Հայ-վրացական սահման
Հայ-վրացական սահման (վրաց.՝ სომხეთ-საქართველოს საზღვარი), Հայաստանի և Վրաստանի միջև իրավականորեն չհստակեցված, փաստացի շփման գիծ[1]։ Այն պաշտոնապես դեռևս հստակեցված և համաձայնեցված չի կողմերի միջև[1]։ Ունի 219 կմ երկարություն (136 մղոն) և անցնում է արևմուտքում Թուրքիայի հետ շփման գծի հատման կետից մինչև արևելքում Ադրբեջանի հետ շփման գծի հատման կետ։
Նկարագրություն
Սահմանն արևմուտքում սկսվում է Թուրքիայի հետ սահամանային հատման կետից և ցամաքային ճանապարհով շարունակվում մինչև Ադրբեջանի հետ սահմանային հատման կետ՝ մի շարք անկանոն գծերով, և արևելքում գտնվող փոքր հատվածով՝ Դեբեդ գետի երկայնքով։ Սահմանի արևմտյան, ավելի լեռնային հատվածում կա երկու լիճ, որոնք գտնվում են սահմանին բավականին մոտ՝ Մադաթափա (Վրաստանում) և Արփի (Հայաստանում)։
Պատմություն
19-րդ դարի ընթացքում Կովկասը հակամարտության գոտի էր դարձել անկում ապրող Օսմանյան կայսրության, Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև․ վերջինս ընդարձակվում էր դեպի հարավ[2]։ Ռուսաստանը 1801 թվականին պաշտոնապես բռնակցել է Քարթլի-Կախեթիի արևելավրացական թագավորությունը, իսկ այնուհետև Իմերեթի արևմտավրացական թագավորությունը 1804 թվականին։ 1800-ական թվականների ընթացքում Ռուսաստանն իր հարավային սահմանները ընդարձակել է դեպի հարավ՝ ի հաշիվ Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության[3]։ Ռուս-պարսկական պատերազմի (1804-1813) և դրան հաջորդած Գյուլիստանի պայմանագրի արդյունքում Ռուսաստանը ձեռք է բերել ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքի մեծ մասը և ժամանակակից Հայաստանի հարավային Սյունիքի մարզի տարածքները[4][5]։ Ռուս-պարսկական պատերազմից (1826-1828) և Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Պարսկաստանը ստիպված Ռուսաստանին է զիջել Նախիջևանը և մնացած հայկական տարածքները[5][6]։ Ռուսաստանը իր վրացական և հայկական տարածքներից կազմավորել է Թիֆլիսի, Քութայիսիի և Երևանի նահանգները։
.svg)
1917 թվականի ռուսական հեղափոխությունից հետո Հարավային Կովկասի ժողովուրդները 1918 թվականին հռչակել են Անդրկովկասյան Ժողովրդավարական Դաշնային Հանրապետության անկախությունը, ինչից հետո օսմանյան թուրքերի հետ սկսվել են խաղաղ բանակցություններ[7][8]։ Ներքին տարաձայնությունները հանգել են նրան, որ 1918 թվականի մայիսին Վրաստանը դուրս է եկել միության կազմից, իսկ շուտով դրան հաջորդել են Հայաստանն ու Ադրբեջանը, սակայն երեք հանրապետությունների միջև սահմանները եղել են վիճարկելի[9]։ Բաթումի հաշտության պայմանագիրը 1918 թվականի հունիսին վերջ է դրել ԱԺԴՀ-ի և Օսմանյան կայսրության միջև ընթացող ռազմական գործողություններին։ Երբ 1918 թվականի հոկտեմբերին օսմանյան թուրքերը լքել են ժամանակակից Լոռու մարզի տարածքը, այդ տարածքը վիճելի է դարձել Հայաստանի և Վրաստանի միջև, որի հիմնական մասը նախկին Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի և Ախալքալաքի գավառների մեջ էր