Նեղոսյան կոկորդիլոս

Արտաքին տեսք

Մյուս կոկորդիլոսների պես Նեղոսյան կոկորդիլոսը ևս ունի կարճ ոտքեր՝ ստորին վերջույթների մոտ, թեփուկավոր մաշկ, երկար հզոր պոչ և լավ զարգացած ծնոտ։ Կոկորդիլոսի աչքերը կատարում են լրացուցիչ պաշտպանության դեր և օժտված են հատուկ խցուկներով։ Այդ խցուկների շնորհիվ նրանք կարող են լվանալ իրենց աչքերի թաղանթները։ Այս գործողությունը նման է լացելուն, այդ իսկ պատճառով մարդկության մեջ տարածված է «կոկորդիլոսի արցունքներ» արտահայտությունը^{[8][Ն 1][9]}։

Քիթը, ականջները և աչքերը գտնվում են գլխի վերևի մասում^[6]։ Այդ իսկ պատճառով նրանք գրեթե կարող են ընկղմվել ջրի մեջ՝ ցամաքում թողնելով միայն մարմնի վերին մասը։

Անչափահաս կոկորդիլոսները ունեն սովորաբար մոխրագույն կամ բաց շագանակագույն շերտեր մարմնի և պոչի վրա^[10][11]։ Տարիքի բարձրացմանը զուգընթաց՝ մգանում է մաշկի գույնը, իսկ շերտերը գնալով վերանում են կամ դառնում աննկատելի։ Կենդանիների մարմինը ունի թույլ դեղնավուն երանգ, այդ իսկ պատճառով նրա մորթին ավելի թանկ է վաճառվում^[7]։

Որպես կանոն, կոկորդիլոսները, հավատարիմ մնալով իրենց նախնիններին, շարժվում են սողալու միջոցով (Սողունների դաս), սակայն նաև կարող են քայլել իրանը վեր բարձրացնելով։ Շարժվում են 12-14 կմ/ժ արագությամբ^[6]։ Լողում են ավելի արագ՝ 30 կմ/ժ։ Ջրում կարող են կատարել տարբեր հնարքեր պոչի շարժման միջոցով։

Ֆիզիոլոգիա

Նեղոսյան կոկորդիլոսը ունի զարգացած անատոմիական կաառուցվածք^{[Ն 2]}։ Նրա սիրտը կազմված է չորս խորշերից՝ ընդ որում երկու նախասրտից և երկու փորոքից։ Որպես կանոն, ամազոնյան կոկորդիլոսը կարող է ջրում սուզված մնալ 2-5 րոպե, սակայն անհրաժեշտության դեպքում՝ հազվադեպ, նա կարող է ջրում մնալ 30 րոպեից մինչև 2 ժամ^[6]։

Որպես մրսկան, սառնարյուն կենդանի, նրա նյութափոխանակությունը կատարվում է համեմատաբար դանդաղ, այդ իսկ պատճառով նա կարող է երկար ժամանակ ապրել առանց սննդի, ինչպես նաև՝ ուտել 2 անգամ իր քաշից ծանր միս^[12]։

Նեղոսյան կոկորդիլոսները ունեն բավականին զարգացած լսողություն և կարող են լսել զանազան ձայներ^[13]։ Նրա մաշկը հագեցած հատուկ ընկալիչներով, որոնք արձագանքում են փոփոխությունները ջրի ճնշման մեջ։

Ունեն շատ ատամներ. 64-68 կոնաձև ատամներ՝ 36-38 վերին ծնոտի և 28-30 ներքևի մասում։

Չափսեր

Նեղոսյան կոկորդիլոսը ունի բավականին մեծ չափսեր։ Չափահաս արուները սովորաբար տատանվում են 3,5-ից 5 մետր^[14], իսկ զանգվածը՝ 225-ից 550 կգ։ Ամենախոշոր արուները երբեմն կարող են ունենալ 5,5 մետր զանգված և կշռել մինչև 907 կգ^[15][16][17]։ Որպես հազվագյուտ բացառություն, կան կոկորդիլոսներ որոնք կշռել են մինչև 1200 կգ^[18]։

Ամենամեծ հայտնի օրինակը սպանվել է 1905 թվականին Արևելյան Աֆրիկայի Տանզանիա պետության տարածքում։ Նրա երկարությունը հասնում էր 6,45 մետր, սակայն քաշը եղել է համեմատաբար ավելի փոքր՝ 1090 կգ։ Այս հանգամանքը կասկածի տակ է դնում այն փաստը, որ նա եղել է ամենախոշոր նեղոսյան կոկորդիլոսը^[19]։

