ეფთალიტები

არსებობს მრავალი მოსაზრება ეფთალიტების წარმოშობის შესახებ. მკვლევართა უმრავლესობა ერთმანეთთან აიგივებს ეფთალიტებს და ჰიონიტებს და თვლის, რომ ისინი იყვნენ ცენტრალურ აზიაში მომთაბარე ხალხები, რომლებმაც შეაღწიეს პამირისპირეთში ჩრდილო-აღმოსავლეთ რეგიონებიდან. არსებობს მოსაზრება, რომ ეფთალიტები და ჰიონიტები მონათესავე, მაგრამ სხვადასხვა ხალხები არიან. არსებობს, აგრეთვე, მოსაზრება, რომ ეფთალიტების ეთნოგენეზში მონაწილეობა მიიღეს, როგორც ჩინეთიდან მიგრირებულმა ტომებმა — ტოხარებმა, ასევე ადგილობრივმა სოგდიანას მოსახლეობამ. ლ.ნ. გუმილევის თანახმად, ეფთალიტები არიან პამირისპირეთიდან წამოსული მთიელები.

ამ ვერსიის თანახმად, ეფთალიტებს თვლიან თანამედროვე პუშტუნების წინაპარ ძველირანელ ხალხად. ეფთალიტური წარმოშობის მონეტების განხილვისას, რომელზეც ბაქტრიული ენაზე ბერძნული ანბანით შესრულებული წარწერები გვხვდება, თვით ეფთალიტები საკუთარ თავს უწოდებენ ჰიონს. პროკოფი კესარიელი თავის ნაშრომში სპარსელებთან ომის შესახებ, ეფთალიტებს "თეთრ ჰუნებს" უწოდებს, თუმცა მკვეთრად მიჯნავს მათ ერთმანეთისგან. ეფთალიტებს "ბარბაროსებად" მოიხსენიებენ, თუმცა ამ უძველეს ავტორთანაც კი არ გვხვდება ცნობები ეფთალიტთა შესახებ გავრცელებული საეჭვო თქმულებების ავთენტურობის (უტყუარობის, ნამდვილობის) შესახებ. თვით პუშტუნებმა თავის ზღაპრებსა და თქმულებებში არ შემოგვინახეს ეფთალიტებთან დაკავშერებული მინიშნებები. ამასთან, სავარაუდოდ, პუშტუნების ეთნოგენეზში ეფთალიტებთან გარდა მრავალი ხალხი იღებდა მონაწილეობას. კერძოდ, ბაქტრიელები და სოგდიანელები, უფრო გვიან — არაბები, თურქები და მონღოლები. მხედველობაში მისაღებია, აგრეთვე ისიც, რომ ეფთალიტების შესახებ საეჭვო წარმოშობის ლეგენდებისა და მონეტების გარდა, თითქმის არაფერია შემორჩენილი.

მეორე, ასევე, მრავალი ავტორის მიერ აღიარებული ვერსიის თანახმად, ეფთალიტები მიჩნეულია ძველ თურქულენოვან ხალხად. მკვლევარ პარკერის მიხედვით, ისინი არიან იგივე იუზბანი ე. წ. თურქები. ანალოგიური მოსაზრება გააჩნიათ სხვა მკვლევარებს, მაგალითად, საბჭოთა მკვლევარ ს.პ. ტოლსტოვს, რომელიც თვლის, რომ ძველი ეფთალიტების საყოფაცხოვრებო არეალი იყო მდინარე სირდარიის სანაპირო ე.წ. IV საუკუნეში ბარბაროსული ტომების აღზევების საერთო რეგიონი. დავით ქრისტიანი ეფთალიტებს, აგრეთვე, მიიჩნევს ძველ თურქულენოვან ხალხად. თურქული წარმოშობის ვერსიის მომხრეებს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან არგუმენტად მოჰყავთ ინტერპრეტაცია, რომლის თანახმად, VI საუკუნის ეფთალიტების ერთ-ერთი მმართველის, მიჰირაკულას სახელი ორი ნაწილისგან შედგება: ირანული სიტყვა მიჰრ — მზე და თურქული სიტყვა კულ — მონა.

• "ძველხორეზმული ცივილიზაციის ნაკვალევზე." ს.პ. ტოლსტოვი. 1948.
• "ომი სპარსელებთან. ომი ვანდალებთან. საიდუმლო ისტორია". პროკოფი კესარიელი. 1998, ISBN 5-89329-109-3
• Parker E. Thousand Years of the Tartars. — Shanghai, 1895.

• ეფთალიტები და მათი მეზობლები IV საუკუნეში. ლ.ნ.გუმილევი.
• ეფთალიტები — მთის და სტეპების.ლ.ნ.გუმილევი.
• A. D. H. Bivar. HEPHTHALITES. სტატია ენციკლოპედია ირანიკაში დაარქივებული 2011-04-20 საიტზე Wayback Machine.
• თეთრი ჰუნები–ეფთალიტები – ირანელი ჰუნები
• კოლუმბია–ენციკლოპედია. ეფთალიტები
• ეფთალიტების მონეტები
• ეფთალიტები ცენტრალური აზიიდან
• ეფთალიტები