Ehlers-Danlos-heilkenni
Ehlers-Danlos-heilkenni (EDS) er hópur sjaldgæfra arfgengra sjúkdóma sem einkennist af teygjanlegum bandvef og leggjast þeir á liðbönd, húð, innri líffæri og æðar.[1] Sjúkdómur veldur galla á framleiðslu kollagens í líkama manna, en það eru prótein sem veita bandvefjum líkamans ákveðinn teygjanleika og styrk. Bandvefir líkamans (húð, sinar, veggir líffæra, brjósk og æðar) verða óeðlilega veikir, gefa eftir og geta auðveldlega rifnað.[2] EDS er stundum nefnt teygjuhúð (latína: cutis hyperelastica).[3]
.png)
EDS skiptist í 13 undirflokka sem á hver sín sérkenni en allir einkennast af minnkuðum styrk og heilleika húðar, liða, æða og annarra vefja. Hinir ólíku undirflokkar byggja á mismunandi stökkbreytingum sem leiða til galla í myndun, seytun eða starfshæfni kollagena eða ensíma eða lífhvata sem taka þátt í framleiðslu og vinnslu þess. Heiti hvers flokks skírskotar til meingerðar hans.[4][5][6]
Lækning við EDS er ekki enn þekkt. Meðferð byggir á alhliða endurhæfingu til að örva og styrkja vöðva, styðja liðamót og fyrirbyggja þannig áverka, meiðsl og verri einkenni.[7][6][5] Sumar tegundir EDS hafa ekki áhrif á eðlilegar lífslíkur. Þær gerðir EDS sem hafa áhrif á æðar draga yfirleitt úr lífslíkum.[8] Einkenni sem komi fram í æsku geta orðið alvarlegri á fullorðinsárum.[9]
Sjúkdómarnir eru nefndir eftir tveimur læknum: Danska húðsjúkdómafræðingnum Edvard Laurits Ehlers[10] og franska lækninum Henri-Alexandre Danlos. [11][12]
Saga
EDS er ein elsta þekkta orsök marbletta og blæðinga og var fyrst lýst af Hippókrates (460-370 f. Kr.) árið 400 f.Kr. Hann sagði í riti sínu „Loft, vötn og staðir“ að hirðingjaþjóðin Skýþar sem bjó í Evrasíu, væri með slök liðamót og mörg ör.[13]
Danski húðsjúkdómafræðingurinn Edvard Laurits Ehlers (1863-1937)[10] lagði til árið 1901 að þetta líkamsástand yrði viðurkennt sem sérgreindur sjúkdómur. Árið 1908 lýsti franski læknirinn Henri-Alexandre Danlos (1844 – 1912)[11] teygjanleika og viðkvæmri húð sem megineinkenni heilkennisins. Rannsóknir héldu áfram næstu áratugi og upp úr 1960 var erfðasamsetningin greind. Árið 1972 var staðfest að orsök EDS væri röskun kollagens.[13]
Flokkun á EDS sjúkdómum hófst seint á sjöunda áratugnum. Upphaflega voru 11 gerðir Ehlers-Danlos-heilkennis nefndar með rómverskum tölum til að gefa til kynna ólíkar gerðir EDS (gerð I, tegund II, og svo framvegis). Árið 1988 var lögð til alþjóðleg skilgreining níu undirflokka EDS.
Á ráðstefnu haldin í franska Miðjarðarhafsbænum Villefranche-sur-Mer árið 1997 ákváðu vísindamenn að endurskilgreina flókna sjúkdómsflokkun EDS sem hafði verið við lýði um áraraðir. Einfaldari flokkun, svokallað Villefranche-nafnakerfi, fækkaði sjúkdómsgerðum í sex og gaf þeim lýsandi nöfn út frá helstu sérkennum hvers afbrigðis, þar sem heiti hvers flokks skírskotar til meingerðar. Árið 2017 var flokkunin uppfærð til að innihalda mjög sjaldgæf form EDS sem voru greind nýlega. Sú flokkun lýsir 13 sjúkdómstegundum Ehlers-Danlos heilkennis.[14]
Orsakir
Ehlers-Danlos-heilkenni er flokkur meðfæddra sjúkdóma sem einkum einkennist af teygjanlegum bandvef.
