Սոցիալական վարքագիծ (վարք)

Սոցիալական վարքագիծը անընդհատ փոփոխվում է, մինչ մարդը աճում և զարգանում է՝ հասնելով կյանքի տարբեր փուլերի։ Վարքի զարգացումը սերտորեն կապված է կենսաբանական և ճանաչողական փոփոխությունների հետ, որոնք մարդը զգում է ցանկացած պահի։ Սա մարդկանց մոտ ստեղծում է սոցիալական վարքի զարգացման ընդհանուր օրինաչափություններ^[8]։ Ճիշտ այնպես, ինչպես սոցիալական վարքագծի վրա ազդում են ինչպես իրավիճակը, այնպես էլ անհատի առանձնահատկությունները, վարքի զարգացումը նույնպես պայմանավորված է այդ երկուսի համակցությամբ՝ երեխայի խառնվածքով և նրան շրջապատող միջավայրով^[9][7]։

Մշակույթը (ծնողները և անհատները, որոնք ազդում են երեխաների սոցիալականացման վրա) մեծ դեր են խաղում երեխայի սոցիալական վարքագծի ձևավորման գործում, քանի որ ծնողները կամ խնամակալները սովորաբար որոշում են այն միջավայրը և իրավիճակները, որոնցում հայտնվում է երեխան։ Այն տարբեր միջավայրերը, որտեղ երեխան հայտնվում է (օրինակ՝ խաղահրապարակը և դասասենյակը) ձևավորում են փոխազդեցության և վարքագծի սովորություններ, քանի որ որոշակի իրավիճակներ ավելի շատ ազդեղություններ են ունենում երեխայի վրա, քան մյուսները։ Շրջակա միջավայրի ազդեցության մեջ առանձնահատուկ առաջնահերթություն են այն մարդիկ, ում հետ երեխան ստիպված է շփվել^[7]։

Զգացմունքները նույնպես մեծ դեր են խաղում սոցիալական վարքագծի զարգացման հարցում, քանի որ դրանք միահյուսված են անհատի վարքագծի հետ։ Սոցիալական փոխազդեցության մեջ զգացմունքները ընկալվում են տարբեր վերբալ և ոչ վերբալ դրսևորումների միջոցով և այդպիսով մեծ դեր են խաղում հաղորդակցության մեջ։ Շատ գործընթացներ, որոնք տեղի են ունենում ուղեղում և որոնց հիմքում ընկած են զգացմունքները, հաճախ մեծապես կապված են այն գործընթացների հետ, որոնք անհրաժեշտ են նաև սոցիալական վարքագծի համար։ Փոխազդեցության ամենակարևոր ասպեկտներից է հասկանալը, թե ինչ է մտածում և զգում դիմացինը, և էմոցիոնալ վիճակները ճանաչելու կարողությունը դառնում է էական՝ արդյունավետ փոխգործակցության և սոցիալական վարքագծի համար^[10]։

Քանի որ երեխան շարունակ սոցիալական տեղեկատվություն է ստանում, նրա վարքագիծը զարգանում է համապատասխանաբար^[5]։ Մարդը պետք է սովորի թե ինչպես վարվի՝ կախված փոխազդեցություններից և որոշակի միջավայրում ներգրավված մարդկանցից, և, հետևաբար, սկսի ինտուիտիվ հասկանալ, թե սոցիալական փոխգործակցության որ ձևն է հարմար՝ կախված իրավիճակից։ Այսպիսով, վարքագիծը անընդհատ փոփոխվում է ըստ անհրաժեշտության, և հասունությունը հանգեցնում է դրան։ Երեխան պետք է սովորի սեփական ցանկությունները հավասարակշռել այն մարդկանց ցանկությունների հետ, որոնց հետ նա շփվում է․ համատեքստային ակնարկներին ճիշտ արձագանքելու և դիմացինի մտադրություններն ու ցանկությունները հասկանալու այս կարողությունը բարելավվում է տարիքի հետ^[7]։ Այնուամենայնիվ, երեխայի անհատական ​​առանձնահատկությունները (նրա խառնվածքը) կարևոր են հասկանալու համար, թե ինչպես է նա յուրացնում սոցիալական վարքագիծը և իրեն ուղղված ակնարկները․ սովորելու այս ունակությունը ընդհանուր չէ բոլոր երեխաների համար^[9]։

