Վայլի տրանսկրիպցիոն համակարգ

Վայլի տրանսկրիպցիոն համակարգ, ճիշտ է նաև Ուայլի անգլ.՝ Wylie, տիբեթյան այբուբենի տրանսկրիպցիոն համակարգ՝ լատինական այբուբենի սիմվոլների կիրառմամբ^[1]։

Շատ նման է ժամանակակից չինական պինյին ստանդարտ համակարգին, որն օգտագործվում է համակարգչի ստեղնաշարից օգտվելու համար։ Չինական պինյին ստանդարտի հիման վրա ստեղծվել է Տիբեթյան պինյին ստանդարտը^[2]։ Համակարգի անունը կապված է Վաշինգտոնի համալսարանի պրոֆեսոր, տիբեթագետ Տարել Վայլիի անվան հետ (1927-1984), ով 1959 թվականին կարողացել է համակարգը բերել ամբողջական տեսքի և ստանդարտացրել^[3]։

Դրանից հետո ԱՄՆ-ում այն օգտագործվում է որպես տիբեթերեն լեզվի ուսումնասիրման ստանդարտ։ Վայլիի կոդը կազմված է հնչյունի համաձայն կարդացվող սիմվոլներից։ Բացառություն է կազմում միայն Gya համակցությունը.

• Gya-tibet.PNG, արտասանվում է գյա
• G.ya-tibet.PNG, արտասանվում է յա

Նշանագրերը տրանսկրիպցիոն համակարգի վերածելիս հաճախ օգտվում են տիբեթյան լեզվում օգտագործվող մի եղանակից՝ դակչխայից։ Այն իրենից ներկայացնում է «տառերով ընթերցում» կամ հեգել, և վերլուծական համակարգով մոտ է չինական հիերոգլիֆային արվեստին։ Տառերով կամ հեգելով կարդալու մեթոդը տիբեթերենում օգտագործվում է ոչ միայն լեզուն սովորելիս, այլև՝ առօրյա խոսակցականում։ Դակչխային տիրապետելը շատ կարևոր է, քանի որ բառի մեջ տառերի քանակը և արտասանվող հնչյունների քանակը տիբեթերենում տարբեր են։ Սա բնորոշ է չին-տիբեթական լեզվաընտանիքի բոլոր լեզուներին, և հատկապես տիբեթերենում շատ են նույնանունները, որոնք ունեն տարբեր գրելաձև։

Տիբեթյան նշանագրերի օրինակներ են.

• -Բալատալա
• -Գաոչաչա
• -Գաոշչաշչա
• -Գաոտատա
• -Գաոցացա
• -Կարատատրա
• -Մաոջաջա
• -Ռա
• -Վա
• -Ա
• -Աոբաբա
• -Աոցխացխա