Սեբեոս

Սեբեոսի մասին կենսագրական տեղեկությունները բացակայում են. հայտնի չեն նրա ծննդյան և մահվան հստակ թվականները։ Միջնադարյան հայ մատենագիրներ՝ Ասողիկը, Սամուել Անեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Մխիթար Անեցին և Մխիթար Այրիվանեցին հաղորդում են Սեբեոս անունով պատմիչի մասին, ով գրել է պատմություն հունական կայսր Հերակլի մասին՝ «Պատմութիւն Հերակլի»^[2]։ Պատմիչ Ուխտանեսը հիշատակում է այդ նույն աշխատությունը, սակայն առանց Սեբեոս անվանումը նշելու։ Այն հարցերին, թե ով է եղել Սեբեոսը և ինչ ծավալի աշխատություն է եղել նրա Պատմությունը, հիշյալ աղբյուներում չեն նշում։ Մինչ այս պահը առկա կենսագրական փաստերը վերցված են Պատմության մեջ եղած ցուցումներից։ Սեբեոսը ճանապարհորդել է Միջագետքում, որտեղ Մար Աբաս Կատինայի աշակերտներից ձեռք է բերել «Մարաբասյան մատյանը»։ Պարսից Խոսրով թագավորի պալատում հանդիպել է Չինաստանից եկած դեսպաններին, նրանցից լսել Մամիկի ու Կոնակի զրույցը^[1]։ Ըստ Ներսես Ակինյանի, 617 թվականին Սմբատ Բագրատունի Վրկանից մարզպանի նշխարները Տիզբոնից տեղափոխել է Կոգովիտի Դարույնք ամրոցը։ 645 թվականին Դվինի եկեղեցական ժողովի մասնակիցների մեջ եղել է նաև Սեբեոս Բագրատունյաց եպիսկոպոսը^[3]։ Ենթադրվում է, որ նա էլ հենց Հերակլի մասին գրողն է։ Քանի որ պատմությունը վերջանում է 661 թվականով, իսկ մինչ 628 թվականը նա եղել է Խոսրով Ապրուեզի (590-628) պալատում, ուրեմն ծնված պետք է լինի 6-րդ դարի վերջերին, իսկ պատմությունը գրել է մոտ 70 տարեկան հասակում^[1]։

7-րդ դարը հայտնի է համաշխարհային պատմական նշանակություն ունեցող մի շարք իրադարձություններով. Պարսկա-բյուզանդական պատերազմներ, Երուսաղեմի գրավումը պարսիկների կողմից (614 թվական), արաբների նվաճողական քաղաքականությունը և նրանց առաջին արշավանքներ, Սասանյան Պարսկաստանի անկումը, Բյուզանդական տիրապետության նվաճումը արաբների կողմից և այլն։ Սակայն պարսկական, հունական, լատինական, ասորական, արաբական կամ այլ գրականություններ այս դարում չեն ստեղծել պատմագրական ժանի աշխատություններ, որում ամփոփված լինեին վերոնշյալ դեպքերի նկարագրությունները։ Համաշխարհային պատմագրության մեջ միակ բացառությունը հանդիսանում է «Սեբեոսի պատմությունը», որի հեղինակը ժամանակակից և ականատես է եղել դարաշրջանի այդ դեպքերին։ Պատմությունը մեզ է հասցրել Հարավային Կովկասի, Իրանի, Միջին Արևելքի և Բյուզանդիայի քաղաքական կյանքին վերաբերող նշանակալից տեղեկություններ^[4]։

Այսպիսով, «Սեբեոսի պատմության» շնորհիվ հայ մատենագրությունը գրավում է առաջնակարգ դեր համաշխարհային պատմագրության ասպարեզում։ «Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն» մեծարժեք երկի հնագույն ձեռագրում (Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենադարան, ձեռ․ №2639) հեղինակի անունը և գրքի վերնագիրը բացակայում են։ Աշխատանքի պատվիրատուն հավանաբար եղել է Վարազտիրոց Բագրատունին։ Երկը բաղկացած է երկու բաժնից։ Առաջին բաժինը, որ բաղկացած է վեց գլխից (Ա-Զ), նվիրված է Հայաստանի հնագույն պատմությանը՝ Հայկ Նահապետից մինչև Արշակունիների թագավորության անկումը։ Այստեղ տեղ են գտել Հայոց նախնիների մասին վիպասանությունները, ժամանակագրական կարգով համառոտակի թվարկված են հայոց, պարսից և հունաց թագավորների տիրակալության տարիները, ներկայացված է Մամիկոնյան տոհմի ծագման վարկածը։ Ուսումնասիրողների մեծ մասը վաղուց եկել են այն եզրակացության, որ այս բաժինը պատկանում է այլ հեղինակի գրչին, բայց թյուրիմացաբար տեղ է գտել Սեբեոսի երկում, և պայմանականորեն հեղինակ է համարվել Անանունը։