Կյանքի ընթացքում զարգացման առանձնահատկությունները

Մարդու ողջ կյանքի ընթացքում կենսաբանական զարգացման օրինաչափություններն ուսումնասիրելիս հայտնաբերվում են որոշները, որոնք լավ պահպանված են բոլոր մարդկանց մոտ։ Այս օրինաչափությունները հաճախ համընկնում են սոցիալական զարգացման հետ, իսկ կենսաբանական փոփոխությունները հանգեցնում են փոխազդեցությունների համապատասխան փոփոխությունների^[8]։

Հղիության և հետծննդային շրջանում նորածնի վարքագիծը փոխկապակցված է խնամողի վարքագծի հետ։ Սոցիալական վարքագծի զարգացման վրա ազդում են մոր արձագանքները երեխայի հուզական դրսևորումներին^[11]։ Մանկիկության հասակում արդեն նկատվում է օտարներին տարբերելու գիտակցության զարգացում, որի ժամանակ անհատը կարողանում է ճանաչել և տարբերել մարդկանց.^[8]

Մանկություն․ այս շրջանում, անհատը սկսում է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել իր հասակակիցներին, իսկ շփումը ստանում է վերբալ ձև։ Անձը նաև սկսում է դասակարգել իրեն՝ ելնելով իր սեռից և իր կարևոր այլ հատկանիշներից, օրինակ՝ ռասայից և տարիքից^[8]։

Երբ երեխան հասնում է դպրոցական տարիքին, նա սովորաբար սկսում է ավելի լավ գիտակցել հասարակության կառուցվածքը սեռի առումով և դրա մեջ սեփական սեռի դերը։ Նրանք ավելի ու ավելի են ապավինում վերբալ հաղորդակցման ձևերին և ավելի հավանական է խմբեր ձևավորեն և գիտակցաբար վերաբերվեն դրանցում իրենց դերին^[8]։

Սեռահասունացման շրջանում նույն և հակառակ սեռի ներկայացուցիչների միջև ընդհանուր հարաբերությունները շատ ավելի ցայտուն են դառնում, և անհատները սկսում են վարվել այդ իրավիճակների նորմերին համապատասխան։ Սեռի և դրա հետ կապված կարծրատիպերի մասին իրազեկվածության բարձրացմամբ մարդը սկսում է ընտրել, թե որքանով է համապատասխանում այդ կարծրատիպերին և իրեն դրսևորում է կամ դրանց համապատասխան, կամ ոչ։ Սա նաև այն ժամանակահատվածն է, երբ անհատներն ավելի հաճախ են սեռական զույգեր կազմում^[8]։

Երբ անհատը մտնում է երեխաների դաստիարակության փուլ, անհրաժեշտ է դառնում հարմարեցնել իր վարքագիծը՝ համապատասխան ընտանիքի ընդլայնման հետ կապված էական փոփոխությունների։ Պոտենցիալ նոր երեխայի գալուստը պահանջում է փոփոխություններ ծնողների վարքագծում՝ ընտանիքի նոր անդամին ներգրավելու համար^[8]։

Կյանքի ավելի ուշ փուլերում վարքագիծն ավելի կայուն է, քանի որ անհատը արդեն ստեղծել է իր սոցիալական շրջանակը (ինչպիսին էլ որ այն լինի) և ավելի նվիրված է իր սոցիալական կառուցվածքին^[8]։

