Մասնակից:MirabyanSevak/Ավազարկղ

Սուր ռեսպիրատոր վիրուսային ինֆեկցիա հասկացության մեջ <<սուր>>-ը ցույց է տալիս, որ հիվանդությունը տևում է սահմանափակ ժամանակահատված, այսինքն՝ այն քրոնիկ չէ, և ըստ այդմ սկսվել է ոչ այնքան վաղուց^[11][12]։ <<Ռեսպիրատոր>> նշանակում է, որ դրսևորումը վերաբերում է շնչառական համակարգին, որը ներառում է իր մեջ քիթը, կոկորդը, շնչափողը և թոքերը, իսկ <<վիրուսային ինֆեկցիա>>-ն ցույց է տալիս, որ հիվանդությունը հարուցում են հենց վիրուսները, այլ ոչ թե ուրիշ միկրոօրգանիզմներ^[12]։

ՍՌՎԻ հանդիսանում է մարդկանց շրջանում ամենատարածված հիվանդությունը։ ՍՌՎԻ-ին բաժին է ընկնում բոլոր սուր հիվանդությունների կեսը և սուր շնչառական վարակների զգալի մասը^[13]։ Ռեսպիրատոր վիրուսները հարուցում են տարեկան 500 միլիոնից ավել հարբուխ^[14]։

Երեխաները կյանքի աջաին ամասներին պրակտիկորեն չեն հիվանդանում (ի շնորհիվ մայրական պասիվ իմունիտետի, որը ստանում են տրանսպլացենտար ճանապարհով)։ Վարակվելու ամենաբարձր ցուցանիշը երեխաների շրջանում նկատվում է կյանքի առաջին տարիներին, ինչը կապված է երեխաների խնամքի հաստատություններ այցի հետ (ՍՌՎԻ-ով հիվանդությունը առաջին տարվա ամբողջ ընթացքում կարող է հասնել 10 անգամ (տարի)): Ավելի մեծ տարիքային խմբերում դեպքերի նվազումը բացատրվում է հիվանդությունից հետո յուրահատուկ իմունիտետի ձևավորմամբ։ Տարվա ամբողջ ընթացքում յուրաքանչյուր հասուն օրգանիզմ տանում է ՍՌՎԻ 2-3 անգամ։ Սուր շնչառական հիվանդությունների ընդհանուր կառուցվածքում հատուկ հիվանդությունների համամասնությունը կախված է համաճարակային իրավիճակից և հիվանդների տարիքից։ Հայտնի են դեպքեր, որ հիվանդության կլինիկական դրսևորումները նվազագույնն են, իսկ վարակային թունավորման ախտանիշները բացակայում են․ այդպիսի հիվանդները ՍՌՎԻ-ն տանում են <<ոտքի վրա>>, դառնալով երեխաների և տարեցների համար վարակի աղբյուր։ Ներկայումս գրեթե բոլոր այսպես կոչված հարբուխների վիրուսային ծագում հուսալիորեն հաստատվել է^[2]։

Շնչառական վիրուսային վարակները հոսպիտալացման ամենատարածված պատճառներն են համարվում, ինչպես երեխաների, այնպես էլ մեծահասակների շրջանում, իսկ սուր ռեսպիրատոր դիսթրես համախտանիշը, որը կարող է հանդես գալ վարակի ֆոնին, հանդիսանում է զարգացող երկրներում երեխաների մահվան հիմնական պատճառ^[15]։

Սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիայի աղբյուր են հանդիսանում հիվանդ մարդը, կամ որոշ դեպքերում կենդանին և թռչյունները, որոնք ներկայացնում են վտանգ ինկուբացիոն շրջանից մինչև տենդի ավարտը։

Հիվանդության նկատմամբ զգայունությունը համընդհանուր է, բարձր և կախված չէ ՍՌՎԻ-ից^[2] и не зависит от пола^[16]։ Կյանքի առաջին ամիսներին համեմատաբար անհաս երեխաները ծնվում են ՍՌՎԻ-ի նկատմամբ շրջանառվող հակամարմիններ ստանալով մոր օրգանիզմից։ ՍՌՎԻ հակամարմինների բացակայությունը նորածինների օրգանիզմում կարող է նորածնին դարձնել զգայուն վարակի նկատմամբ։ Վարակվելուց հետո, որպես օրենք ձևավորվում է կայուն իմունիտետ ամբողջ կյանքում։ Կրկնակի հիվանդանալը կարող է պայմանավորված լինել այլ թոքագեն վիրուսով (ՍՌՎԻ հարուցող)^[2]։

Շնչառական վարակները հիմնականում փոխանցվում են շփման և օդակաթիլային ճանապարհով։ Օդակաթիլային ճանապարհը ենթադրում է օդում ցրված լորձային մասնիկների ներթաձանցմամբ վարակվածների փռշտալուց կամ հազի միջոցով 0,9 մետր շառավղով։ 10 մկմ շառավիղ առաջացրած ցողված մանրդիսպերսային մասնիկները կարող են տարածվել մինչև 1,8 մետր և ավելին^[17]։

Կոնտակտային փոխանցման եղանակով վիրուսը փոխանցվում է աղտոտված կենցաղային իրերի և հագուստների միջոցով, իսկ վարակումը տեղի է ունենում ձեռքերով, երբ վիրուսը մտնում է շնչառական ուղիներ։ Տարբեր վիրուսներ կարող են տարբեր ժամկետներով պահպանել իրենց ակտիվությունը առարկաների և իրերի վրա, որը կարող է տևել մի քանի ժամից մինչև մի քանի օր։ Ավելին, առանց մեմբրանի վիրուսները ավելի լավ են պահպանվում արտաքին միջավայրում և ավելի երկար կարող են մնալ ակտիվ տիրոջ օրգանիզմից դուրս^[17]։

Ինչպես նաև փոխանցման հավանականության վրա կարող են ազդել շրջապատող միջավայրի գործոններ, ինչպիսիք են խոնավությունը և օդի ջերմաստիճանը^[17]։