Արևմտյան Աֆրիկայի երկրներում (Նիգերիա, Գանա, Գաբոն, Սիեռա Լիոնե, Կոտ դ'Իվուար, Բուրկինա Ֆասո և այլն) նեղոսյան կոկորդիլոսի չափսերը ավելի փոքր են, քան Հյուսիսային և Արևելյան Աֆրիկայի երկրներում հանդիպող կոկորդիլոսները։ Դրանց չափսերը հասնում են 3-4 մետրի։

Սեռական երկձևությունը լավ արտահայտված է։ Արուները ավելի ուժեղ են ու մեծ, քան էգերը։

Կոկորդիլոսները բնակվում են այն վայրերում, որտեղ համեմատաբար ավելի ցուրտ է և խոնավ։ Այդպիսի վայր կարող է հանդիսանալ Հարավային Աֆրիկան։ Այս տարածաշրջանի երկրներում (ՀԱՀ, Բոտսվանա, Անգոլա, Մադագասկար, Սվազիլենդ, Լեսոթո) տարածված կոկորդիլոսների նվազագույն չափսը 4 մետր է։ Մալի և Սահարա անապատներում ապրող կոկորդիլոսների չափսերը տատանվում են 2-3 մետրի։

Կոկորդիլոսների բազմացումը կապված չէ ջրային միջավայրի հետ։ Նրանց բեղմնավորումը ներքին է։ Արուները սերմնահեղուկը տեղափոխում են էգերի կոյանոցի մեջ։ Սերմնաբջիջները բարձրանում են ձվատարով և թափանցում ձվաբջջի մեջ, որի արդյունքում տեղի է ունենում բեղմնավորում։

Բեղմնավորումից հետո զարգանում են ձվերը։ Նրանց ձուն խոշոր է և ծածկված է ամուր թաղանթով։ Այդ թաղանթը հարուստ է տարբեր սննդանյութերով։ Կոկորդիլոսները ձվադրում կատարում են տաք միջավայրում։ Սաղմը զարգանում է ձվում առկա սննդանյութերի հաշվին։ Նրանց ձվերից դուրս են գալիս լիարժեք ձևավորված օրգանիզմներ։ Կոկորդիլոսները ձվակենդանածին են և նրանց ձվերը մնում են ձվատարում մինչև զարգացման ավարտը։

Բարենպաստ պայմաններում նեղոսյան կոկորդիլոսը դառնում է սեռահասուն 10 տարեկան հասակում, երբ արուների երկարությունը հասնում է 3 մ, իսկ էգերինը՝ 2-2,5 մետր^[20]։ Բեղմնավորման ընթացքում էգը և արուն արտաբերում են տարբեր տեսակի ձայներ, որը բնորոշ է դինոզավրերին։ Ավելի խոշոր արական սեռի կոկորդիլոսնեը փորձում են գտնել ավելի գրավիչ էգերի։ Զուգավորման ընթացքում նրանք երգում են և մռութները չփում միմյանց^[21][22]։

Ձվադրության ժամանակահատվածը կախված է միջավայրից և պայմաններից։ Օրինակ՝ Զիմբաբվեում էգերը ձվադրում են սեպտեմբերի վերջին և հոկտեմբերի սկզբին։ Ձվերի քանակը տատանվում են 20-ից 85 ձու (միջինը՝ 50)։

Ձվադրումից հետո, մայր կոկորդիլոսը սովորաբար ձվերը թաքցնում է ավազի մեջ, մինչ 3 ամսից կոկորդիլոսները դուրս գան ձվից^[4]։ Հայրը հիմնականում շատ մոտ է լինում ձվերին, իսկ երբ ձվերին վտանգ է սպառնում, միանգամից ագրեսիվ են դառնում երկու ծնողները։ Չնայած այդ ուշադրությանը՝ այնուամենայնիվ վարանները, մողեսները և մարդիկ երբեմն քանդում են բույնը՝ գողանալով ձվերը^{[Ն 3]}։

Ծնողներից մեկը վտանգի պարագայում արձակում է ձայներ^[13], որը նախազգուշացնում է հեռանալ ձագերից։ Որոշ ժամանակ անց նրան է մոտենում նաև մյուս կոկորդիլոսը։ Շատ անհանգիստ ծնողները երբեմն ձվերը վերցնում են իրենց բերանի մեջ՝ ուր բավականին ապահով է։