Նյարդային հարաբերակցությունը

Սոցիալական կոգնիտիվ նյարդաբանության ոլորտի առաջացման հետ մեկտեղ հետաքրքրություն է առաջացել ուղեղում սոցիալական վարքագծի փոխհարաբերակցությունը ուսումնասիրության մեջ՝ հասկանալու համար, թե ինչ է տեղի ունենում մակերեսի տակ, երբ օրգանիզմները գործում են սոցիալական ձևով^[12]։ Թեև կարծիքները հակասական են այն մասին, թե ուղեղի որ հատվածներն են պատասխանատու սոցիալական վարքագծի համար, ոմանք պնդում են, որ գոտկային գալարը ակտիվանում է, երբ մի մարդ մտածում է դիմացինի դրդապատճառների կամ նպատակների մասին, ինչը թույլ է տալիս հասկանալ նրա սոցիալական աշխարհը և համապատասխանաբար վարվել։ Դիտարկվել է, որ միջին նախաճակատային բիլթը նույնպես ակտիվանում է սոցիալական ճանաչողության ընթացքում^[13]։ Ռեզուս կապիկների վրա անցկացված ուսումնասիրությունների ընթացքում պարզվել է, որ նշաձև մարմինը՝ տարածքը, որը հայտնի է որպես վախի շրջան, ակտիվանում է հենց այն ժամանակ, երբ կապիկները բախվում են այնպիսի սոցիալական իրավիճակների, որոնց նախկինում չէին հանդիպել։ Ապացուցված է, որ ուղեղի այս հատվածը զգայուն է նոր սոցիալական իրավիճակում զգացվող վախի նկատմամբ, ինչը արգելակում է սոցիալական փոխազդեցությունը^[14]։

Ուղեղի՝ սոցիալական վարքագծի համար պատասխանատու հատվածները  ուսումնասիրելու մեկ այլ միջոց է ուղեղի վնասվածք ունեցող այն հիվանդների զննումը, ովքեր ունեն սոցիալական վարքագծի խախտում։ Նախաճակատային կեղևի վնասվածքները, որոնք տեղի են ունենում հասուն տարիքում, կարող են ազդել սոցիալական վարքի գործունեության վրա։ Երբ նախաճակատային  կեղևի այս վնասվածքը կամ դիսֆունկցիան տեղի է ունենում մանկիկության/վաղ մանկության շրջանում, ճիշտ բարոյական և սոցիալական վարքագծի զարգացումը խաթարվում է և դառնում ատիպիկ^[15]։

Կենսաբանական հարաբերակցությունը

Նյարդային փոխկապակցվածության հետ մեկտեղ հետազոտողները ուսումնասիրել են, թե ինչ է տեղի ունենում մարմնում (և ենթադրաբար փոփոխում) սոցիալական վարքագիծը։ Հակամիզամուղային հորմոնը հիպոթալամուսի առջևի կորիզներում սինթեզվող հորմոն է, որը ենթադրվում է, որ պոտենցիալ դեր է խաղում երիտասարդ առնետների պատկանելության մեջ։ Երիտասարդ առնետների հետ մեկտեղ, ՀՄՀ-ն նաև կապված է տափաստանային դաշտամկան հայրական վարքագծի հետ։ Կենդանիների վրա կատարված ուսումնասիրությունները մարդկանց հետ կապելու համար ջանքեր են գործադրվել, և մարդկանց ուսումնաիրության ժամանակ պարզվել է, որ ՀՎՀ-ն կարող է դեր խաղալ տղամարդկանց սոցիալական արձագանքներում^[16]։

Օքսիտոցինը նույնպես փոխկապակցված է դրական սոցիալական վարքագծի հետ, և պարզվել է, որ դրա բարձր մակարդակը կարող է բարելավել սոցիալական վարքագիծը, որը հնարավոր է, որ ճնշված լինի սթրեսի պատճառով։ Այսպիսով, օքսիտոցինի մակարդակին հետևելը կարող է որոշակի դեր խաղալ ատիպիկ սոցիալական վարքագծի հետ կապված խանգարումների բուժման գործում^[17]։

ՀՄՀ-ի հետ մեկտեղ, սերոտոնինը նույնպես ուսումնասիրվել է մարդկանց սոցիալական վարքագծի առնչությամբ։ Պարզվել է, որ այն կապված է մարդկային սոցիալական կապի զգացումների հետ, և, երբ մարդը սոցիալապես մեկուսացված է կամ զգում է սոցիալապես մուսացված, տեղի է ունենում սերոտոնինի մակարդակի անկում։ Սերոտոնինը նույնպես կապված է սոցիալական վստահության հետ^[16]։