Շնչառական ինֆեկցիաներ հարուցվում են մի շարք վիրուսային ընտանիքների կողմից, որոնցից են պարոմիկսովիրուսներ, պիկոռնավիրուսներ, կորոնավիրուսներ, ադենովիրուսներ և պառվովիրուսներ։ Այդ վիրուսների մեջ կան և ՌՆԹ պարունակող և ԴՆԹ պարունակող վիրուսներ։ ՌՆԹ պարունակող վիրուսներին են պատկանում ռինովիրուսը, կորոնավիրուսը, ռեսպիրատոր սինցիտյալ վիրուսը, պարագրիպի վիրուսը, էնտերովիրուսը, ներառյալ Կոկսակի վիրուսը և էկխովիրուսը, մարդկային մետապնևմովիրուսը և գրիպի վիրուսը։ ԴՆԹ պարունակողներին են պատկանում ադենավիրուսը և վերջերս հայտնաբերված մարդկային բոկավիրուսը^[18][19]։ Որոշ դեպքերում օրինակ,իմունոսուպրեսիայի ժամանակ սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիա կարող է հարուցել 1-ին տիպի հերպես վիրուսը^[19][20]։

Հնարավոր է այսպես կոչված խառը շնչառական վիրուսային ինֆեկցիա, որի ժամանակ օրգանիզմը ենթարկվում է միաժամանակ երկու և ավելի վիրուսների ազդեցությանը, այնուամենայնիվ, նման վարակների կլինիկական նշանակությունը դեռ պարզ չէ և հստակ պարզ չէ խառը ինֆեկցիաները ազդում են հիվանդության ծանրության վրա^[21]։

Վարակման համար անհրաժեշտ է, որպեսզի վիրուսը շփվի այն բջիջների հետ, որոնք հանդիսանում են նրա համար թիրախային, դրանից հետո վիրուսը պետք է հաղթահարի օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական և քիմիական պաշտպանական մեխանիզմները, կամ էլ այդ մեխանիզմները պետք է լինեն անարդյունավետ^[22][23]։ Վարակի զարգացումը, հիվանդության սկիզբը և դրա ընթացքը կախված են վիրուսի վիրուլենտությունից (ախտածին հատկություն) և տիրոջ օրգանիզմի առողջական վիճակից^[23]։ Ախտածնությունը որոշում է հիվանդության առաջացման^[22] և զարգացման ընթացքը վիրուսային վարակի ազդեցության արդյունքում և կարող է շատ տարբեր լինել վիրուսների տարբեր խմբերի համար^[24]։

Շատ վիրուսներ հարուցում են վարակ վերին շնչառական ուղիներում, օրինակ ռինովիրուսը, բայց կան և այնպիսինները, որոնք հաճախ հարուցում են վարակ ստորին շնչառական ուղիներում, օրինակ գրիպի վիրուսը, երբեմն այն ազդում է նաև թոքային պարենքիմայի վրա որոշ ինֆեկցիաների դեպքում հնարավոր է նեկրոզ և բջիջների մահ^[24][25]։ Նաև տարբեր վիրուսներ կարող են հարուցել ինֆեկցիայի տարբեր դրսևորումներ իրենց գործունեության միջոցով աղղակի ազդելով օրգանիզմի վրա կամ անուղակիորեն օրգանիզմի իմունային պատասխանի,կամ բորբոքային գործընթացի արդյունքում^[24]։

Իմունային պատասխանը ինֆեկցիայի հանդեպ հնարավորություն է տալիս օրգանիզմին^[26] ձերբազատվել վիրուսից, բայց մյուս կողմից ի հայտ են գալիս հիվանդության ախտանիշները։ Տարբեր ախտանիշների ի հայտ գալը կախված է նաև վիրուսի տարածումից տիրոջ օրգանիզմում։ Վիրուսները ունակ են հարուցել բավականին ուժեղ բորբոքային պրոցես, որոնք կարող են դերակատարում ունենալ քրոնիկ հիվանդությունների զարգացման մեջ, որոնց թվին են պատկանում ասթման և քրոնիկական բրոնխիտը^[25]։

Ինչպես նաև ռեսպիրատոր վիրուսային ինֆեկցիաները կարող են ազդեցություն ունենալ վերին շնչառական ուղիների միկրոֆլորայի վրա։ Ինֆեկցիաները ունակ են բարձրացնել բակտերիաների ադհեզիան (կպչունություն) էպիթելային բջիջների նկատմամբ, իջեցնում են ֆագոցիտոզը և թարթչային էպիթելի կողմից արտադրվող լորձի քանակը։ Տեղային իմունային համակարգի նմանատիպ խանգարումները կարող են հանգեցնել երկրորդային բակտերիալ վարակի առաջացմանը այդ հատվածներում, որոնք նորմայում պետք է լինեն ստերիլ, օրինակ քթային սինուսներում^[27]։

Ախտանիշները կարող են տարբեր լինել կախված վիրուսի տեսակից, ընկալ օրգանիզմի տարիքից, քրոնիկ հիվանդությունների առկայությունից և տարած նախորդ պատվաստումներից^[28]։

Ախտանիշները կարող են ներառել^[29][30]

• փռշտոց
• քթի լցվածություն
• քթահոսություն
• ցավ կոկորդում
• հազ
• գլխացավ
• ցավ մկաններում
• կոշտացած շնչառություն
• ցավ ականջում կամ ականջներում
• տենդ
• մրսածություն
• աչքերի կարմրություն (կոնյուկտիվիտի դեպքում)

Կան այնպիսի վտանգավոր ախտանիշներ, որոնք պահանջում են անհապաղ բժշկական օգնություն^[1]

• հևոց
• դժվարացած շնչառություն
• գիտակցության կորուստ
• վատացում այլ հիվանդության պատճառով
• անընդհատ փսխման պատճառով օրգանիզմին հեղուկ հասցնելու անկարողությունը ջրազրկման ախտանիշներ (օրինակ գլխապտույտ կանգնելիս կամ հազվագյուտ միզարձակում)։

Դեպքերի մեծամասնությունում այն մարդկանց մոտ, որոնց մոտ իմունային համակարգի աշխատանքը խանգարված չէ սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիան ընդհանում է թեթև ձևով, դրսևորումները վերաբերվում են վերին շնչառական ուղիներին, իսկ հոսպիտալացում կամ հակավիրուսային բուժում չի պահանջվում^[31]։ Հիվանդության տևողությունը սովորաբար կազմում է ուղիղ 5-ից 10 օր, բայց կարող է և ձգվել ավելին հասնելով 2-ից 3 շաբաթ, որը կախված է հիվանդի առողջական վիճակից և հիվանդություն հարուցող վիրուսի տեսակից^[32]։

Սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիաները կլինիկորեն կարող են դրսևորվել որպես մրսածություն, սուր սինուսիդ, սուր ֆարինգիտ, սուր լարինգիտ, կոնյուկտիվիտ, օտիտ, կրուպ (լարինգոտրախորտ), սուր բրոնխիտ և վիրուսային թոքաբորբ^[33][34]։ Ինչպես նաև ՍՇՎԻ-ին կարող է դրսևորվել գրիպանման հիվանդության ձևով։ Չնայած որոշ վիրուսներ կարող են կապված լինել որոշակի դրսևորումների հետ, շատ դեպքերում նույն դրսևորումը կարող է առաջանալ բազմաթիվ տարբեր վիրուսներից^[35]։ Ինչպես նաև կլինիկական դրսևորումները կարող են նման լինել բակտերիալ ինֆեկցիաների դրսևորումներին։

Սովորական շնչառական վիրուսները հանդիսանում են երեխաների շրջանում բրոնխիոլիտի, արտահիվանդանոցային թոքաբորբի մեծ մասի, ասթմայի սրացման և թոքերի խրոնիկական օբստրուկտիվ հիվանդության հիմնական պատճառը, իսկ սեզոնային գրիպը առաջացնում է մեծաքանակ հիվանդության և մահացության դեպքեր^[34]։ Հիվանդության ծանր դեպքերը սովորաբար զարգանում են երեխաների, տարեցների, քրոնիկ հիվանդություններ և թույլ իմունային համակարգ ունեցող անձանց մոտ^[34]։ Այն մեխանիզմները, թե ինչպես են ինֆեկցիայի թեթև ձևերը անցնում ծանր ձևերի դեռևս լավ ուսումնասիրված չեն^[26]։

Ախտորոշումը հիմնականում հիմնված է ախտանիշների դրսևորման վրա^[36]։ Հստակ ախտորոշում հնարավոր է դնել իրական ժամանակում արված պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայի (ՊՇՌ) օգնությամբ^[37]։

Լայն տարածում ունենալու և տարասեռության պատճառով սուր շնչառական ինֆեկցիաների ախտորոշման համար անհրաժեշտ է լինում իրականացնել տարբերակիչ ախտորոշում, որպեսզի հստակ դրվի հիվանդության պատճառը։ Տարբեր բարդություններ ունեցող շնչառական վիրուսային ինֆեկցիաների տարբերակիչ ախտորոշման սկզբունքների իմացությունը անհրաժեշտ է բարդությունների կանխարգելման և հիվանդների բուժման մարտավարությունը ընտրելու համար։ ՍՇՎԻ-ի ամենատարածված պատճառը հանդիսանում է պարագրիպը (ավելի թեթև քան գրիպը, ախտահարվում է կոկորդը, երեխաների մոտ նոպան կարող է առաջացնել շնչահեղձություն), ադենովիրուսային ինֆեկցիան (պակաս ցայտուն կլինիկա, քան գրիպի մոտ,սկիզբը՝ անգինա և լիմֆադենոպաթիա, ախտահարում է աչքի շաղկապենին, առատ քթահոսություն, հնարավոր է լյարդի ախտահարում), ինֆեկցիա ռեսպիրատոր սինցիտյալ վիրուսով (ախտահարում է բրոնխները և բրոնխիոլները, հնարավոր է բրոնխոպնևմոնիա, ավելի թեթև է և ունի երկար ընթացք, քան գրիպը)^[38]։

Դիսպեպսիայի (փսխումներ) առկայությունը պետք է մտածելու տեղիք տա ռոտավիրուսային ինֆեկցիայի մասին։

Նշիկների բերբեքային ախտահարման (հիմնականում ադենովիրուսային ինֆեկցիայի դեպքում) առկայության դեպքում պարտադիր պետք է բացառել անգինան և վարակային մոնոնուկլեոզը։ Արտահայտված տենդը կարող է առաջացնել կարմրուկի, կարմրախտի և այլնի կասկած։

Էկզոտիկ հիվանդությունների առաջին ախտանիշները որոնք կարող են հիշեցնել ՍՇՎԻ պետք է բացառվեն հեպատիտները, ՁԻԱՀ-ը և այլն, դրա համար ՍՇՎԻ-ի ախտանիշների մի քանի շաբաթ տևողության դեպքում վտանգավորություն կա այս հիվանդությունների վարակման առումով (շփում հեպատիտ A-ով հիվանդի հետ, պատահական սեռական հարաբերություն անծանոթ զուգընկերոջ հետ, ներերակային ներարկումներ ոչ ստերիլ պայմաններում), ցուցված է շտապ դիմել բժշկի։

Ոչ յուրահատուկ բարդություններին են պատկանում՝ բակտերիալ ռինիտները, սինուսիտները, օտիտները, տրախեիտները, տոնզիլիտները, թոքաբորբը, մենինգիտը, նևրիտը, ռադիկուլիտը։

Գրիպի ժամանակ գոյություն չունեն արդյունավետ հակավիրուսային միջոցներ^[39][40]. При обычной простуде лечение направлено на облегчение симптомов болезни^[41]։ Հասարակ գրիպի բուժումը ուղղված է ախտանիշների թեթևացմանը։ Սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիաների թեթև ընթացքի ժամանակ հակավիրուսային դողորայքի ընդունում չի պահանջում։ Շատ մարդիկ առողջանում են իրենք իրենց^[1]։

Ինչպես նաև չկա սուր շնչառական վարակների տևողությունը կրճատող կամ բարդությունների ռիսկը նվազեցնող դեղորայք։ Ներկայիս ՍՇՎԻ բուժման համաշխարհային ձեռնարկները բժիշկների համար ՍՇՎԻ-ն համարում են << ինքնուրույն անցնող հիվանդություն>>։ ՍՇՎԻ-ն երեխաների մոտ խորհուրդ է տրվում ծնողներին լավացնել երեխայի ինքնազգացողությունը և հետևել հնարավոր բարդությունների առաջացմանը, որոնց դեպքում անհապաղ դիմել բժշկի^[40]։