Ջերմաստիճանը կարևոր դեր ունի նորածին ձագի սեռի որոշման գործում։ Եթե ջերմաստիճանը բնի ներսում լինում է 31,7 °C-ից ցածր՝ ապա երեխան ծնվում է էգ, իսկ եթե 34,5 °C-ից բարձր՝ արու^{[23][Ն 4]}։

Նեղոսյան կոկորդիլոսի նորածին ձագի երկարությունը հասնում է մոտ 30 սմ-ի։ Ձագերը մեծանում են բավականին արագ։ Մայր կոկորդիլոսը իր ձագերին խնամում է երկու տարի։ Երկու տարվա ընթացքում մայր և հայր կոկորդիլոսները խնամում են ձագին, պաշտպանում վտանգներից, կերակրում և սովորեցնում ապրել։ Երկու տարի հետո երիտասարդ կոկորդիլոսի չափսերը հասնում են 1,2 մետրի։ Կոկորդիլոսների կյանքի միջին տևողությունը 45 տարի է, սակայն կան առանձնյակներ, որոնք ապրում են մինչև 80 տարի։

Նեղոսյան կոկորդիլոսները ուտում են հիմնականում միջատներ և ջրային անողնաշարավորներ։ Սովորաբար ուտում են երկկենցաղներ, սողուններ և ծովի վրա թռչող թռչուններ։ Նեղոսյան մեծահասակ կոկորդիլոսների 70 %-ը սնվում են ձկներով և այլ անողնաշարավորներով, չնայած նրան, որ կոկորդիլոսը կարող է ուտել գրեթե ցանկացած ցամաքային կենդանու, որը եկել է ափ ջուր խմելու^{[Ն 5]}։ Նրանք ուտում են նաև լեշ, սակայն հիմնականում խուսափում են փտած մսից^[10]։ Կոկորդիլոսների խումբը կարող է գնալ հարյուրավոր մետրեր ափ հասնելու և մեծ կենդանի որսալու համար^{[Ն 6]}։

Հայտնի է, որ նեղոսյան կոկորդիլոսը կարող է հաջողությամբ հարձակվել Գրևի զեբրի, այծքաղների և գոմեշների վրա։ Կարող է հարձակվել նաև ավելի մեծ կենդանիների վրա՝ ընձուղտներ, բորենիներ, կապիկներ, կատվազգիներ (այդ թվում՝ առյուծներ և ընձառյուծներ) և այլ մեծ կենդանիների վրա։ Դժվարություններ են հանդիսանում նրա համար սովորական գետաձիերը, սպիտակ ռնգեղջյուրը և փղերը^[24]։

Հայտնի է նաև այն, որ փղերը կարող են սատկել կոկորդիլոսի կծելուց հետո^[25]։ Խոշոր որսին նա կարող է բռնել՝ ջրից միանգամից դուրս ցատկելով։

Նեղոսյան կոկորդիլոսը վտանգավոր է մարդու համար, թեև համեմատաբար ավելի քիչ, քան բարձրակատար կոկորդիլոսը։ Հատկապես նրանք ագրեսիվ են դառնում բեղմնավորման շրջանում։ Այդ շրջանում նրանք նույնիսկ մոտենում են մարդկային բնակավայրերին։ Կոկորդիլոսների շատ հարձակումներ են գրանցվում քաղաքակրթություններից հեռու գտնվող հետամնաց երկրներում։ Ըստ որոշ աղբյուրների՝ Նեղոսյան կոկորդիլոսները ամեն տարում ուտում են 1000 մարդ, սակայն կան աղբյուրներ, որոնք վկայում են, թե կոկորդիլոսները տարվա ընթացքում ուտում են 200 մարդ^[6][18]։

2005 թվականին Ուգանդայում բռնվել է մի կոկորդիլոս, որը կերել է 83 մարդ 20 տարվա ընթացքում։ 2006 թվականին Բոտսվանայում նեղոսյան կոկորդիլոսի զոհ է դարձել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Վաշինգտոն քաղաքի համալսարանի պրոֆեսոր Ռիչարդ Հռութը^[26]։

