્યાવરણ અને આરોગ્ય

યેલ અને કોલંબિયાના એન્વાયર્નમેન્ટલ પરફોર્મન્સ ઇન્ડેક્સ (Environmental Performance Index) પર ભારતનો સેનિટેશનની બાબતમાં સ્કોર 21/100 છે, જ્યારે પ્રદેશો માટે 67/100 અને દેશના આવક જૂથ માટે 48/100 છે. ^[૧૪૩]

મોટા ભાગનો રહેણાંક અને ઔદ્યોગિક કચરાને સાફ કર્યા વિના સીધો જ નદીઓ અને તળાવોમાં ઠાલવવામાં આવતો હોવાથી વિકસતા રાષ્ટ્રોમાં આશરે 1.2 અબજ લોકોને સફાઇ અને સલામત પાણીનો અભાવ છે. તેના કારણે માનવીઓના શરીરમાં જળમાંથી પેદા થતા રોગોમાં ઝડપથી વધારો થાય છે. ^[૧૪૪] ભારતના 3119 અર્ધશહેરો અને શહેરોમાંથી ફક્ત 209માં જ થોડી ટ્રીટમેન્ટ સવલતો ઉપલબ્ધ છે અને ફક્ત 8માં સંપૂર્ણ ગંદા પાણીના ટ્રીટમેન્ટની સવલત છે (ડબ્લ્યુએચઓ 1992). ^[૧૪૫] 114 શહેરો ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું ગંદુ પાણી (sewage) અને થોડા બળેલા માનવદેહ સીધા જ ગંગા નદીમાં નાખે છે. ^[૧૪૬] ડાઉનસ્ટ્રીમ, ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું પાણી પીવા માટે, નહાવા અને ધોવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ ભારતની અને અન્ય વિકસતા દેશોની નદીમાં વિચિત્ર છે. ન્યુઝવીક દિલ્હીની પવિત્ર યમુના નદીને (Yamuna River) “કાળા મળની રેખા” તરીકે વર્ણવી છે, જેમાં આ સમસ્યા પરત્વે ધ્યાન કેળવવા માટે 15 વર્ષીય કાર્યક્રમ હોવા છતા સલામતી સામે 10,000થી વધુ બેક્ટેરીયા છે. ^[૧૪૩] કોલેરા (Cholera) રોગચાળો અજાણ્યો નથી. ^[૧૪૩] ભારતના શહેરી વિસ્તારમાં ખુલ્લો ડિફિકેશન (defecation) બહોળા પ્રમાણમાં છે. ^{[૧૪૭][૧૪૮]}

લાકડા, કોલસા અને પ્રાણીઓના મળના બળવાથી અંદરની બાજુએ થતું પ્રદૂષણ બહોળા પ્રમાણમાં^[૧૪૯] છે. ભારતમાં ગ્રામિણ વસતીમાંથી 70 ટકામાં હવાની આવન જાવનનો અભાવ છે. વાયુ થઇને હવામાં ભલી જતો કચરો 8,300થી 15,000 યુજી/એમ ³ની રેન્જમાં જણાયો છે. જે અમેરિકામાં ઇન્ડોર પાર્ટીક્યુલેટ મેટર માટેના વધુમાં વધુ ધોરણ 75 એમજી/એમ ³ થી ભારે વધી જાય છે. ^[૧૫૦]

ઇકોસિસ્ટમ બાયોલોજિક વૈવિધ્યતા, પ્રાણીજન્યનો વિકાસ અને વિચિત્ર સ્પેશિઓ દ્વારા આક્રમણ જેવા કિસ્સાઓને કારણે કોલેરા (cholera) જેવા રોગોના વારંવાર ફાટી નીકળવામાં પરિણમે છે, આવું ભારતમાં 1992માં થયું હતું. એઇડ્ઝ (AIDS), એચઆઇવી (HIV) રોગો થવાના કિસ્સાઓ વધતા જાય છે. 1996માં 2.8 મિલીયનમાથી આશરે 46,000 (કુલ વસતીના 1.6 ટકા) ભારતીયોએ એચઆઇવીના ચેપને કારણે પરીક્ષણ કરાવ્યું હોવાનું જણાયું હતું. ^[૧૫૧]