Պարզվել է, որ դրական ազդեցությունը (հույզերը) մեծ ներգործություն ունի սոցիալական վարքագծի վրա, մասնավորապես ավելի շատ խթանելով օգնող վարքագիծը, համագործակցությունը և մարդամոտությունը^[18]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց մոտ դրական ազդեցության նույնիսկ նուրբ դրդումը հանգեցնում է սոցիալական վարքի և օգնության աճին։ Այնուամենայնիվ, այս երեւույթը միակողմանի չէ։ Ինչպես դրական ազդեցությունը կարող է ազդել սոցիալական վարքի վրա, այնպես էլ սոցիալական վարքը կարող է ազդել դրական ազդեցության վրա^[19]։

Սոցիալական վարքագիծը սովորաբար դիտվում է որպես իրավիճակի հետ կապված վարքագծի փոփոխություն՝ համապատասխան այն միջավայրին, որտեղ գտնվում է անձը։ Այնուամենայնիվ, էլեկտրոնային լրատվամիջոցների հայտնվելուն պես մարդիկ սկսեցին հայտնվել այնպիսի իրավիճակներում, որոնց հնարավոր է չհանդիպեին առօրյա կյանքում։ Էլեկտրոնային լրատվամիջոցների միջոցով ներկայացված նոր իրավիճակներն ու տեղեկատվությունը մարդկանց համար ստեղծել են բոլորովին նոր փոխազդեցություններ։ Եթե ​​անձնական հաղորդակցության մեջ մարդիկ սովորաբար վարվում են իրենց միջավայրին համապատասխան, ապա էլեկտրոնային լրատվամիջոցների դեպքում այդ սահմանները լղոզված են։ Սա հանգեցրեց մի շարք հետևանքների, քանի որ գենդերային նորմերը սկսեցին միաձուլվել, և մարդիկ գործ ունեցան այնպիսի տեղեկատվության հետ, որի հետ երբեք անձամբ չէին առերեսվել։ Քաղաքական առաջնորդն այլևս չէր կարող ելույթը հարմարեցնել միայն մեկ լսարանի համար, քանի որ նրա ելույթը կարող էր թարգմանվել և լսելի դառնալ լրատվամիջոցների միջոցով։ Մարդիկ այլևս չեն կարող արմատապես տարբեր դերեր խաղալ՝ տարբեր իրավիճակներում հայտնվելիս, քանի որ տեղեկատվության մատչելիության պատճառով իրավիճակները մասամբ ավելի շատ են համընկնում։ Լրատվամիջոցների միջոցով հաղորդակցությունն ավելի արագ և սահուն է, ինչը հանգեցնում է վարքի համապատասխան փոփոխությունների^[20]։

Պարզվել է, որ լրատվամիջողները ազդում են նաև սոցիալական վարքագծի տարբեր տեսակների զարգացման վրա, ինչպիսիք են պրոսոցիալական և ագրեսիվ վարքագիծը։ Օրինակ, ԶԼՄ-ներում ցուցադրվող բռնությունը դիտողների մոտ ավելի ագրեսիվ պահվածքի է հանգեցնում^[21][22]։ Նաև հետազոտություններ են կատարվել, թե ինչպես կարող են դրական սոցիալական գործողություններ, պրոսոցիալական վարքագիծ պատկերող լրատվամիջոցները խրախուսել հեռուստադիտողներին ավելի օգտակար լինել միմյանց համար։ Ստեղծվել է ընդհանուր ուսուցման մոդել՝ ուսումնասիրելու համար, թե ինչպես է տեղի ունենում լրատվամիջոցները վարքագծի վերածելու այս գործընթացը և ինչու^[23][24]։ Այս մոդելը ակնարկում է կապ դրական լրատվամիջոցների և պրոսոցիալական վարքագծի միջև, ինչպես նաև ագրեսիվ լրատվամիջոցների և ագրեսիվ վարքագծի միջև, և ենթադրվում է, որ դա պայմանավորված է լրատվամիջոցը դիտող անհատի բնութագրերով և նրան շրջապատող միջավայրով։ Այս մոդելը նաև ներկայացնում է այն գաղափարը, որ երկար ժամանակ միևնույն տեսակի լրատվամիջոցների ազդեցությանը ենթարկվելը կարող է հանգեցնել մարդու անձնային հատկանիշների փոփոխության, քանի որ նրանք ստանում են տարբեր գիտելիքներ և կարող են վարվել համապատասխանաբար^[25]։