Նեղոսյան կոկորդիիլոսները նախընտրում են ապրել գետերի և լճերի հովիտներում, քաղցրահամ ճահիճներում, իսկ երբեմն նաև աղի ջրերում։ Աֆրիկայի մասշտաբով նրանք տարածված են բոլոր շրջաններում՝ Սահարայից մինչև Մարոկկո, Մավրիկիոսում, Մադագասկարում, Նեղոսի ավազանի երկրներում և այլ երկրներում^[27]։ Նրանք նաև կարող են ապրել Աֆրիկա մայրցամաքի հեռու հյուսիսում և Սաուդյան Արաբիայում։ Այս կենդանիները քիչ քանակությամբ հայտնաբերվել են Ալժիրում, Լիբանանում, Իսրայելում, Սիրիայում, Պաղեստինում և Հորդանանում, ինչպես նաև Կոմարոսում^[28]։

1940-ից 1960-ականներին Նեղոսյան կոկորդիլոսը եղել է ակտիվ որսորդության առարկա, քանի որ նրա կաշին ունի բուժիչ հատկություն և շատ թանկարժեք է։ Նեղոսյան կոկորդիլոսները լայնորեն տարածված են Արևելյան Աֆրիկայի երկրներում՝ Սոմալիում, Եթովպիայում, Քենիայում, Զամբիայում։

Աֆրիկայի այն երկրներում, որտեղ կոկորդիլոսների թիվը կայուն է, կազմակերպվում են կոկորդիլոսների որսի սպորտային խաղեր։ Կենսանիների որսի հիմնական մեթոդը որոգայթն է։ Խայթի մեջ դրվում է փտած մսի կտոր կամ մի ամբողջական կենդանու դիակ (այծքաղի, այծերի, պավիաններ, և այլն)։

Հին Եգիպտոսում եղել է Սեբեկ անունով աստված։ Նա եղել է ծովերի և ջրհեղեղների աստվածը եգիպտական դիցաբանության մեջ։ Ըստ եգիպտական դիցաբանության՝ այս աստվածը ունեցել է կոկորդիլոսի դեմք։ Ենթադրվում է, որ նա վանում է չար ուժերին մթության մեջ և պաշտպանում մարդկությանը ու աստվածներին։

Սեբեկի աստվածությունը տարածված էր հիմնականում ափամերձ բնակավայրերում։ Նա նաև համարվել է ձկնորսության և ծովափնյա ապրելակերպի հովանավորը։ Նրա պաշտամունքը առավել տարածում է գտել Հին Եգիպտոսի միջին թագավորության օրոք՝ մ.թ.ա. մ.թ.ա. 19-ից 18-րդ դար։

Որոշ ժամանակ հետո հին եգիպտացիները սկսեցին մի նոր աստվածուհու՝ Սեբեկտետի պաշտամունքը, որը, ևս լինելով կոկորդիլոս, համարվել է Սեբեկի կողակիցը։

Հույն պատմիչ Հերոդոտոսը գրել է, որ մ.թ.ա. 5-րդ դարում Եգիպտոսում գտնվել է մի նեղոսյան կոկորդիլոս, որը համարվել է սուրբ կենդանի^[29]։ Տեղի ժողովուրդը երկրպագել է նրան։ Երբ այդ կոկորդիլոսը սատկեց, նրա մարմինը տեղափոխվեց դագաղի մեջ և թաղվեց եգիպտական աստվածների պանթեոնում։ Կահիրեի եգիպտական թանգարանում^[30] պահպանվել են նմուշներ, որոնք վկայում են Հին Եգիպտոսում և Նեղոսի դելտայում կոկորդիլոսի պաշտամունքի մասին։

Պահպանվել են մումիաներ, որոնցում թաղված են հսկա նեղոսյան կոկորդիլոսներ^[31]։

Տարածված են կոկորդիլոսի որոշ տեսակներ^[32].

• Crocodylus niloticus africanus (Արևելաաֆրիկյան նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus chamses (Արևմտաաֆրիկյան նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus corviei (Հարավաֆրիկյան նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus madagascariensis (Մալագասիսյան նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus niloticus (Եթովպիական նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus pauciscutatus (Քենիական նեղոսյան կոկորդիլոս)
• Crocodylus niloticus suchus (Կենտրոնաաֆրիկյան նեղոսյան կոկորդիլոս)

Նեղոսյան կոկորդիլոս էջը Վիքիպահեստում

• Нильский крокодил на zooclub.ru
• Культ животных в Древнем Египте Արխիվացված 2007-09-22 Wayback Machine
• Crocodylus niloticus(անգլ.)
• Охрана нильского крокодила(անգլ.)
• Крокодил-людоед, пойманый в Уганде(անգլ.)

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նեղոսյան կոկորդիլոս» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նեղոսյան կոկորդիլոս» հոդվածին։