EDS kemur fram vegna breytinga á meira en 19 genum sem eru til staðar við fæðingu.[15] Það gen sem hefur áhrif ákvarðar tegund undirflokks EDS.[15] Sum tilfelli stafa af nýrri breytingu sem kemur fram á fyrsta þroskaskeiði, á með önnur stafa af ríkjandi eða víkjandi A-litnings erfðum.[15] Í þeim ríkjandi kemur sjúkdómur eða ástand einungis fram ef einstaklingur erfir sama breytta genið frá báðum foreldrum sínum. Í þeim víkjandi kemur sjúkdómur eða ástand einungis fram ef einstaklingur erfir sama breytta genið frá báðum foreldrum sínum.[16] Þessar breytingar leiða venjulega til galla í uppbyggingu eða vinnslu kollagenpróteins.[15]
Faraldursfræði
Heilkennið er sjaldgæft. Áætlað er að Ehlers-Danlos heilkenni komi fram í um einni af hverjum 5.000 fæðingum um allan heim.[17] Upphaflega var áætlað að algengi væri á bilinu einn af hverjum 250.000 til 500.000 manns, en fljótlega kom í ljós að það var of lágt. Greiningartækni varð betri og læknar urðu færari í greiningu.[14]
Algengi EDS sjúkdóma er mjög mismunandi. Algengastur er EDS liðugleiki (EDS III) með um 5.000 - 20.000 af hverjum fæddum, og síðan er áætlað að 1 af hverjum 20.000 - 40.000 hafi hefðbundinn EDS (EDS I og EDS II).[14]
Yfirhreyfanleiki í liðum er algengur í æsku, eða allt að 8-39% barna á skólaaldri. Algengi fer eftir aldri, kyni og þjóðerni og minnkar með hækkandi aldri. Stúlkur hafa almennt meira yfirhreyfanleika liða en strákar og börn af asískum uppruna eru almennt ofhreyfanlegri en börn í hvítum kynstofni.[18]
Aðrir sjúkdómar EDS eru mjög sjaldgæfir. Þannig er áætlað að færri en 10 ungbörn og börn með EDS húðsprettu (Dermatosparaxia) (EDS VIIC) hafi verið greind í heiminum.
Í flokkun Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) yfir sjúkdóma og tengd heilsuvandamál (ICD-11) er Ehlers-Danlos-heilkenni merkt LD28.1.[19]
Einkenni
Einkenni EDS eru gjarnan laus liðamót, sársauki við liðamót, tíð liðskipti, teygjanleg flauelsmjúka húð og óeðlileg örmyndun. Áhrif EDS á meðgöngu og í fæðingu eru misalvarleg og fara þau eftir því hvaða undirflokk EDS hin barnshafandi konan er með. Alvarlegustu einkenni EDS IV eru alvarlegir æðasjúkdómar, svo sem ósæðarrof, garnarof og legbrestur í fæðingu.[6]
Hverjum undirflokki EDS fylgja ákveðin einkenni, en viss einkenni sem eru almenn og geta komið fram í öllum gerðum. Þannig er teygjanleg og viðkvæm húð, og yfirhreyfanleg liðamót sameiginlegt einkenni. Vandamál með hjartaloku og víkkun ósæðar geta komið fram í öllum gerðum EDS. Verkir um allan líkamann og höfuðverkur geta einnig fylgt öllum gerðum.[5]
Algengur fylgikvilli EDS er truflun á ósjálfráða taugakerfinu sem stýrir meðal annars hjartslætti og blóðþrýstingi. Það getur valdið því að hjartsláttur aukist óeðlilega við það að standa upp, sem veldur svima, þyngslum fyrir brjósti og stundum yfirliði þegar blóðþrýstingur fellur samtímis.[22] Að auki geta einkennin verið meltingartruflanir með hægðatregðu, niðurgangur, ógleði og bakflæði og viðkvæmni fyrir vökvatapi. Þá eru svefntruflanir vegna verkja algengar sem getur skert verulega lífsgæði einstaklinga.[22]
Höfuðverkir eru sameiginleg einkenni frá taugakerfi sem virðast tengjast öllum afbrigðum EDS. Það eru yfirleitt mígreni, með og án áru og spennuhöfuðverkir sem fólk finnur fyrir.[23] Einum einkennum EDS hefur verið lýst sem þrálátum höfuðverk, sem kemur eins og rafstraumur þegar lausir hálsliðir þrýsta á taugar og valda verkjum.[22]
