ქართველური ენები

ქართველურ ენათა ოჯახში ოთხი ახლომონათესავე ენა შედის:^{[1][2][3][4][5][6]}

• ქართული: 4,1 მილიონი ადამიანის მშობლიური ენა, აქედან 3,3 მილიონი საქართველოში, დანარჩენი თურქეთსა და ირანში.
• ზანური ენები
  • მეგრული (მეგრ. მარგალური ნინა): 500 000 ადამიანის მშობლიური ენა 1989 წლის მონაცემებით, ძირითადად სამეგრელოსა და აფხაზეთის რეგიონში. აფხაზეთიდან დევნილი მეგრულენოვანი მოსახლეობა გაფანტულია საქართველოს მთელ არაოკუპირებულ ნაწილში, მსხვილი ჯგუფებით თბილისსა და ზუგდიდში.
  • ლაზური (ლაზ. ლაზური ნენა, lazuri nena. ქართ. ასევე ჭანური): 233 000 ადამიანის მშობლიური ენა 1980 წლისთვის, ძირითადად შავი ზღვისპირა რეგიონში ჩრდილოაღმოსავლეთ თურქეთში, და დაახ. 2000-მდე მოსაუბრე აჭარის რეგიონში.
• სვანური ენა (სვან. ლუშნუ ნინ): დაახ. 40 000 ადამიანის მშობლიური ენა სვანეთის რეგიონში, ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში.

გენეალოგიური ხე

ზემოხსენებული ენები ურთიერთგასაგები არაა, თუმცა აშკარაა მათი ნათესაობა. კავშირი ამ ენათა შორის პირველად აღნიშნული იყო ლინგვისტურ ლიტერატურაში ი. გიულდენშტედტის მიერ XVIII საუკუნეში, რაც მოგვიანებით დადასტურდა გ. როზენის, მ. ბროსესა და ფ. ბოპის მიერ 1840-იან წლებში. ლაზური და მეგრული ზოგჯერ ერთი, ზანური ენის დიალექტებად მიიჩნევა.

მიღებულია, რომ ქართველური ენები ერთი ფუძე-ენიდან, ე.წ. პროტო-ქართველური ენიდან წარმოიშვა, რომელიც დღევანდელი საქართველოსა და ჩრდ. თურქეთის ტერიტორიებზე უნდა ყოფილიყო გავრცელებული. გლოტოქრონოლოგიური ანალიზის საფუძველზე გ. კლიმოვი ამ ენიდან სვანურის გამოყოფის დაწყებას ათარიღებდა დაახლ. ძვ. წ. XIX ს-ით,^[6][7] ხოლო ქართ-ზანურის დაშლის დასაწყისს - დაახლ. ძვ. წ. VIII ს-ით.^[7] თუმცა თავადვე აღნიშნავდა, რომ ესა უაღრესად წინასწარი დათარიღება და შემდგომი საფუძვლიანი კვლევა აუცილებელია.^[6] ამ გლოტოქრონოლოგიური ანალიზისგან განსხვავებით, კვლევა, რომელიც აერთიანებს ბაიესურ ლინგვისტურ ანალიზს არქეოლოგიურ, ეთნოეკოლოგიურ და ადამიანთა პოპულაციურ გენეტიკურ მონაცემებთან, ვარაუდობს, რომ საერთო ქართველურის გაყოფა სვანურად და ქართულ-ზანურად მოხდა უფრო ადრე, დაახლოებით 7600 წლის წინ, ადრეულ სპილენძის ხანაში.^[8]

შესაძლო კავშირი სხვა ენებთან

ჩრდილო-კავკასიურ ოჯახთან ან სხვა ენებთან ნათესაური კავშირი ჯერ არ დადგენილა. ზოგი ლინგვისტის მოსაზრებით ქართველური ენების ოჯახი შესაძლოა უფრო ვრცელი ნოსტრატული ენების ოჯახის ნაწილი იყო, თუმცა ამგვარი ნათესაობაც საკამათოა.

გარკვეული გრამატიკული მსგავსებანი აღინიშნება ბასკურ ენასთან, განსაკუთრებით ბრუნებაში. თუმცა, ლინგვისტთა უმრავლესობა უარყოფს ამგვარ მსგავსებებს, როგორც უმნიშვნელოსა და ზედაპირულს, რაც შესაძლოა უბრალო დამთხვევა იყოს, ვიდრე მემკვიდრეობით გადმოცემული თვისება საერთო წინაპარი ენიდან.

ნებისმიერი მსგავსება სხვა ლინგვისტურ წარმონაქმთან შესაძლოა ტერიტორიული სიახლოვის გავლენის შედეგი იყო. ორმხივი სესხების პროცესი (ჩრდილო და სამხრეთ კავკასიურ ენებს შორის) დაფიქსირდა, და ამგვარად სავსებით შესაძლებელია, რომ მას გარკვეულ გრამატიკულ ნიშნებზეც მოეხდინოს გავლენა. დადგენილია გარკვეული ქართველურ-ინდოევროპული ლექსიკური კავშირები ფუძე-ენათა დონეზე^[9], რაც მიეწერება უძველეს კონტაქტებს პროტო-ქართველურ და პროტო-ინდოევროპულ პოპულაციათა შორის.^[10]

ფონეტიკა

თანხმოვნები

კანონზომიერი ბგერათშესატყვისობა

არსებით სახელთა კლასიფიკაცია

ქართველურ ენებში ობიექტები იყოფა გონიერთა (კითხვა „ვინ?“) და არაგონიერთა (კითხვა „რა?“) კლასებად. გრამატიკული სქეს-კატეგორია არ არსებობს.