Ծանր դեպքերում ինֆեկցիայի բուժումը աջակցողական է և իր մեջ կարող է ներառել հեղուկների շատ օգտագործում, թթվածնային թերապիա կամ թոքերի մեխանիկական օդափոխում թթվաքաղցի դեպքում, եթե այդպիսիք պահանջվում են։ Ինֆեկցիայի ծանր դեպքերում կարող են նաև օգտագործել հակավիրուսային պրեպարատներ^[42], սակայն յուրահատուկ հակավիրուսային բուժում հասանելի է միայն որոշ վիրուսների դեմ, որոնց թվին են պատկանում գրիպի վիրուսը և ռեսպիրատոր սինցիտիալ վիրուսը^[43][1]։ Երկար տարիներ շարունակ ռեսպիրատոր սինցիտիալ վիրուսի ծանր դեպքերի ժամանակ երեխաների մոտ թույլատրված էր ռիբավիրինը, սակայն ներկա ժամանակներում այդ դեղը պահեստավորված է այն պացիենտների համար, ովքեր գտնվում են ռիսկի խմբում, քանի որ այդ դեղը թանկ է և ունի տերատոգեն (հրեշածին) ազդեցություն^[42]։

ՍՇՎԻ-ի շատ հարուցիչների դեմ ներկա ժամանակներում ստեղծված չեն քիմիոպրեպարատներ, իսկ ժամանակակից տարբերակիչ ախտորոշումը դժվարացած է։

Ինտերֆերոնը նույնպես պարզվեց, որ արդյունավետ չէ ՍՇՎԻ բուժման համար և չի օգտագործվում ամենօրյա պրակտիկայում։ Շատ լուրջ կողմնակի ազդեցությունների պատճառով, որոնք տատավում են տենդից մինչև ծանր թրոմբոցիտոպենիա և սուիցիդալ (ինքնասպանության) հակումներ, ինտերֆերոնը օգտագործում է միայն ծանր ռեսպիրատոր համախտանիշի ժամանակ հարուցված կորոնավիրուսներով^[44]։ Այնուամենայնիվ Ռուսաստանում և ԱՊՀ երկրներում ինտերֆեռոնի տարբեր ձևեր օգտագործվում են ՍՇՎԻ-ի բուժման ժամանակ բավականին մեծ քանակությամբ, օրինակ վաճառվում են կաթիլներ քթի համար, մոմիկներ, ինչպես նաև դրանք նշանակում են նույնիսկ նորածիններին։ Կա կարծիք, որ նման դեղամիջոցների օգտագործման դեպքում կողմնակի երևույթների բացակայությունը կարող է ցույց տալ դրանց անարդյունավետությունը։ Մասնավորապես, հնարավոր է, որ նման դեղամիջոցների կազմից ինտերֆերոնը չանցնի արյան մեջ^[45]։

ՍՇՎԻ հարուցված վիրուսներով որոնց դեպքում հակաբիոտիկները անարդյունավետ են^[46][47]։

Ջերմիջեցնող դեղորայքից օգտագործում են ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցները, այդ թվում պարացետամոլ, իսկ սկսած 2000-ականներից իբուպրոֆենը^[48], որը ցուցաբերում է լավագույն արդյունքները^[49]։ Շատ հաճախ առանց ռեցեպտի օգտագործվում են հակահիստամինային, հակաայտուցային միջոցներ, պրեպարատներ հազի և խորխաբեր դեղորայք առանձին կամ զուգակցված^[50]։

Ինֆեկցիայի ժամանակ խորհուրդ չի տրվում մասնակցել մարդաշատ միջոցառումների հատկապես փակ տարածություններում անցկացվող, խուսափել հիվանդների հետ չափազանց սերտ շփումից, ինչքան հնարավոր է հաճախ լվանալ ձեռքերը։ Այս նույն կանոնները պետք է հետևեն հիվանդները՝ վերցնեն հիվանդության արձակուրդ, փորձեն հնարավորինս քիչ օգտագործեն հասարակական տրանսպորտը, չմասնակցեն հանրային միջոցառումներին, խուսափեն առողջ մարդկանց հետ սերտ շփումից, կրեն բժշկական դիմակներ (հատկապես հիվանդների համար)։

Կան նաև ցուցումներ տունը և աշխատատեղը մաքուր պահելու համար, որը ներառում է ստեղնաշարի, հեռախոսների, դռների բռնակների և մանկական խաղալիքների մակերեսների պարբերաբար մաքրում^[51]։

Վիտամին C-ի կանոնավոր ընդունումը չի նվազեցնում սուր շնչառական վիրուսային ինֆեկցիաների հավանականությունը ամբողջ բնակչության մեջ, այնուամենայնիվ որոշ դեպքերում այն կարող է նվազեցնել հիվանդության ծանրությունն ու տևողականությունը (3%-ից մինչև 12% մեծահասակների մոտ) հատկապես ուժեղ ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ենթակա հիվանդների մոտ^[52]։

Ռինովիրուսային ինֆեկցիան հիմնականում ախտահարում է քթի լորձաթաղանթը^[53]։ Միևնույն ժամանակ ռինովիրուսները չեն ախտահարում ստորին շնչառական ուղիները, բայց ենթադրվում է, որ նրանք կարող են հրահրել ստորին ուղիների բորբոքային պրոցեսներ^[54]։

Ինֆեկցիան բնութագրվում է ուժեղ քթահոսությամբ զուգակցված ֆարինգիտով, իսկ մարմնի ջերմության բարձացում սովորաբար չի լինում կամ բարձրանում է մինչև սուբֆեբրիլ աստիճանի։ Ռինովիրուսները չեն հարուցում օրգանիզմի թունավորում, հիվանդությունը սովորաբար կարող է շարունակվել 5-7 օր, իսկ քթահոսությունը կարող է պահպանվել մինչև երկու շաբաթ^[53]։

Ինֆեկցիան տարածված է ցուրտ և բարեխառն բնակլիմիական պայմաններում, հաճախ դրսևորվում է աշնանը և ձմռանը^[53]։ Ժողովրդի մեջ հիվանդության ախտանիշները առավել հայտնի են որպես մրսածություն^[55]։ Ռինովիրուսային ինֆեկցիան կարող է դրդել հերպետիկ ցանի առաջացմանը շրթունքների^[53], որը ժողովուրդը անվանում է նաև <<մրսածություն շրթունքների վրա>>^[56]։

Հարուցվում է կորոնավիրուսներով։ Ախտահարում է վերին շնչառական ուղիների էպիթելը, բնութագրական է ռինիտը։ Ինֆեկցիան տարածված է դեռահասների և տարեցների շրջանում։ Հիվանդության ընթացքը շատ նման է ռինովիրուսային ինֆեկցիային, իսկ կլինիկական պատկերները չեն տարբերվում իրարից։ Փոքր երեխաների մոտ կորոնավիրուսները կարող են ախտահարել ստորին շնչառական ուղիները բրոնխիտի զարգացմանբ, հազվադեպ՝ թոքաբորբի^[57], իսկ որոշ կորոնավիրուսներ ունակ են երեխաների մոտ հարուցել լուծ^[58]։ Մեծահասակների մոտ այն կարող է ընթանալ որպես սովորական մրսածություն^[6][59]։