Տարբեր հետազոտություններում, որոնք հատկապես ուսումնասիրում են, թե ինչպես են պրոսոցիալական բովանդակությամբ տեսախաղերն ազդում վարքագծի վրա, ցույց է տրվել, որ այն ազդում է խաղացողի հետագա օգտակար վարքագծի վրա^[24]։ Այս էֆեկտի հիմքում ընկած գործընթացները ցույց են տալիս, որ պրոսոցիալական մտքերն ավելի հասանելի են դառնում դրան առնչվող տեսախաղ խաղալուց հետո, և, հետևաբար, խաղը խաղացող անձը ավելի հավանական է, որ իրեն պահի դրան համապատասխան^[26][27]։ Նմանատիպ էֆեկտներ հայտնաբերվել էին ոչ միայն տեսախաղերում, այլև երաժշտության մեջ. մարդիկ, ովքեր լսում էին ագրեսիվ և բառերի մեջ բռնություն պարունակող երգեր, ավելի հավանական է, որ իրենց ագրեսիվորեն դրսևորեին^[28]։ Նույն կերպ, մարդիկ, ովքեր լսում էին պրոսոցիալական գործողությունների հետ կապված երգեր (համեմատաբար չեզոք բառերով երգեր), դրսևորում էին ավելի շատ օգտակար վարքագիծ և ավելի մեծ կարեկցանք^[29][30]։ Ռեստորաններում նման երգեր հնչեցնելը նույնիսկ հանգեցնում էր թեյավճարների աճի (համեմատած չեզոք իմաստով երգերի հետ)^[31][25]։

Կոնֆորմիզմը այն վարքագիծն է, որի դեպքում անհատը անգիտակցաբար ճնշում է զգում խմբի կողմից, որպեսզի իր վարքագիծը հարմարեցնի խմբի մարդկանց մեծամասնությանը^[32]։ Ընդհանուր առմամբ, որքան մեծ է խումբը, այնքան ավելի հեշտ է անհատների համար կոնֆորմիստական (համապատասխանելու) վարքագիծ դրսևորել։ Անհատները կարող են ենթարկվել խմբին երկու պատճառով. նախ՝ խմբի կողմից ճանաչում ձեռք բերելու համար (նորմատիվ սոցիալական ազդեցություն); երկրորդ՝ խմբի համար կարևոր տեղեկատվություն ձեռք բերել (տեղեկատվական սոցիալական ազդեցություն)^[33]։

Ագրեսիան կարևոր սոցիալական վարքագիծ է, որը կարող է ունենալ ինչպես բացասական հետևանքներ (սոցիալական փոխազդեցության մեջ), այնպես էլ հարմարվողական հետևանքներ (մարդկանց և այլ պրիմատների մոտ՝ գոյատևման համար)։ Գոյություն ունեն ագրեսիվ վարքագծի շատ տարբեր ձևեր, և այդ տարբերություններից շատերը հիմնված են գենդերային տարբերությունների վրա^[34]։

Վերբալ և համավերբալ վարքագիծ

Չնայած կենդանիների մեծամասնությունը կարող է հաղորդակցվել ոչ վերբալ կերպով, մարդիկ կարող են դրսևորել ինչպես վերբալ, այնպես էլ ոչ վերբալ վարքագիծ։ Վերբալ վարքագիծը մարդու խոսքի բովանդակությունն է^[35]։ Վերբալ և ոչ վերբալ վարքագծերը հատվում են համավերբալ կոչվող կետում, որը ոչ վերբալ վարքագիծ է և նպաստում է վերբալ խոսքի իմաստի բարձրացմանը (օրինակ՝ ձեռքի ժեստերը, որոնք օգտագործվում են ասվածի կարևորությունը ընդգծելու նպատակով)^[36]։ Թեև ասված բառերն ինքնին իմաստ են արտահայտում, չի կարելի անտեսել բառերին ուղեկցող համավերբալ վարքագիծը, քանի որ այն ընդգծում է խոսքում եղած միտքն ու նշանակությունը^[37][36]։ Այսպիսով, վերբալ վարքագիծը և ուղեկցող ժեստերը միասին կազմում են զրույց^[37]։ Թեև շատերն առաջ են քաշել այն գաղափարը, որ խոսքին ուղեկցող ոչ վերբալ վարքագիծը կարևոր դեր է խաղում հաղորդակցության մեջ, կարևոր է նշել, որ ոչ բոլոր հետազոտողներն են համաձայն դրա հետ^[38][36]։ Այնուամենայնիվ, ժեստերի մասին գրականության մեծ մասում, ի տարբերություն մարմնի լեզվի, ժեստերը կարող են ուղեկցել խոսքը, և օգնել արտահայտել այն ներքին մտքերը, որոնք հաճախ չեն կարող արտահայտվել բանավոր կերպով^[39]։ Ժեստերը (համավերբալ վարքագիծը) և խոսքը երեխաների մոտ նույնպես առաջանում են միաժամանակ և զարգանում նույն հետագծով^[39]։