શ્રીમંત પ્રદેશોમાં પણ આરોગ્ય સંભાળ નબળી છે. વિશ્વબેન્ક તબીબી પ્રેક્ટીશનરોની જાણકારી અંગેનો વિગતવાર સર્વેનો અહેવાલ આપે છે. દિલ્હીમાં એક સમાન પરિસ્થિતિઓની સારવારમાં એવુ જણાયું હતું કે જાહેર પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રના ખાસ લક્ષણો ધરાવતા ડોકટર નુકસાનકારક સારવારની ભલામણ કરે તેવી 50-50 તકો હતી. ભારતના ડોકટરોની સ્પર્ધાત્મકતા ટાન્ઝાનીયા (Tanzania) કરતા નીચી છે. ^[૧૩૪]

• ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઇન ઇન્ડિયા (Economic development in India)
• ભારતીય કંપનીઓની યાદી (List of Indian companies)
• આંતરારાષ્ટ્રીય રોકાણ સ્થિતિ (International investment position)
• દ્વિપક્ષી રોકાણ સંધિ (Bilateral Investment Treaty)
• ઉર્જા નીતિ (Energy policy)
• ભારતમાં સહકારી બેન્કોની યાદી (List of co-operative banks in India)
• ભારતીય બાંધકામ ઉદ્યોગ (Indian Construction Industry)

પુસ્તકો

• Nehru, Jawaharlal (1946). Discovery of India. Penguin Books. ISBN 0-14-303103-1. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Kumar, Dharma (Ed.) (1982). The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970. Penguin Books.CS1 maint: extra text: authors list (link)
• Sankaran, S (1994). Indian Economy: Problems, Policies and Development. Margham Publications. ISBN.
• Roy, Tirthankar (2000). The Economic History of India. Oxford University Press. ISBN 0-19-565154-5.
• Bharadwaj, Krishna (1991). "Regional differentiation in India". માં Sathyamurthy, T.V. (ed.) (સંપાદક). Industry & agriculture in India since independence. Oxford University Press. પૃષ્ઠ 189–199. ISBN 0-19-564394-1.CS1 maint: extra text: editors list (link)
• Alamgir, Jalal (2008). India's Open-Economy Policy. Routledge. ISBN 978-0-415-77684-4. CS1 maint: discouraged parameter (link)

પેપર્સ

• Williamson, John and Zagha, Roberto (2002). "From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform" (PDF). Working Paper No. 144. Center for research on economic development and policy reform. મૂળ (PDF) માંથી 2007-12-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-10-21. Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Centre for Media Studies (2005). "India Corruption Study 2005: To Improve Governance Volume – I: Key Highlights" (PDF). Transparency International India. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-10-21. Cite journal requires |journal= (મદદ)
• Kelegama, Saman and Parikh, Kirit (2000). "Political Economy of Growth and Reforms in South Asia". Second Draft. મૂળ માંથી 2006-02-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-10-21. Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Panagariya, Arvind (2004). "India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms". Cite journal requires |journal= (મદદ)
• Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind (2004). "From "Hindu Growth" To Productivity Surge: The Mystery Of The Indian Growth Transition" (PDF). Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Bernardi, Luigi and Fraschini, Angela (2005). "Tax System And Tax Reforms In India". Working paper n. 51. Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Gordon, Jim and Gupta, Poonam (2003). "Understanding India's Services Revolution" (PDF). November 12, 2003. Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Ghosh, Jayati. "Bank Nationalisation: The Record". Macroscan. મૂળ માંથી 2016-03-04 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-08-05.
• Srinivasan, T.N. (2002). "Economic Reforms and Global Integration" (PDF). January 17, 2002. મૂળ (PDF) માંથી માર્ચ 26, 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Cite journal requires |journal= (મદદ); Check date values in: |access-date= (મદદ)
• Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi (2002). "Understanding Regional Economic Growth in India" (PDF). Working paper 88. મૂળ સંગ્રહિત (PDF) માંથી 2007-07-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-10-21. Cite journal requires |journal= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