Ինֆեկցիան փոխանցվում է օդակաթիլային ճանապարհով, ինչպես նաև արտաթորանքի միջոցով։ Արտաթորանքի միջոցով փոխանցման ժամանակ հնարավոր է առաջանա սուր գաստրոէնտերիտ, որը ուղեկցվում է որովայնի շրջանի ցավերով, փսխումներով և լուծով^[57]։

Կորոնավիրուսները տարածված են տարվա ցուրտ ժամանակ, հիմնականում ուշ աշնանը, ձմռանը և վաղ գարնանը։ Շրջակա միջավայրում կորոնավիրուսները անկայուն են։ Կորոնավիրուսների դեմ ձևավորվում է հումորալ իմունիտետ^[57][60], սակայն չնայած դրան հաճախ նկարագրվել են կրկնման դեպքեր^[57]։Կորոնավիրուսային ինֆեկցիայի դեմ չկան արդյունավետ հակավիրուսային դեղորայք, որոնք թույլատրվում է օգտագործել^[60][61]։

Չնայած կորոնավիրուսային ինֆեկցիան սովորաբար չի լինում վտանգավոր, այնուամենայնիվ 2002-2003 թթ․ գրանցվեցին դեպքեր վտանգավոր SARS-COV կորոնավիրուսի շտամով, որը խիստ տարբերվում է այլ կորոնավիրուսներից և ենթադրաբար հանդիսանում է ձևափոխված վիրուս։ Այդ շտամը հարուցեց ծանր, սուր շնչառական համախտանիշ։ Հիվանդությունը կարող է դրսևորվել սուր, տենդով 3-ից 7 օրվա ընթացքում, որին հաջորդում է սկզբնական վերականգնումը, այն ինչ, որոշ ժամանակ հետո սկսվում է հիվանդության երկրորդ շրջանը, որի դեպքում տեղի է ունենում օրգանիզմի վիճակի ընդհանուր վատացում, ոչ պրոդուկտիվ հազ, հևոց և շնչառության դժվարացում։ Չնայած մեծամասնության մոտ 5-ից 7 օրվա ընթացքում դրսևորվում է վիճակի լավացում, այնուամենայնիվ դեպքերի 10-ից 20 տոկոսի դեպքում հիվանդությունը պրոգրեսիվում է հանգեցնելով թոքի այտուցի և ծանր շնչառական անբավարության^[62]։

Կորոնավիրուսի MERC-CoV շտամը կարող է հարուցել ուրիշ ծանր հիվանդություն՝ Մերձավոր Արևելքի շնչառական համախտանիշ^[63]։ Վիրուսը առաջին անգամ հայտնաբերվել է 2012 թվականին, բայց հիվանդության դեպքերը բացահայտվում են նույնիսկ մինչև հիմա, այնուամենայնիվ դրանք սովորաբար էպիզոդիկ են և կապված են Միջին Արևելք ճանապարհորդելու կամ հիվանդանոցային վարակի հետ^[64]։

2019 թվականի վերջին հիվանդության բռնկում է առաջացել SARS-CoV- 2 նոր կորոնավիրուսով, որը առաջացրել է COVID -19 հիվանդություն^[65]։

Ադենովիրուսային ինֆեկցիան հիմնականում ախտահարում է նշիկները, շաղկապենին և կոկորդը։ Ինչպես նաև ուղեկցվում է տենդով, իսկ լիմֆատիկ հանգույցները հիվանդության ժամանակ կարող են չափերով մեծանալ։ Երեխաների մոտ մարմնի ջերմաստիճանը կարող է բարձրանալ մինչև 39-40 C, իսկ ինքնին տենդը կարող է ձգվել 2-3 օրից մինչև երկու շաբաթ։ Ինֆեկցիան կարող է նաև ուղեկցվել որովայնի շրջանում ցավերով, փսխումներով և ջրիկ կղանքով^[66]։

Ադենովիրուսը լավ պահպանվում է շրջակա միջավայրում, մնալով ակտիվ մինչև 14 շաբաթ։ Տարածվում է օդակաթիլային ճանապարհով, ինչպես նաև արտաթորանքի միջոցով։ Ախտահանումը կարող է տեղի ունենալ սննդի, ջրի և կենցաղային առարկաների միջոցով, եթե դրանք շփման մեջ են եղել արտաթորանքի հետ։ Վիրուսը ոչնչանում է 56 °C ջերմաստիճանի ազդեցությամբ 30 րոպեի ընթացքում^[66]։

Քանի որ հիվանդանալուց հետո ձևավորվում է տիպա-յուրահատուկ իմունիտետ, հիմնականում հիվանդանում են երեխաները մինչև հինգ տարեկանը։ Այնուամենայնիվ հիվանդությունը բավականին բարձր է մանկական կոլեկտիվներում։ Մեծահասակների մեծամասնության մոտ կան այս ինֆեկցիայի նկատմամբ հակամարմիններ^[66]։

Սովորաբար պարագրիպը հարուցում է լարինգիտ, ախտահարելով հիմնականում ցիլինդրային էպիթելը կոկորդի հատվածի^[67]։ Դեպքերի մեծամասնությունը պարագրիպը հարուցում է վերին շնչառական ուղիների բորբոքում, բայց կարող է հարուցել բավականին ծանր հիվանդություններ մեծահասակների մոտ և այն մարդկանց շրջանում, ովքեր ունեն իմունոդիֆիցիտ։ Բացի սովորական մրսածությունից պարագրիպը կարող է առաջացնել այնպիսի հիվանդություններ, որոնցից են կրուպը, բրոնխիտը և թոքաբորբը^[68]։ Մեծահասակների մոտ մարմնի ջերմաստիճանը որպես կանոն շատ չի բարձրանում, բայց երեխաների մոտ կարող է լինել բարձր ջերմություն^[67]։

Հիվանդությունը կարող է շարունակվել մինչև երկու շաբաթ։

Պարագրիպի վիրուսը հաճախ դրսևորվում է ուշ գարունից մինչև ձմռան սկիզբը, բայց միևնույն ժամանակ նրանք ունեն սեզոնայնություն^[68]։