մտնում[10][11]։ Վրաստանը հայտարարեց, որ նախկին Թիֆլիսի նահանգի հարավային սահմանները պետք է ձևավորեն Հայաստանի և Վրաստանի նոր միջպետական սահմանը, մինչդեռ Հայաստանը հայտարարեց, որ սահմանը պետք է վերաձևակերպվի այնպես, որ տեղերում արտացոլի էթնիկ իրադրությունը[11]։ Սահմանային հարցի կարգավորման խաղաղ բանակցությունների անհաջողությունից հետո հոկտեմբերին տեղի ունեցան բախումներ, ինչին դեկտեմբերին հաջորդեց կարճատև պատերազմ[9][11]։ 1919 թվականի հունվարի 17-ին անգլիացի Ուիլյամ Մոնտգոմերի Թոմսոնի միջնորդությամբ կնքվեց հաշտություն, և վիճելի շրջանը հայտարարվեց չեզոք գոտի՝ մինչև հետագա խաղաղ բանակցությունները[9][11]։ Դրանից հետո Հայաստանն ու Վրաստանը մտան ժամանակակից արևելյան Թուրքիայի՝ Կարսի տարածքի մեջ՝ միացնելով ցամաքային տարածքներ և հետագայում առաջացնելով տարածքի սեփականության շուրջ վիճելի հարցեր;
Այս հարցը վիճելի դարձավ նաև այն ժամանակ, երբ 1920 թվականին ռուսական կարմիր բանակը ներխուժեց Ադրբեջան և Հայաստան՝ վերջ դնելով երկու երկրների անկախությանը, ապա 1921 թվականի փետրվար-մարտին խորհրդայնացվեց նաև Վրաստանը։ Թուրքիան, օգտվելով Հայաստանի արևելքում հողեր գրավելու հնարավորությունից, ներխուժեց Հայաստան, իսկ Վրաստանը Հայաստանի համաձայնությամբ զորքեր մտցրեց Լոռիի չեզոք գոտի, որպեսզի թույլ չտա, որ այն հայտնվի Թուրքիայի ձեռքում[11], սակայն դա չէր առաջացնում ոչ մի նոր իրավունք Լոռու չեզոք գոտու հանդեպ։ ԽՍՀՄ-ի և Թուրքիայի սահմանը վերջնականապես ձևակերպվեց 1921 թվականի հոկտեմբերին Կարսի պայմանագրով, որն այդպիսով ամրագրեց հայ-վրացական սահմանի արևմտյան սահմանը[11]։ Երբ 1921 թվականի սկզբին երկու երկրներում հաստատվել են խորհրդային իշխանություններ, նրանք հանդես են եկել Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանի վերջնական սահմանազատման օգտին՝ Լոռու չեզոք գոտին բաժանելով երկու մասի (հիմնականում հօգուտ Հայաստանի) և սահմանելով ներկայիս սահմանը, պայմանավորվածությունը վերջնական տեսքի բերվեց 1921 թվականի նոյեմբերի 6-ին[9][12]։ 1922 թվականին բոլոր երեք պետություններն ընդգրկվեցին Անդրկովկասի Խորհրդային Սոցիալիստական Դաշնային (Ֆեդերատիվ) Հանրապետության մեջ՝ ԽՍՀՄ կազմում, որի կազմում մնացին մինչև 1936 թվականին առանձնանալը[11]։
Սահմանը դարձավ միջազգային սահման 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից և նրա կազմի մեջ մտնող հանրապետությունների անկախացումից հետո[9]։ 1994 թվականին երկու երկրներն էլ սկսեցին իրենց սահմանի սահմանազատման աշխատանքները։ Վրաստանում գոյություն ունի հայկական մեծ փոքրամասնություն, հատկապես կենտրոնացած Սամցխե-Ջավախքի սահմանային նահանգում[13][14]։ Սակայն ոչ հայկական, ոչ էլ վրացական կառավարությունները չեն պնդել, որ իրենց միջև հին խորհրդային սահմանը վերականգնվի[11]։
Սահմանին կից բնակավայրեր
Հայաստան
Վրաստան
Սահմանահատում
- Բագրատաշեն (ARM) - Սադախլո (GEO)
- Գոգավան (ARM) - Գուգութի (GEO)
- Բավրա (ARM) – Նինոծմինդա (GEO)