ბრუნება

ზმნა

ქართველურმა ზმნამ შეიძლება გამოხატოს ერთი, ორი, ან სამი გრამატიკული პირი. მოქმედი პირია სუბიექტი, ხოლო მოქმედება ხდება ობიექტების მიმართ (პირდაპირ ან ირიბად). პირი შეიძლება იყოს მხოლობითი ან მრავლობითი. პირთა რაოდენობის შესაბამისად, ზმნები იყოფა ერთ-, ორ- და სამპირიან ზმნებად.

• ერთპირიან ზმნას გააჩნია მხოლოდ სუბიექტი და ყოველთვის გარდაუვალია.
• ორპირიან ზმნას გააჩნია სუბიექტი და ერთ-ერთი ობიექტი (პირდაპირი ან ირიბი):
  • პირდაპირი ობიექტის შემთხვევაში ზმნა გარდამავალია;
  • თუ ობიექტი ირიბია - გარდაუვალი.
• სამპირიან ზმნას გააჩნია ერთი სუბიექტი და ორივე ობიექტი (პირდაპირიც და ირიბიც) და ყოველთვის გარდამავალია.

სუბიექტების და ობიექტების გამოსახატად გამოიყენება სპეციალური აფიქსები.

სპეციალური ნიშნების მეშვეობით ქართველურ ზმნებს შეუძლიათ დანიშნულების ოთხი ტიპის გამოხატვა ("ქცევა"):

• სათავისო — მოქმედება განკუთვნილია საკუთარი თავისთვის,
• სასხვისო — მოქმედება განკუთვნილია სხვა (მესამე) პირისთვის,
• სასხვისო-პასიური — მოქმედება განკუთვნილია სხვისთვის, იმავდროულად სუბიექტის პასიურობის გამოხატულებით,
• საარვისო — ნეიტრალურია დანიშნულების თვალსაზრისით.

ქართული ენა საქართველოს ოფიციალური ენაა (მას ქვეყნის მოსახლეობის 90% ფლობს), და ასევე მთავარი ენაა ლიტერატურისა და ბიზნესის წარმართვისთვის ყველა ქართველურ მოსაუბრეთათვის საქართველოში. ამ ენას ორიგინალური და გამორჩეული ანბანი აქვს; უძველესი დღემდე შემორჩენილი ლიტერატურული ტექსტი ამ ენაზე თარიღდება ახ. წ. V საუკუნით.

მეგრული ენაც ქართული ანბანით იწერება 1864 წლიდან, განსაკუთრებით 1930-38 წლებში და 1989 წლის შემდეგ, როცა მეგრელებს გარკვეული კულტურული ავტონომია მიეცათ.

ლაზური ენა ძირითადად იწერებოდა 1927-37 წლებში, და ამჟამად თურქეთში, ლათინური ანბანით. თუმცა ლაზური ენა ბოლო დროს საკმაოდ სწრაფად უჩინარდება, ამ ენოვანი ხალხის თურქულ საგოზადოებაში აღრევის გამო.

• Boeder, W. (2002). Speech and thought representation in the Kartvelian (South Caucasian) languages. In: Güldemann, T., von Roncador, M. (Eds.), Reported Discourse. A Meeting-Ground of Different Linguistic Domains. Typological Studies in Language, vol. 52. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, pp. 3–48. 
• Boeder, W. (2005). "The South Caucasian languages", Lingua, Vol. 115, Iss. 1-2 (Jan.-Feb.), Pages 5-89
• Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. 
• Fähnrich, H. (2002). Kartwelische Wortschatzstudien. Jena: Friedrich-Schiller-Universität. 
• ფენრიხი, ჰ. & სარჯველაძე, ზ. (2000). ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისი. 
• Gamkrelidze, Th. (1966) "A Typology of Common Kartvelian", Language, Vol. 42, No. 1 (Jan. - Mar.), pp. 69-83
• Gamkrelidze, Th. & Ivanov, V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. 2 Vols. Berlin and New York: Mouton de Gruyter. 
• ქაჯაია, ო. (2001). მეგრულ-ქართული ლექსიკონი. ტ. 1. თბილისი: ნეკერი. 
• Delshad, F. (2010). Georgica et Irano-Semitica, Studies on Iranian and Semitic Loanwords in Classical Georgian, Philological Approaches towards Historical-Comparative Linguistics. Baden Baden: DWV. 
• კარტოზია, გ. (2005). ლაზური ენა და მისი ადგილი ქართველურ ენათა სისტემაში. თბილისი: ნეკერი. 
• Климов, Г. (1964). Этимологический словарь картвельских языков. Москва. 
• Klimov, G. (1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Hamburg: Buske. 
• Klimov, G. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter. 
• Klimov, G. (1998). Языки мира: Кавказские языки. Москва: Academia. 
• Lang, D. M. (1966). The Georgians. New-York: Praeger. 
• Ruhlen, M. (1987). A Guide to the World’s Languages, Vol. 1: Classification. Stanford: Stanford University Press. 

• კავკასიური ენების ატლასი, ქართველური ენები დაარქივებული 2009-09-27 საიტზე Wayback Machine.
• ლაზური ნენა - სილვია კუტჩერის მიერ.
• არნოლდ ჩიქობავას ლინგვისტიკის ინსტიტუტი დაარქივებული 2004-04-20 საიტზე Wayback Machine. , საქ. მეცნიერებათა აკადემიასთან.
• არტურ ჰოლმერი, The Iberian-Caucasian Connection in a Typological Perspective
• რუკა. ქართველური ენები.