Ինֆեկցիան հարուցվում է մարդու ռեսպիրատոր սինցիտյալ վիրուսով, որը հիմնականում ախտահարում է ստորին շնչառական ուղիները ներառելով մանր բրոնխիոլները։ Մարմնի ջերմաստիճանը սովորաբար բարձրանում է մինչև սուբֆեբրիլ աստիճանի։ Բնորոշվում է հազով, այդ թվում պարբերաբար, իսկ շնչառությունը կարող է լինել դժվարացած։ Թոքերում հնարավոր է լսել խզզոցներ, կարող է զարգանալ բրոնխիտ կամ բրոնխիոլիտ բրոնխօբստրուկտիվ համախտանիշով։ Բրոնխօբստրուկտիվ համախտանիշը և երկրորդային բակտերիալ վարակը կարող է հանգեցնել մահվան։ Հիվանդությունը սովորաբար ձգվում է 2-7 օր, բայց չոր հազը կարող է պահպանվել մինչև երկու շաբաթ^[69]։

Հիվանդության ծանր ձևը դրսևորվում է մինչև մեկ տարեկան երեխաների մոտ, որի դեպքում 2-7 օրից զարգանում է բրոնխիոլիտ պարբերաբար հազով կապված խորխի հետ, որը կարող է վերածվել փսխման։

Ավելի մեծ տարիքի երեխաների և մեծահասակների մոտ հիվանդությունը ընդհանում է թեթև ձևերով^[69]։ Երեխաների շրջանում ռեսպիրատոր սինցիտյալ վիրուսը նաև հանդիսանում է օտիտի գլխավոր պատճառներից մեկը, լինելով պատճառական գործոն՝ բարդությունների դեպքերի մոտ 15%- ում^[70]։

Մարդու բոկավիրուսը հայտնաբերվել է 2005^[71] թվականին և 2016 թվականի դրությամբ դեռ ուսումնասիրված է անբավարար^[72]։ Վիրուսի տարածումը համատարած է, իսկ HBoV1 գենոտիպը ասոցացված է ինչպես շնչառական հիվանդություն երեխաների շրջանում, այնպես էլ գաստրոէնտերիտների հետ, նույն ժամանակ վիրուսի այլ գենոտիպեր ասոցացված են աղիքային ինֆեկցիաների հետ^[72]։ Այնուամենայնիվ, վերլուծության համար հավաքած նմուշներում, դեպքերի զգալի մասում վիրուսը հայտնաբերվում է այլ վիրուսային և մանրէային ախտածիների հետ միասին^[73]։ Հստակորեն, հայտնի չէ արդյոք վիրուսն իսկապես ախտածին է^[72]։

Պրակտիկորեն բոլոր երեխանները տանում են բոկավիրուսային ինֆեկցիա մինչև երկու տարեկան հասակը։ Ինֆեկցիան կարող է առաջանալ ամբողջ տարվա ընթացքում, բայց առավել հաճախ վարակում տեղի է ունենում գարնան և ձմռան ամիսներին^[74]։

Մարդու մետապնևմովիրուսը հայտնաբերվել է ոչ վաղ անցյալում՝ 2001 թվականին^[75],մինչև այդ պահը վիրուսը մարդկանց շրջանում շրջանառվել է նվազագույնը 50 տարի^[76]։ Պատկանում է այն նույն ընտանիքին, ինչ-որ ռեսպիրատոր սինցիտյալ վիրուսը և ունի նմանություն նրա գենոմին^[77], и схож с ним по геному^[78]։

Մետապնևմովիրուսային ինֆեկցիան ախտահարում է ինչպես վերին շնչառական ուղիները, այնպես էլ ստորին^[79]։ Կարող է հարուցել տենդ, հազ, քթի փակվածություն, քթահոսություն, ցավ կոկորդում, ինչպես նաև հևոց, դժվարացած շնչառություն և թթվածնաքաղց։ Կարող է առաջացնել բրոնխիտ, բրոնխիոլիտ և թոքաբորբ^[80][81]։

Ինֆեկցիայի ծանր դեպքերը կարող են առաջանալ երեխաների, տարեցների մոտ և այնպիսի քրոնիկ հիվանդություններ ունեցող մարդկանց շրջանում՝ ինչպիսիք են բրոնխիալ ասթման, էմֆիզեման և իմունոդիֆիցիտները^[82]։ 2018 թվականի դրությամբ գոյություն չունեն գրանցված հակավիրուսային էֆեկտիվ միջոցներ մետապնևմովիրուսի դեմ^[83]։

Երեխաների մեծամասնությունը տանում է մետապնևմովիրուսային ինֆեկցիա մինչև 5 տարեկանը^[82]։ Մեղմ կլիմա ունեցող երկրներում վիրուսը առավել ակտիվ է ձմռան վերջին և գարնանը^[80]։

Կոկսակի վիրուսները, էկխովիրուսները և որոշ այլ էնտերովիրուսներ միաժամանակ հանդիսանում և աղիքային^[84], և շնչառական վիրուսներ^[70]։ Հիվանդների մեծամասնությամ մոտ ինֆեկցիան դրսևորվում է անախտանիշ^[85], այն կարող է սահմանափակվել ջերմաստիճանի հանկարծակի բարձրացումով, իսկ մնացածի մոտ այն կարող է սկսվել գրիպանման ախտանիշներով՝ տենդ, գլխացավ և ցավ մկաններում^[86]։ Կարող է հանդիպել նաև փսխում և լուծ։ Հիվանդության ժամանակ շնչառական համակարգի կողմից դեպքերի մեծամասնության դեպքում, դիտվում են ռինիտ, ֆարինգիտ և լարինգիտ, իսկ երեխաների մոտ հիվանդության ընթացքում կարող է զարգանալ կրուպ^[86]։

Սովորաբար էնտերովիրուսային ինֆեկցիան դրսևորվում է թեթև ձևերով, սակայն որոշ մարդկանց մոտ կարող են զարգանալ լուրջ հիվանդության դրսևորումներ^[85]։ Բացի հիմնական դրսևորումներից, էնտերովիրուսները կարող են հարուցել վիրուսեմիա, միոզիտ, միոկարդիտ, գլխուղեղի և ծայրամասային նյարդային համակարգի ախտահարում, մենինգիտ^[86], հեպատիտ և թոքաբորբ։ Սրտամկանի և կենտրոնական նյարդային համակարգի ծանր ախտահարումները կարող են հանգեցնել մահվան^[86]։