Ոչ վերբալ վարքագիծ

Վարքագիծը, որը ներառում է դեմքի արտահայտության կամ մարմնի շարժման ցանկացած փոփոխություն, կազմում է ոչ վերբալ վարքագծի մասը^[40][41]։ Հաղորդակցական ոչ վերբալ վարքագիծը ներառում է դեմքի և մարմնի արտահայտություններ, որոնք միտված են հաղորդագրություն փոխանցելու նրանց, ում այն հասցեագրված է^[41]։ Ոչ վերբալ վարքագիծը կարող է ծառայել հատուկ նպատակի (այսինքն՝ հաղորդագրություն փոխանցել) կամ կարող է լինել ավելի շատ իմպուլս/ռեֆլեքս^[41]։ Ազդեցիկ հոգեբան Պոլ Էքմանըլայնածավալ հետազոտություն է կատարել վերբալ և ոչ վերբալ վարքագծի վերաբերյալ (և հաղորդակցության մեջ դրանց դերի մասին)՝ ընդգծելով, թե որքան դժվար է նման վարքագիծը փորձնականորեն ստուգելը^[35]։ Ոչ վերբալ ազդանշանները կարող են ծառայել որպես հաղորդագրություն, միտք կամ հույզեր փոխանցելու գործառույթներ ինչպես վարքագիծը դիտողի, այնպես էլ ազդանշան ուղարկողի համար^[42]։

Հոգեկան խանգարումների մի շարք ձևեր ազդում են սոցիալական վարքագծի վրա։ Սոցիալական տագնապային խանգարումը Սոցիոֆոբիան ֆոբիկ խանգարում է, բնութագրվում է ուրիշների կողմից դատվելու վախով, որն արտահայտվում է որպես ընդհանրապես մարդկանց հանդեպ վախ։ Ուրիշների առջև խայտառակվելու այս համատարած վախի պատճառով նրանք խուսափում են այլ մարդկանց հետ շփվելուց^[43]։ Ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշը նյարդազարգացման խանգարում է, որը դրսևորվում է այնպիսի ախտանշաններով ինչպիսիք են անուշադրությունը, գերակտիվությունը և իմպուլսիվությունը։ Հիպերակտիվությունը և իմպուլսիվությունը կարող են հանգեցնել սոցիալական փոխազդեցության դժվարությունների, քանի որ այս ախտանիշներով անձը կարող է լինել սոցիալապես ձանձրալի, չկարողանալ պահպանել անձնական տարածքը և կարծիք հայտնել^[44]։ ՈՒՊՀ-ի ախտանիշներով երեխաների մեծամասնությունը նույնպես խնդիրներ ունի սոցիալական վարքագծի հետ^[45][46]։ Աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը նյարդազարգացման խանգարում է, որն ազդում է սոցիալական փոխազդեցության և հաղորդակցության վրա։ Մարդիկ, ովքեր տառապում են աուտիզմով, կարող են դժվարություններ ունենալ հասկանալու սոցիալական նշանները և ուրիշների հույզերը^[47]։

Սովորելու անընդունակությունը հաճախ սահմանվում է որպես տեղեկատվության ընկալման և վերլուծության դժվարություններ։ Այնուամենայնիվ, հետազոտությունը ցույց է տվել, որ սովորելու անընդունակության դեպքում կարող են առաջանալ նաև սոցիալական հմտությունների խանգարումներ^[48]։

• Ագրեսիա
• Վարք
• Սոցիալական ուսուցման տեսություն
• Հասարակական գիտություններ
• Սոցիալականացում
• Բռնություն