Greining
Greiningin á EDS er aðallega byggð á mati á sjúkra- og fjölskyldusögu, og klínískri skoðun. Byggt er á einkennum og staðfestingu með erfðafræðilegum prófum og lífefnafræðilegum rannsóknum. Greiningarpróf fela í sér meðal annars prófun á kollagengenafbrigðum, kollagenflokkun með húðvefjasýni og hjartaómun.[24][25][4]
Greining á EDS fer þó eftir hvaða afbrigði er um að ræða. Þannig byggir til að mynda greining á hinu klassíska afbrigði EDS aðallega á klínískri skoðun og fjölskyldusögu. Í klínískri skoðun er teygjanleiki húðar skoðaður sem og almennt útlit húðar með tilliti til öramyndunar. Þá er hreyfanleiki liða mældur með því að kanna liðleika litlafingurs og þumalfingurs. Kannað er hvort einstaklingurinn geti rétt úr olnbogum og hnjám umfram 10 gráður eðlilegrar stöðu og athugað hvort að einstaklingurinn geti sett lófa flata á gólfið með því að beygja sig fram, án þess að beygja hnén.[26][5][6][27]
| Helstu greiningarviðmið fyrir Ehlers-Danlos-heilkenni[25] | |
|---|---|
| Aðalviðmið | Undirflokkar |
| Þunn gegnsæ húð | Hrörnun, ellilegt útlit útlima (Acrogeria) |
| Slagæða-, þarma- eða legviðkvæmni eða rof. | Ofursveigjanleiki smárra liða |
| Víðtækar húðblæðingar, marmyndun | Sina og vöðvarof, - rifur |
| Einkennandi andlitslag | Klumbufótur |
| Bláæðahnútar snemma á lífsleiðinni | |
| Fistill á mótum hálsslagæðar og bláæðar (carotid-cavernous sinus fistulae) | |
| Loftbrjóst. Samfall lunga. | |
| Rýrnun tanngóms | |
| Fjölskyldusaga um skyndidauða nákomins ættingja af völdum einhvers af framantöldu. | |
| Talið er æskilegt að tvö greiningaratriði úr aðalviðmiðunum (til vinstri) eigi við sjúklinginn svo sjúkdómsgreining sé talin líkleg. Eigi eitt af aðalviðmiðunum við, ásamt einu eða fleirum viðmiðum úr undirflokkunum (til hægri) ætti einnig að taka það alvarlega. Lífefnafræðilegar rannsóknir vefjasýna eða blóðs staðfesta eða hrekja greiningu með því að sýna fram á afbrigðileika í framleiðslu og dreifingu á kollagen III eða ekki.[25] | |
Undirflokkar EDS
EDS skiptist í 13 undirflokka sjúkdóma sem hver á sín sérkenni en allir einkennast af minnkuðum styrk og heilleika húðar, liða, æða og annarra vefja. Hinir ólíku undirflokkar byggja á mismunandi stökkbreytingum sem leiða til galla í myndun, seytun eða starfshæfni kollagena eða ensíma sem taka þátt í framleiðslu og vinnslu þess. Heiti hvers flokks skírskotar til meingerðar hans.[6]
Upphaflega voru 11 gerðir Ehlers-Danlos-heilkennis nefndar með rómverskum tölum til að gefa til kynna ólíkar gerðir EDS (gerð I, tegund II, og svo framvegis). Árið 1997 í Villefranche náðu menn saman um einfaldari sjúkdómsflokkun EDS. Með svokölluðu Villefranche-nafnakerfi, var sjúkdómsgerðum fækkað í sex og þeim lýst út frá helstu sérkennum hvers afbrigðis, þar sem heiti hvers flokks skírskotar til meingerðar. Árið 2017 var flokkunin uppfærð til að innihalda mjög sjaldgæf form EDS sem voru greind nýlega. Sú flokkun lýsir 13 sjúkdómstegundum Ehlers-Danlos heilkennis.[14]
| Undirflokkar Ehlers-Danlos-heilkennis samkvæmt Villefranche-flokkunarkerfinu staðfært eftir Beighton og Germain. | ||||
|---|---|---|---|---|
| Núverandi flokkun: | Fyrrum heiti: | Klínisk einkenni: | Erfðir: | Stökkbreyting: |