Էնտերովիրուսները փոխանցվում են ինչպես ֆեկալ, այնպես էլ օդակաթիլային ճանապարհներով, հիմնական ախտահարման աղբյուրները հանդիսանում են ջուրը և սնունդը, մասնավորապես բանջարեղենները։ Վիրուսները արտաքին շրջակա միջավայրում կարող են պահպանվել երկարատև, երկարատև պահպանվում են նաև կոյուղու ջրերում, սննդամթերքներում և տարբեր առարկաների մակերեսներին։ Ոչնչանում են եռացման պայմաններում։ Հիվանդ մարդկանցից վիրուսները կարող են շրջակա միջավայր արտազատվել մի քանի ամիս շարունակ^[86]։

Էնտերովիրուսները հանդիսանում են ամենատարածվածները աշխարհում, իսկ ինֆեկցիա կարող է առաջանալ ցանկացած մարդու մոտ^[85]։ Մեղմ կլիմայական պայմաններ ունեցող երկրներում էնտերովիրուսային ինֆեկցիան բարձր է ամռանը և աշնանը^[86]։

Ռեովիրուսային ինֆեկցիան տարածված է առավելապես երեխաների շրջանում^[87]։ Ախտահարում է կոկորդը, բայց նաև ազդում է մարսողական համակարգի^[87] վրա, դրա համար էլ կարող է նման լինել էնտերովիրուսային ինֆեկցիան^[88]։ Ջերմությունը մարմնի սովորաբար բարձրանում է սուբֆեբրիլ աստիճանի, շատ բարձր հազվադեպ է լինում։ Երեխաների մոտ կարող է դրսևորվել սրտխառնոցով, փսխումներով և ջրիկ կղանքով^[87]։

Գրիպը հանդիսանում է անթրոպոզոոնոզ հիվանդություն, որը նշանակում է, որ հիվանդությունը ախտահարում է ոչ միայն մարդկանց այլ նաև կենդանիներին: Գրիպի A վիրուսը ախտահարում է կաթնասուն կենդանիներին և թռչուններին, իսկ փոխանցումը հնարավոր է ինչպես մարդկանցից կենդանիներին, այնպես էլ կենդանիներից մարդկանց^[89]:

Գրիպը սովորաբար դրսևորվում է տրախեիտի ձևով^[90], վիրուսները ախտահարում են էպիթելային բջիջները, հարուցում են թունավորում, իսկ ինքնին թույները հանդիսանում են իմունային համակարգը ճնշող գործոններ^[89]: Գրիպի վիրուսներին բնութագրական է նաև վիրուսեմիայի հարուցումը, որի արդյունքում թույները ազդում են կենտրոնական նյարդային համակարգի և սիրտանոթային համակարգի վրա^[89]:

Հիվանդության սկիզբը սովորաբար սուր է. հնարավոր է մրսածություն, ցավեր մկաններում, հոդերում և ոսկրերում, գլխացավ, ծանր անբավարարություն^[90]: Մարմնի ջերմաստիճանը օրինաչափորեն հիվանդության հենց սկզբից արագ բարձրանում է մինչև տենդի աստիճան, իսկ ինքնին տենդը սովորաբար ձգվում է երեքից չորս օր, բայց և կարող է պահպանվել մինչև վեց օր^[89]:

Թռչնագրիպը վերարտադրվում է չվող ջրային թռչունների աղիներում, մինչդեռ վայրի թռչունները հեշտությամբ են այն տանում, իսկ տնային թռչունները ծանր հիվանդանում են 90% մահացությամբ: Հիվանդությունը փոխանցվում է արտաթորանքի միջոցով և կարող է վարակել կաթնասուններին, այդ թվում՝ խոզերին և մարդուն: Մարդը վարակվում է թռչնի հետ շփման միջոցով: Հայտնի է ավելի քան 300 դեպք 60% մահացության մակարդակով: Բացահայտվել է նաև մարդուց մարդուն վարակման 2 դեպք^[91]:

Մարդկանց մոտ այն վերարտադրվում է ստորին շնչուղիներում և էրիթրոցիտներում, ինչպես նաև կարող է ախտահարել ներքին օրգանները: Հիվանդության սկիզբը նույնպիսին է ինչպիսին սովորական գրիպի ժամանակ, բայց հիվանդության 2-րդից 3-րդ օրը զարգանում է լարինգիտի, բրոնխիտի և բրոնխիոլիտի ախտանիշներ: Այդ ժամանակ հիվանդների մեծ մասի մոտ զարգանում է վիրուսային թոքաբորբ: Ինչպես նաև մեծամասնության մոտ դիտվում է որովայնի ցավ, փսխում և լուծ^[91] :

Վիրուսը խոզերին փոխանցելու հետաքրքիր առանձնահատկություն այն է, որ նրանք կարող են հիվանդանալ նաև մարդկային գրիպի A տիպով, որի արդյունքում վիրուսը կարող է փոխանակվել գենետիկական նյութերով նոր դիմակայուն վիրուս առաջացնելով^[91]:

Խոզի գրիպը հանդիսանում է գրիպի տարատեսակներից մեկը հարուցված ձևափոխված վիրուսներով: Սովորական գրիպից տարբերվում է նրանով, որ կարող է հարուցել ալվեոլային էպիթելի բորբոքում, հանգեցնելով սուր շնչառական դիսթրես համախտանիշի և թոքաբորբի առաջացմանը: Ինչպես նաև կարող է հարուցել լուծ^[92]:

Խոզի գրիպի համաճարակներից մեկը գրանցվել է 2009 թվականին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում և Հարավային Ամերիկայում, որից վիրուսը տարածվել է նաև այլ տեղամասերում, այդ թվում Ռուսաստանում^[92]: Հիվանդությունը փոխանցվում է օդակաթիլային ճանապարհով հիվանդանում են սովորաբար երիտասարդ տարիքի մարդիկ (մինչև 30 տարեկան): Հիվանդության դեպքերի 0.9%-ը ավարտվում է մահով^[92]:

Կորոնավիրուս

Գրիպ

Անգինա

Կարմրուկ

Մրսածություն

Սուր շնչառական դիսթրես համախտանիշ

• Аликеева Г. К. Инфекционные болезни : Учебник / Аликеева Г. К., Венгеров Ю. Я., Ющук Н. Д.. — 2-е изд. — М. : ГЭОТАР-Медиа, 2016. — 704 с. — ISBN 978-5-9704-2671-5.
• Ю. З. Гендон. Этиология острых респираторных заболеваний :

[рус.] // Вакцинопрофилактика гриппа. — 2001. — Т. 17, № 5 (октябрь).