Սեբեոսի բնագիրը սկսվում է «Է» գլխից՝ 5-րդ դարի կեսերի իրադարձությունների նկարագրությամբ և ավարտվում 661 թվականի դեպքերով (46 գլուխ)։ Աշխատության ժամանակագրությունը հիմնված է թագավորների իշխանության տարիների վրա։ Փաստացիորեն, նա շարունակում է Ղազար Փարպեցուն, որի նկարագրած դեպքերի շրջանակը կրկնելուց հետո անցնում է արդեն 6-րդ դարի դեպքերին։ Հեղինակն այն անվանել է «Մատեան ժամանակեան»։ Հեղինակն օգտվել է Մովսես Խորենացու, Ագաթանգեղոսի, Եվսեբիոս Կեսարացու երկերից։ Հեղինակը 7-րդ դարի դեպքերը ներկայացրել է իբրև ժամանակակից և ականատես։ Այստեղ հեղինակը ներկայացնում է 5-7-րդ դարերի պարսկա-բյուզանդական պատերազմների, արաբների քաղաքական ասպարեզ իջնելու, նրանց արշավանքների ու նվաճումների, Սասանյան Պարսկաստանի անկման և այլ իրադարձությունների հենքի վրա։ Այստեղ ներկայացվում է երկրի քաղաքական, տնտեսական, իրավական դրությունը, վեր են հանված հայ ժողովրդի հերոսական մաքառման բազում դրվագներ, հայկական պետականության վերականգնման համար մղվող պայքարի մանրամասներն ու գործիչների բնութագրումները։ Դավանանքի հարցում հեղինակը կանգնած է հակաքաղկեդոնականության, ազգային եկեղեցու, հայրենի երկրի և ժողովրդի շահերի պաշտպանության դիրքերում, նա դատապարտել է հայերին քաղկեդոնականություն պարտադրելու կայսրության բռնի փորձերը^[1]։

Սեբեոսի երկի այս բաժինը բացառիկ պատմագրական արժեք ունի Հայաստանի 6-7-րդ դարերի պատմության համար։ Հատուկ ուշադրություն է դարձված հայ և օտար գործիչների քաղաքական, ռազմական և դիվանագիտական հարաբերություններին, մանրամասն նկարագրված են Սասանյան Պարսկաստանի և Բյուզանդական կայսրության տիրապետությունը թոթափելու և անկախ հայկական թագավորություն ստեղծելու համար հայ նախարարների գործադրած ջանքերը, Սմբատ Բագրատունու, Թեոդորոս Ռշտունու և այլոց հերոսական պայքարը։

Պատմության մեջ մեծ տեղ են գրավում փաստաթղթերի (նամակներ, պայմանագրեր և այլն) պատճենները։ Կարևոր են Սասանյանների դեմ ապստամբություն կազմակերպող Վահրամ Մեհրևանդակի (Չուբին) նամակները Մուշեղ Մամիկոնյանին և վերջինիս պատասխան-նամակները։ Այստեղ կարևոր է այն հանգամանքը, որ պարսիկ ապստամբ նախարարը խոստանում է հայերին տալ անկախ թագավորություն՝ Արշակունյաց ժամանակաշրջանի ամբողջական սահմաններով։ Բացառիկ նշանակություն ունի հայոց իշխան Թ. Ռշտունու և խալիֆայության ներկայացուցիչ Մուավիայի միջև կնքված դաշինքի պատճենը^[1]։

Մեջբերելով պարսից Խոսրով II Ափարվեզ արքային գրած Մավրիկիոս (Մորիկ) կայսեր նամակը՝ Սեբեոսը բացահայտել է նրանց հայաջինջ քաղաքականությունը.

Ազգ մի խոտոր և անհնազանդ են, ասէ, կան ի միջի մերում և պղտորեն։ Բայց եկ, ասէ, ես գիմս ժողովեմ և ի Թրակե գու- մարեմ, և դու զքոյդ ժողովէ և հրամայէ յԱրևելս տանել*։ Զի եթէ, մեռան ին՝ թըշ,- նամիք մեռանին․ և եթէ սպանանեն՝ զթշնամիս սպանանեն․ և մեք կեցցուք խաղաղութեամբ։ Զի եթէ դոքա յերկրի իւյեանց լինիցին՝ մեգ հանգչել ոչ լինի» - «Պատմութիւն», էջ 86, 197

Սեբեոսի երկն արժեքավոր աղբյուր է նաև բյուզանդագիտության, արաբագիտության, իրանագիտության համար։ Տեղեկություններ կան աղվանների, ասորիների, եգերացիների, թետալացիների, հեփթաղների, հնդիկների, հոների, հրեաների, մազքութների, մարերի, վրացիների, քուշանների և այլ ժողովուրդների ու ցեղերի մասին։ Սեբեոսի երկից օգտվել են Թովմա Արծրունին, Հովհաննես Դրասխանակերտցին, Ստեփանոս Տարոնեցին (Ասողիկ), Մխիթար Անեցին, Վարդան Արևելցին, Սիմեոն Ապարանցին և ուրիշներ^[1]։