| Hefðbundið EDS (Classical) (cEDS) | EDS I | Mjúk teygjanleg húð. Marblettir. Sígarettupappírslík ör. Yfirhreyfanleiki liðamóta. Lítil áhrif á innri líffæri. | A-litnings ríkjandi | COL5A1 |
| (clEDS) | EDSII | Líkt og EDS I en vægari svipgerð. | COL5A2 | |
| Liðugleika EDS (Hypermobility) (hEDS) | EDS III | Mjúk teygjanleg húð. Yfirhreyfanleiki liða. Endurtekin liðhlaup. Þrálátir liðverkir. | A -litnings rikjandi | Óþekkt |
| Æðabreytinga EDS (Vascular) (vEDS) | EDS IV | Þunn gegnsæ húð. Bersæjar bláæðar. Marblettagirni. Æðarof. Garnarof. Einkennandi andlitsfall. | A-litnings ríkjandi | COL3A1 |
| Hryggskekkju EDS (Kyphoscoliosis) (kEDS) | EDS VI | Meiriháttar vöðvaslappleiki við fæðingu. Hryggskekkja. Viðkvæm augnhvíta og augnrof. | A-litnings víkjandi | Lysýl hýdroxýlasi |
| Liðloss EDS(Arthrochalasia) (aEDS) | EDS VIIA EDS VIIB | Meðfætt mjaðmaliðhlaup. Mikill liðleiki. Endurtekið liðhlaup. | A-litnings ríkjandi | COL1A1 COL1A2 |
| Húðsprettu EDS (Dermatosparaxia) (dEDS) | EDS VIIC | Mjög mjúk og viðkvæm húð, ekki yfirteygjanleg. Marblettir. Naflakviðslit. | A-litnings víkjandi | Skortur á N-próteasa |
| Aðrar gerðir EDS: | X-tengd EDS - EDS Tegund V (X-tengdur víkjandi erfðir) | |||
| Tegund tannholdssjúkdóms - EDS tegund VIII | A-litnings ríkjandi | |||
| Fjölskylduheilkenni – EDS tegund XI | A-litnings ríkjandi | |||
| Tegund með skorti á fíbrónektín - EDS gerð X | A-litnings víkjandi | |||
| Progeroid EDS Ósérstök form | B3GALT6 stökkbreyting | |||
| Taflan sýnir hina nýju sjúkdómsflokkun frá 2017 og þá eldri. Næstsíðasti dálkur sýnir erfðaleið hvers flokks og síðasti dálkur sýnir hið stökkbreytta gen.[28] [29] [30] [6] [25] [31] | ||||
Meðferð við EDS
Lækning við EDS er ekki enn þekkt.
Meðferð byggir á alhliða endurhæfingu til að til að draga úr einkennum, örva og styrkja vöðva, styðja liðamót og fyrirbyggja þannig áverka, meiðsl og verri einkenni og bæta þannig lífsgæði, færni og sjálfsbjargargetu sjúklinga.
Dæmi um algengar meðferðir:[32]
- Sjúkraþjálfun til þjálfunar, endurhæfingar og sjúkraþjálfunar.
- Nudd til að draga úr vöðva- og liðverkjum sem eru mikið vandamál margra þeirra sem hafa EDS.
- Sérsniðnar hreyfingar liða geta verið mikilvægar og létt verki í liðum.
- Nálastungur sem þykja vinna geng vöðvaverkjum og vöðvakvillum.
- Rétt mataræði getur unnið gegn bólgum og eflt viðnámsþrótt húðar og vöðva.
- Heitt vatn sundlaug getur hjálpað. Sundlaugarþjálfun er tilvalin fyrir þá sem eru með EDS.
Tenglar
- Samtök sjúklinga Ehlers-Danlos-heilkenni og aðstandenda þeirra starfa á Íslandi. Samtökin halda meðal annars úti Facebook síðu og öðrum samfélagsmiðlum til upplýsinga um EDS.[33][22] https://www.facebook.com/edsislandi
- vEDSis samtökin á Íslandi eru samtök sjúkling með heilkennið/sjúkdóminn vEDS (æðaafbrigði EDS).[34] https://www.veds.is/ Geymt 13 ágúst 2023 í Wayback Machine
- Ehlers-Danlos samfélagið eru alþjóðleg félagasamtök sem eru tileinkuð stuðningi við sjúklinga með Ehlers-Danlos-heilkennið, vísindarannsóknir, málsvörn og aukna vitund um EDS, sem og ofhreyfanleikarófsröskun (HSD). Á vefnum er mikið safn upplýsinga um EDS.[35] https://www.ehlers-danlos.com/
- Sebrasamtökin (The Zebra Network) eru bandarísk samtök fólks með EDS.[36] http://thezebranetwork.org/