સરકારી પ્રકાશનો

• "Jawahar gram samriddhi yojana". મૂળ માંથી 2005-10-30 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-07-09.
• "India & the World Trade Organization". મેળવેલ 2005-07-09.
• "Economic Survey 2004–2005". મૂળ માંથી 2007-12-16 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-07-15.
• "History of the Planning Commission". મૂળ માંથી 2005-09-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-07-22.
• Multiple authors (2004). "Agricultural Statistics at a Glance 2004" (PDF). Cite journal requires |journal= (મદદ)
• Kurian, N.J. "Regional disparities in india". મૂળ માંથી 2005-10-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-08-06.

સમાચાર

• "That old Gandhi magic". The Economist. November 27, 1997. મૂળ માંથી સપ્ટેમ્બર 13, 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= (મદદ)
• "Indif_real_GDP_per_capitaa says 21 of 29 states to launch new tax". Daily Times. March 25, 2005. મૂળ સંગ્રહિત માંથી ડિસેમ્બર 5, 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= (મદદ)
• "Economic structure". The Economist. October 6, 2003. મૂળ માંથી એપ્રિલ 6, 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= (મદદ)
• "Indian manufacturers learn to compete". The Economist. February 12, 2004. મૂળ માંથી મે 5, 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= (મદદ)
• "India's next 50 years". The Economist. August 14, 1997. મૂળ માંથી ઑક્ટોબર 22, 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= and |archive-date= (મદદ)
• "The plot thickens". The Economist. May 31, 2001. મૂળ માંથી ઑક્ટોબર 22, 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= and |archive-date= (મદદ)
• "The voters' big surprise". The Economist. May 13, 2004. મૂળ માંથી ઑક્ટોબર 22, 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= and |archive-date= (મદદ)
• "Regional stock exchanges – Bulldozed by the Big Two". મેળવેલ 2005-08-10.
• "Infrastructure the missing link". મેળવેલ 2005-08-14.
• "Of Oxford, economics, empire, and freedom". The Hindu. October 2, 2005. મૂળ માંથી ઑક્ટોબર 27, 2005 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ ઑક્ટોબર 21, 2009. Check date values in: |access-date= and |archive-date= (મદદ)

આર્ટિકલ્સ

• "Economic Development of India" (PDF). મૂળ (PDF) માંથી 2007-07-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ MAy 17. Unknown parameter |accessyear= ignored (|access-date= suggested) (મદદ); Check date values in: |access-date= (મદદ)
• "Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan". મેળવેલ 2005-07-16.
• "Forex reserves up by $88 mn". મેળવેલ 2005-08-10.
• "CIA - The World Factbook". મૂળ માંથી 2008-06-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-08-02.
• "Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment". મૂળ માંથી 2005-07-13 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2005-08-14.

વિકિમીડિયા કોમન્સ પર Economy of India સંબંધિત માધ્યમો છે.

વિકિસૂક્તિ પર આ વિષયક 'સૂક્તિઓ' છે: ભારતીય અર્થતંત્ર

ભારત સરકારની વેબસાઇટો

• ભારતનું નાણાં મંત્રાલય
• ઇન્ડિયા ઇન બિઝનેસ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૧૦-૧૨ ના રોજ વેબેક મશિન – ભારતમાં રોકાણ અને વેપાર માટે સત્તાવાર વેબસાઇટ
• ભારતીય અર્થતંત્ર પર રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો ડેટાબેઝ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૧૦-૧૯ ના રોજ વેબેક મશિન

પ્રકાશનો અને આંકડાઓ

• વિશ્વ બેન્ક – ભારત દેશનું વિહંગાવલોકન સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૫-૨૨ ના રોજ વેબેક મશિન
• અર્નેસ્ટ એન્ડ યંગનો ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન ઇન્ડિયા પરનો અહેવાલ
• CIA - The World Factbook – India સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૬-૧૧ ના રોજ વેબેક મશિન