Պատմության մեջ առկա են նաև վիպական տարրը, ավանդական պատումները և զրույցները, որոնք գեղարվեստական երանգ են հաղորդել աշխատությանը։Սեբեոսի լեզուն մոտ է դասական հայերենին, և նա միշտ զուսպ է և խուսափում է լեզվական ավելորդ պաճուճանքներից։ Այն հստակ է, կանոնավոր, երբեմն ստանում է գեղարվեստական երանգ։ Օրինակ, Պարսից սրքա Խոսրով II Ափարվեզի մասին բաժինը սկսվում է հանգավորված․

ժամանակեան, պատմութիւն թագավորական, վէպ արիական, վանումն տիեզերական, հէն Սասանական, յԱպրուէզն Իասրովեան։

Այս և նման կտորները հայերեն առաշին հանգավոր շարադրանքներից են։ Սեբեոսի երկն առաջին անգամ հրատարակել է Թադեոս Միհրդատյանը՝ «Պատմութիւն ի Հերակլն» վերնագրով, 1851 թվականին։

• Երկու անգամ հրատարակվել է ռուսերեն (Քերովբե Պատկանյանի թարգմանությամբ, 1862 թվականին, Ստեփան Մալխասյանի՝ 1939 թվականին)։
• Ֆրանսերեն (Ֆրեդերիկ Մակլերի թարգմանությամբ, 1904 թվականին)։
• Հատվածաբար՝ գերմաներեն (Հայնրիխ Հյուբշմանի թարգմանությամբ, 1875 թվականին)^[3]։

• Գերմանացի անվանի գիտնական Հ. Հյուբշմանը համալսարանական դասախոսի իրավունք ստանալու համար մրցանակաբաշխության է ներկայացրել «Սեբեոսի Պատմությանը» նվիրված հետազոտություն և այդ Պատմության արաբական արշավանքներին վերաբերող գլուխների թարգմանությունը։
• Պարսկա-բյուզանդական պատերազմների ուսումնասիրությամբ զբաղվող Է. Գերլանդը «Սեբեոսի Պատմությունն» օգտագործել է դոկտորական դիսերտացիայի համար ընտրած իր ուսումնասիրությունում։
• Իտալացի բյուզանդագետ Անժելո Պերնիչեն կայսր Հերակլի պատմությունը շարադրելիս, ի թիվս հունական, պարսկական, լատինական, ասորական, ղպտական աղբյուրների, օգտագործել է նաև «Սեբեոսի Պատմությունը»։ Իր օգտագործած աղբյուրների շարքում առաջին դերը հատկացրել է հենց այս աշխատությանը։
• Սկզբնաղբյուրը նյութ է հանդիսացել նաև ֆրանսիացի (Է. Դյուլորյե, Վ. Լանգլուա, Ֆ. Մակլեր), անգլիացի (Յ.Բ. Բյուրի), գերմանացի (Յ. Մարկվարտ), ռուս (Գ. Լասկին, Վ. Բոլոտով, Յու. Կուլակով) և բազմաթիվ այլ գիտնականներին^[4]։

• Սեբէոս, Պատմութիւն (Հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարան)։
• Սեբեոս, Պատմություն, արևելահայերեն թարգմանությունը, առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Գուրգեն Խաչատրյանի և Վանո Եղիազարյանի, Երևան, 2005։

• Greenwood im, En ries on ‘ he His ory of Sebeos’ (pp. 139–144); ‘ he Le er of Leo III in Ghewond’ (pp. 203–208); ‘Movsēs Daskhuran s‘i’ (pp. 261–267) and ‘Ghewond’ (pp. 866–871); in Chris ian-Muslim Rela ions. A Bibliographical His ory vol. 1 (600-900), ed. D. homas and B. Roggema, (Leiden, 2009) ISBN 900416975X ISBN 978-9004169753
• Պատմութիւն, աշխատասիր․ Գ․ Աբգարյանի, Ե․, 1979։ Գրկ Մալխասյան Ս․, Սեբեոսի պատմությունը և Մ․ Խորենացի, Թ․, 1893։
• Աբգարյան Գ․ Վ․, «Սեբեոսի Պատմությունը» և Անանունի առեղծվածը, Երևան, 1965։
• Անանյան Պ․, Սեբեոսի Պատմության գրքի մասին քանի մը լուսաբանություններ, Վենետիկ, 1972։
• Mapp Н․, О начальной истории Армении Анонима, «Византийский Временник», 1894;
• Адонц Н․, Начальная история Армении у Себеоса в её отношениях к трудам Моисея Хоренского и Фавста Византийского, «Византийский Временник», т․ 8, 1901․

• Հովհան Մամիկոնյան
• Ղևոնդ պատմիչ