• Орлова, Елена. Книга детского врача, написанная для родителей. Как правильно лечить ребенка и заботиться о его здоровье : [Данное издание не является учебником по медицине]. — М. : Издательство АСТ, 2019. — 224 с. — ISBN 978-5-17-110671-3.
• Дрейзин, Роза Соломоновна. Острые респираторные заболевания : Этиология, эпидемиология, патогенез, клиника / Роза Соломоновна Дрейзин, Н. В. Астафьева. — М. : Медицина, 1991. — 136 с. — (Библиотека практического врача. Инфекционные и паразитарные заболевания). — 20 000 экз. — ISBN 5-225-00398-2.
• Михайлов, А. А. Справочник практического врача / А. А. Михайлов, Л. И. Дворецкий. — 2-е изд. — Эксмо, 2007. — 528 с. — ISBN 9785699234301. — ISBN 9785699234301. — ISBN 9785699234301. — ISBN 9785699234301.
  1-е издание: Справочник практического врача / Под ред. Воробьева А. И. — М.: Медицина, 1981. — 656 с.
• Большая медицинская энциклопедия :

[рус.] : в 30 т. / гл. ред. Б.В. Петровский. — 3-е изд. — Москва : Советская энциклопедия, 1978. — Т. 22, Респираторные вирусные болезни / К. М. Лобан, С. Г. Дроздов..

• Бутрий, С. А. Простуда (ОРВИ) : лечить или не лечить // Здоровье ребенка : Современный подход. Как научиться справляться с болезнями и собственной паникой / Сергей Александрович Бутрий. — Эксмо : Бомбора : Литрес, 2018. — 250 с. : 67 ил. — (Доктор Бутрий рядом). — ISBN 978-5-04-089933-3.
• W. Garrett Nichols. Respiratory viruses other than influenza virus: impact and therapeutic advances :

[անգլ.] / W. Garrett Nichols, Angela J. Peck Campbell, Michael Boeckh // Clinical Microbiology Reviews. — 2008. — Vol. 21, no. 2 (April). — P. 274–290. — ISSN 1098-6618. — doi:10.1128/CMR.00045-07. — PubMed.

• Nazly Shafagati. Human metapneumovirus — what we know now :

[անգլ.] / Nazly Shafagati, John Williams // F1000Research. — 2018. — Т. 7 (February). — ISSN 2046-1402. — doi:10.12688/f1000research.12625.1. — PubMed. — PMC 5795268.

• Marcello Guido. Human bocavirus: Current knowledge and future challenges :

[անգլ.] / Marcello Guido, Maria Rosaria Tumolo, Tiziano Verri … [et al.] // World Journal of Gastroenterology. — 2016. — Vol. 22, no. 39 (October). — С. 8684–8697. — ISSN 2219-2840. — doi:10.3748/wjg.v22.i39.8684. — PubMed.

• Tregoning, John S. Respiratory viral infections in infants: causes, clinical symptoms, virology, and immunology :

[անգլ.] / John S. Tregoning, Jürgen Schwarze // Clinical Microbiology Reviews. — 2010. — Vol. 23, no. 1 (January). — P. 74—98. — ISSN 1098-6618. — doi:10.1128/CMR.00032-09. — PubMed. — PMC 2806659.

• Blanding, Madeline. Treatment of the Common Cold :

[անգլ.] // American Family Physician. — 2007. — Vol. 75, no. 4 (15 February). — P. 515−520, 522.

• John E. Bennett, Raphael Dolin, Martin J. Blaser. Mandell, Douglas, and Bennett's Principles and Practice of Infectious Diseases :

[անգլ.]. — 9th Edition. — Elsevier, 2020. — Chapter 155. Coronaviruses, Including Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) and Middle East Respiratory Syndrome (MERS) / Stanley Perlman, Kenneth McIntosh. — ISBN 978-0-323-55027-7.

• Sunit K. Singh. Human Respiratory Viral Infections. — CRC Press, 2014. — 702 с. — ISBN 978-1-4665-8320-7.
• Carmen L. Charlton, Esther Babady, Christine C. Ginocchio, Todd F. Hatchette, Robert C. Jerris. Practical Guidance for Clinical Microbiology Laboratories: Viruses Causing Acute Respiratory Tract Infections :

[անգլ.] // Clinical Microbiology Reviews. — 2019. — Vol. 32, no. 1 (January). — ISSN 1098-6618. — doi:10.1128/CMR.00042-18. — PubMed. — PMC PMC6302358.

• John F. Murray. Murray and Nadel's Textbook of Respiratory Medicine (Sixth Edition) :

[անգլ.] / John F. Murray, Jay A. Nadel, Joel D. Ernst … [et al.]. — 6th Edition. — Elsevier, 2016. — Vol. 1, 32 — Viral Infections / Frances Eun-Hyung Lee, John J. Treanor. — P. 527—556. — 2064 p. — ISBN 978-1-4557-3383-5. — doi:10.1016/C2011-1-08123-7.

• Mayank Vats. Respiratory Disease and Infection : A new insite :

[անգլ.] : [арх. 5 Մարտի 2020]. — 2013. — Chapter 1. Pathogenesis of Viral Respiratory Infection / Ma Eugenia Manjarrez-Zavala, Dora Patricia Rosete-Olvera, Luis Horacio Gutiérrez-González, Rodolfo Ocadiz-Delgado, Carlos Cabello-Gutiérrez. — ISBN 978-953-51-0968-6. — ISBN 978-953-51-7080-8. — doi:10.5772/54287.

• Jonathan Cohen, Steven M. Opal, William G. Powderly. Infectious Diseases :

[անգլ.]. — 3rd Edition. — 2010. — Vol. 2, Chapter 162 — Respiratory viruses / Kirsten Schaffer, Alberto M. La Rosa, Estella Whimbey. — 2150 p. — ISBN 978-0-323-04579-7. — doi:10.1016/B978-0-323-04579-7.00162-3.

• Союз педиатров России. Острая респираторная вирусная инфекция (ОРВИ) у детей : Клинические рекомендации : [арх. 4 հունվարի 2020]. — Министерство здравоохранения Российской Федерации, 2016.
• Комаровский Е.О. Острые респираторные вирусные инфекции (ОРВИ) // Здоровье ребенка и здравый смысл его родственников. — Сайт доктора Комаровского, 2010. — 25 փետրվարի. — Дата обращения: 05.01.2020.